Για τον Τρότσκι και την Οκτωβριανή επανάσταση (Μέρος Α)

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία αρ. φύλ. 220, στις 22/2/1992

Ψηφοφορία σε κολχόζ (1929)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

Δημοσιεύουμε σήμερα (πρώτη συνέχεια) την επιστολή που είχε στείλει ο σύντροφος Βογιατζόγλου Αντρέας, μέλος του ΚΟ του ΚΚΕ(μ-λ) στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΗΣ ΛΑΟΣ με την οποία απάντησε στα άρθρα υπεράσπισης του Τρότσκι που είχαν δημοσιευτεί σ’ αυτήν.

Είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι για την πληρέστερη παρακολούθηση της επιστολής του συντρόφου χρειάζεται να ‘χει διαβάσει και τα άρθρα στο ΔΗΜΟΚΡΑΤΗ ΛΑΟ. Καθαρά για λόγους χώρου στην εφημερίδα δεν μπορούμε να δημοσιεύσουμε και αυτά.

Ο λόγος που προχωράμε -κατά παράβαση της πρακτικής μας όσον αφορά ενυπόγραφα άρθρα στη δημοσίευση της επιστολής και παρά το ότι έχουμε τοποθετηθεί αρκετές φορές τελευταία πάνω σ’ ανάλογα ζητήματα, έχει να κάνει με την πρόθεσή μας να δώσουμε την ευκαιρία σ’ όσους παρακολούθησαν το τελευταίο διάστημα τη διάσταση ανάμεσα στην εφημερίδα μας και το ΔΗΜΟΚΡΑΤΗ ΛΑΟ να έχουν μια άμεση δική μας εικόνα για τα όσα έχουν ήδη γραφτεί.

Θέλουμε, τέλος, να υπενθυμίσουμε ότι οι στήλες της Προλεταριακής Σημαίας είναι ανοιχτές για όποιον θα ήθελε να διατυπώσει τις δικές του απόψεις πάνω σε σημαντικά ζητήματα της εποχής μας, ζητήματα στα οποία οι προσυνδιασκεψιακές εισηγήσεις του ΚΚΕ(μ-λ) έχουν ήδη τοποθετηθεί.

  

Για τον Τρότσκι και την Οκτωβριανή Επανάσταση

Προς τη Σύνταξη της εφημερίδα «ΔΗΜΟΚΡΑΤΗΣ ΛΑΟΣ».

Δημοσιεύτηκε σε συνέχειες και στη στήλη της εφημερίδας σας «Σελίδες Ιστορίας» ένα ενυπόγραφο κείμενο που σαν στόχο έχει, σύμφωνα με τον υπογράφοντα, να παρουσιάσει τον «τροτσκισμό» (τα εισαγωγικά δικά του) σαν ρεύμα του εργατικού κινήματος όπως εκφράστηκε από τον ίδιο τον Τρότσκι. Πρόθεση του συντάκτη του κειμένου, Κώστα Λυκοκάντη (Κ.Λ.), όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, είναι η αξιολόγηση του θεωρητικού έργου του Τρότσκι, χωρίς φανατισμούς και προκαταλήψεις «σταλινικού» τύπου (τα εισαγωγικά δικά μου). Αποφάσισα λοιπόν να δώσω μια κατ’ αρχήν άποψη για τη δράση και κίνηση του Τρότσκι και τη σχέση του με τους Λένιν, Στάλιν μιας και είμαι και εγώ, μαζί με τους υπόλοιπους συντρόφους μου στο ΚΚΕ(μ-λ), από εκείνους που πιστεύω ότι χρειάζεται να τεθούν σε κρίση η ιστορία του επαναστατικού κινήματος, οι αντιθέσεις και η διαπάλη των ιδεών στα πλαίσια αυτού του κινήματος πριν και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Θα μπορούσα να διακρίνω τέσσερις περιόδους της όλης πορείας του Τρότσκι. Η πρώτη φτάνει μέχρι την παραμονή της Οκτωβριανής Επανάστασης. Η δεύτερη απ’ την κατάληψη της εξουσίας μέχρι τον θάνατο του Λένιν. Η τρίτη από ο 1923 ως τα τέλη της δεκαετίας του ’30, οπότε και εξορίζεται, και η τέταρτη από τότε μέχρι τον θάνατό του, το 1940.

 

Πριν το 1917

Όσον αφορά την πρώτη περίοδο, αυτό που κατ’ αρχήν χαρακτηρίζει τον Τρότσκι είναι μια δογματική και αυθαίρετη ερμηνεία της μαρξιστικής άποψης για την αμεσότητα της σοσιαλιστικής επανάστασης στις τότε αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Προσκολλιέται στο γράμμα του μαρξισμού και αδυνατεί να αντιληφθεί τους όρους κίνησης και εξέλιξης της επανάστασης στη Ρωσία. Δεν δείχνει να κατανοεί την αγωνιώδη και μεγαλειώδη ταυτόχρονα προσπάθεια του Λένιν και των μπολσεβίκων να χαράξουν την κατεύθυνση για το προλεταριάτο στις συγκεκριμένες συνθήκες της τσαρικής Ρωσίας.

Εναποθέτει τις ελπίδες του για την πραγματοποίηση της επανάστασης στη Ρωσία, στην παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση. Βλέπει μέλλον στην προλεταριακή επανάσταση ΜΟΝΟ στα πλαίσια των Ενωμένων Σοσιαλιστικών Πολιτειών της Ευρώπης. Η προσκόλλησή του στην κατεύθυνση αυτή τον οδηγεί στο να μην αναγνωρίζει στην αγροτιά κανένα επαναστατικό χαρακτήρα. Προσανατολίζεται με «ταχύρρυθμη» σοσιαλιστική ανάπτυξη που, εφόσον δεν ήταν δυνατή στα πλαίσια της Ρωσίας, την εξαρτά καθοριστικά από τις υπόλοιπες προλεταριακές επαναστάσεις, κυρίως στη Γερμανία. Αυτή του η θεώρηση τον οδηγεί να αντιμετωπίζει το επαναστατικό κίνημα της Ρωσίας σαν απλό συμπλήρωμα των άλλων προλεταριακών επαναστάσεων. Μ’ αυτή την έννοια παραιτείται από την επεξεργασία ειδικότερων κατευθύνσεων και στόχων για το κίνημα της Ρωσίας. Παραιτείται (δεν θεωρεί σοβαρό καθήκον) από την επεξεργασία μιας πολιτικής συμμαχιών στα πλαίσια του επαναστατικού κινήματος. Έχει την τάση σ’ όλα τα δύσκολα προβλήματα να «απαντάει θεωρητικά». Έχει την κατεύθυνση της μόνιμης αντιπολίτευσης σ’ αυτά που οι μπολσεβίκοι χαράζουν και αποφασίζουν. Τους αντιμετωπίζει σε μια πρώτη φάση αφ’ υψηλού και δείχνει να θεωρεί το δρόμο που χαράζουν αδιέξοδο. Θεωρεί τους μπολσεβίκους την «αριστερή» εκδοχή των μενσεβίκων. Αδυνατεί να δώσει -έστω και εκ των υστέρων- πειστικές εξηγήσεις στο γιατί οι μπολσεβίκοι και ο Λένιν δίνουν για χρόνια ολόκληρα αντιπαράθεση αρχών με τους μενσεβίκους, ενώ ο ίδιος στο επίπεδο των τακτικών επιλογών, τις περισσότερες φορές, παίρνει θέσεις υποστήριξης των μενσεβίκων (και το 1903 και το 1912). Στην ουσία, μάλλον ο Τρότσκι είναι για μεγάλη περίοδο η «αριστερή» εκδοχή του μενσεβικισμού. Και αυτό είναι εξηγήσιμο αν σκεφτούμε ότι ο Τρότσκι, όπως και οι μενσεβίκοι, αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο προλεταριακής επανάστασης στη Ρωσία σαν προοπτική που ξεφεύγει από τη μέχρι τότε μαρξιστική πρόβλεψη. Από κει και πέρα, βέβαια, αρχίζουν οι διαφορές Τρότσκι-μενσεβίκων. Οι μεν προσανατολίζονται σε ένα προχώρημα του καπιταλισμού στη Ρωσία με επικεφαλής τις αστικές δυνάμεις και ύστερα «συζητούν» το ενδεχόμενο σοσιαλιστικής επανάστασης. Ο δε Τρότσκι θέλει να υπερβεί αυτό που θεωρεί ανεφάρμοστο, εντάσσοντας γενικά κι αόριστα την προλεταριακή επανάσταση στη Ρωσία στα πλαίσια μιας διεθνούς επανάστασης.

Για να αντιληφθούμε την τάση του Τρότσκι να απαντήσει στις δυσκολίες και τα ζιγκ-ζαγκ του επαναστατικού κινήματος με επίκληση γενικών αληθειών, αρκεί να δούμε τη στάση του μετά το 1905, που τον οδηγεί σε μια αντιστροφή της πραγματικότητας. Αρκεί να δούμε τη στάση του την περίοδο του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, που αντιπαρατίθεται και πολεμά τον Λένιν, όταν αυτός προσανατολίζεται ήδη από πιο πριν στην εκτίμηση ότι η Ρωσία είναι ο αδύνατος κρίκος του ιμπεριαλισμού. Δεν δείχνει καθόλου να αντιλαμβάνεται το πώς δένονται οι θεωρητικές επεξεργασίας του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό με τα καθήκοντα του κινήματος στη Ρωσία. Στην ουσία ο Τρότσκι, από μια άλλη πλευρά, την «αριστερή» ας πούμε, αμφισβητεί μαζί με τα κόμματα της Β’ Διεθνούς το λενινιστικό προσανατολισμό. Ο ίδιος ο Τρότσκι αλλά και οι επίγονοί του σιωπούν εκ των υστέρων γι’ αυτή την περίοδο (1915-1916) και όχι  τυχαία. Διαφωνούν κάθετα με τις θέσεις, τις εκτιμήσεις και τους προσανατολισμούς στους οποίους καταλήγει ο Λένιν.

Προς το τέλος της πρώτης περιόδου που εξετάζουμε ο Τρότσκι σύρεται στην κυριολεξία πίσω από τους μπολσεβίκους. Αναγκάζεται να παραδεχτεί, στην πράξη και στα λόγια εν μέρει, τη διορατικότητα, τη μαχητικότητα και την αποφασιστικότητα των μπολσεβίκων. Σε αυτή την αλλαγή της στάσης του, λίγο πριν την Οκτωβριανή, βασικό ρόλο παίζει η αναπτέρωση των ελπίδων του ότι σύντομα η ρωσική επανάσταση θα βρεθεί στο μέσο προλεταριακών επαναστάσεων στην Ευρώπη. Τα διεθνή δεδομένα δείχνουν κάτι τέτοιο. Ο Τρότσκι φαίνεται ότι δεν ήταν καθόλου προετοιμασμένος για το ενδεχόμενο να βαδίσει η σοσιαλιστική επανάσταση στη Ρωσία τον μοναχικό της δρόμο για δεκαετίες. Δεν χωράει αμφιβολία ότι ούτε ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι ήταν προετοιμασμένοι, στο βαθμό που έπρεπε, γι’ αυτό που θα συνέβαινε. Απλώς ο Λένιν θα αντιδράσει, όπως πάντα, στην αλλαγή των συνθηκών ψύχραιμα, αποφασιστικά και διορατικά, ενώ ο Τρότσκι, όπως θα δούμε αντιδρά για μια ακόμη φορά σπασμωδικά.

  

Η περίοδος 1918-1922

Στην περίοδο από το 1918 ως το 1922 ο Τρότσκι  κάνει ένα modus vivendi με τον Λένιν. Ο τελευταίος αποδέχεται το συμβιβασμό στη βάση των δυσκολιών που έχει να αντιμετωπίσει το μπολσεβίκικο κόμμα. Στην ίδια περίοδο ο Τρότσκι, για να ενισχύσει την τάση συμβιβασμού με τον Λένιν, επιτίθεται ενάντια στους Κάμενεφ-Ζηνόβιεφ, που βαρύνονται με τη στάση τους την παραμονή της εξέγερσης.  Επιχειρεί ταυτόχρονα για τους ίδιους λόγους, να διαφοροποιηθεί απ’ τον Μπουχάριν που την ίδια περίοδο υπονομεύει ανοιχτά την πολιτική ειρήνης των μπολσεβίκων.

Εκείνη την περίοδο, ταυτόχρονα, ο Τρότσκι εισάγει μια πρακτική απαράδεκτη για τα ήθη ενός απελευθερωτικού κινήματος της ανθρωπότητας όπως είναι το κομμουνιστικό. Ακολουθεί την πρακτική δηλώσεων «μετανοίας» και «πίστης» στον Λένιν, πρακτική απαράδεκτη ακόμα και αν υποθέσουμε ότι του απαιτήθηκε απ’ τον Λένιν (το τελευταίο δεν έχει επιβεβαιωθεί). Παρά τη σαφή του τάση να συμβιβαστεί και να συνεννοηθεί με τον Λένιν (από κει πηγάζουν και οι αυτοκριτικές), δεν καταφέρνει να κρύψει τις σοβαρές πολιτικές διαφορές του μ’ αυτόν τόσο στο Μπρεστ-Λιτόφσκ όσο και στον πολεμικό κομμουνισμό (η τάση του στα συνδικάτα και στη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας).

Το ότι δεν τραβάει την αντιπαράθεσή του στα άκρα δεν είναι μόνο συνάρτηση του κύρους του Λένιν αλλά και συνάρτηση των ελπίδων του ή αυταπατών ότι η επανάσταση στην Ευρώπη βρίσκεται «επί θύραις». Συνεχίζει όμως να έχει τις σοβαρές του διαφορές με τον Λένιν, αφού συνεχίζει να θεωρεί την επανάσταση στη Ρωσία βοηθητικό εργαλείο της επανάστασης στην Ευρώπη. Η εισαγωγή, στα πλαίσια της τότε Ρωσίας, των μέτρων του πολεμικού κομμουνισμού -που είναι για τον Λένιν μια αναγκαστική περισσότερο επιλογή- για τον Τρότσκι αποτελεί έναν προσανατολισμό «ταχύρρυθμης» σοσιαλιστικής ανάπτυξης που βρίσκεται σε συμφωνία με τις εκτιμήσεις του για την αντικειμενική επανάσταση στην Ευρώπη. Για τον Τρότσκι δηλαδή ο πολεμικός κομμουνισμός αποτελεί μια προγραμματιστικού χαρακτήρα επιλογή. Στη φάση εκείνη βρίσκει επιτέλους τον «εαυτό του». Γι’ αυτό άλλωστε επιμένει, στα τέλη του 1920, στη συνέχιση της εφαρμογής μέτρων του πολεμικού κομμουνισμού. Μ’ αυτή του τη στάση, με την οποία σημειώνω ότι βάζει σε κίνδυνο την εργατο-αγροτική συμμαχία, αποκαλύπτει αρκετά φανερά το διοικητισμό που τον χαρακτηρίζει, απόρροια του προσανατολισμού του περί «ταχύρρυθμης» σοσιαλιστικής ανάπτυξης. Είναι η περίοδος που ο ίδιος ο Τρότσκι ξεστομίζει κουβέντες που κάθε άλλο παρά επαναστάτη θυμίζουν. Είναι η εποχή που για να αντιπαρατεθεί στις απόψεις του Λένιν αλλά και του Στάλιν, που προσανατολίζονται στη χρήση της πειθούς απέναντι στα συνδικάτα, ο Τρότσκι αναφέρει χαρακτηριστικά την άποψη ότι η στρατιωτική πειθαρχία στους χώρους δουλειάς είναι παραγωγική και για να το δικαιολογήσει χρησιμοποιεί το παράδειγμα των δούλων(!!!) στη δουλοκτητική κοινωνία που -πάντα σύμφωνα με τον Τρότσκι- παρά τον εξαναγκασμό τους ήταν πολύ παραγωγικοί.

Την ίδια περίοδο ο Τρότσκι δοκιμάζεται σοβαρά και με τη συνθήκη Μπρεστ-Λιτοφσκ. Επηρεασμένος για μια ακόμη φορά από την άποψή του ότι ο σοσιαλισμός στη Ρωσία είναι δυνατός μόνο στα πλαίσια της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης, στέκεται τυχοδιωκτικά στο όλο θέμα, διακινδυνεύοντας την ίδια την τύχη της σοβιετικής εξουσίας. Το ότι δεν αποδέχομαι την άποψη ότι ο Τρότσκι συνωμοτούσε σαν πράκτορας ξένων δυνάμεων, δεν σημαίνει ότι δεν βλέπω το ότι χάνει τα νερά του και δρα σπασμωδικά. Συμπεριφορές επικίνδυνες για έναν ηγέτη μιας επαναστατικής εξουσίας. Σύμφωνα λοιπόν με τα δεδομένα που υπάρχουν, από πουθενά δεν προκύπτει ότι οι διαφορές του Τρότσκι με τον Λένιν την περίοδο 1918-1922 είναι περιστασιακές και συμπτωματικές.

  

Η περίοδος μετά τον Λένιν, μέχρι το ’29

Στην επόμενη φάση που ανοίγεται, η Ρωσία βρίσκεται αντιμέτωπη με πολλά προβλήματα. Η σοβιετική εξουσία έχει στα υπέρ της την επιτυχή αντιμετώπιση της ξένης επέμβασης. Έχει επίσης στα υπέρ της το ότι αντιμετώπισε, χωρίς να κλυδωνιστεί σοβαρά, τον εμφύλιο πόλεμο. Ταυτόχρονα έχει δημιουργήσει κι έναν αξιόμαχο και με πίστη στη σοβιετική κυβέρνηση κόκκινο στρατό. Τα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει ο Λένιν και το μπολσεβίκικο κόμμα είναι πολλά και αφορούν την οικονομία και την εργατο-αγροτική συμμαχία που έχει κλονιστεί. Το σοβαρότερο ίσως πρόβλημα που αντιμετωπίζει είναι ότι η διεθνής επανάσταση στην Ευρώπη έχει υποχωρήσει και τα αναπτυγμένα ιμπεριαλιστικά κράτη έχουν δώσει μια παράταση στην κρίση τους. Τίθεται λοιπόν το κρίσιμο ερώτημα -όπως τόσες φορές πριν, αλλά και μετά- «προχωράμε;» και «πώς;».

Ο Λένιν καταλήγει στην άποψη της «πάση θυσία διατήρησης της σοβιετικής εξουσίας». Οι «θυσίες» που εισηγείται συγκεκριμενοποιούνται σε μια σειρά από μέτρα που συγκροτούν τη ΝΕΠ.

Ποια είναι η στάση του Τρότσκι εκείνη την περίοδο; Αποδέχεται την κατεύθυνση αυτή. Με τη διαφορά ότι της δίνει «πίστωση χρόνου». Της δίνει πίστωση και την εξαρτά με ένα δογματικό τρόπο, έντονα υποκειμενικό απ’ τις εξελίξεις της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης. Πρόκειται για μια «παραχώρηση» του Τρότσκι σε σχέση με τις παλιές λογικές και τους προσανατολισμούς. Στην ουσία ο Τρότσκι σύρεται για μια ακόμη φορά πίσω απ’ το Λένιν και ακολουθεί κατευθύνσεις άλλων. Και θα πείτε, ο Λένιν δεν εξαρτά τις επιλογές του απ’ τις διεθνείς εξελίξεις; Σίγουρα ναι!! Γι’ αυτό άλλωστε καταβάλλεται και μια μεγάλη προσπάθεια οικοδόμησης και παραπέρα ενίσχυσης της Γ’ Διεθνούς.

Κανείς απ’ τους ηγέτες των μπολσεβίκων δεν δρα και δεν αποφασίζει εκείνη την περίοδο ερήμην των εξελίξεων και των προοπτικών της διεθνούς επανάστασης. Η διαφορά του Τρότσκι με τον Λένιν βρίσκεται στο ότι ο τελευταίος στηρίζει και θεωρητικά τη δυνατότητα να υπάρξει και να αναπτυχθεί σε σοσιαλιστικές βάσεις η Ρωσία, έστω και περικυκλωμένη. Ενώ ο Τρότσκι αποδέχεται εξ ανάγκης αυτή την κατεύθυνσης, τη στιγμή που θεωρητικά δεν μπορεί όχι μόνο να τη στηρίξει αλλά, στην ουσία, συνεχίζει να την αντιστρατεύεται. Για τον Λένιν δηλαδή η ΝΕΠ, εκτός από τακτική, αποτελεί και μια συνολική κατεύθυνση με προγραμματικό χαρακτήρα που θα χαρακτηρίζεται από επιλογές που αρμόζουν σε μια μεταβατική κοινωνία. Κοινωνία που θα κυριαρχείται από το ερώτημα «ποιος - ποιον» και που θα χαρακτηρίζεται από μια έντονη ταξική πάλη ανάμεσα στην παλιά αστική τάξη(τον κουλάκο, τον ΝΕΠμαν, κλπ) και την εργατική εξουσία. Για τον Τρότσκι, αντίθετα, οι επιλογές που ταιριάζουν στο «θεωρητικό» του έργο είναι αυτές του πολεμικού κομμουνισμού. Γι’ αυτό και την περίοδο της ΝΕΠ αδυνατεί να την κατανοήσει και να την ερμηνεύσει ολοκληρωμένα.

Το ότι ο Τρότσκι ασφυκτιά μέσα στα πλαίσια των νέων επιλογών του ΚΚΠ(μπ) φαίνεται λίγο αργότερα, μετά το θάνατο του Λένιν, όταν απελευθερώνεται και επιλέγει ως στόχο των επιθέσεων τον Στάλιν. Τι γίνεται λοιπόν μετά το θάνατο του Λένιν; Ο Στάλιν και η ηγεσία των μπολσεβίκων βρίσκονται μπροστά σε πιέσεις απ’ τα δεξιά αλλά και απ’ τα «αριστερά». Πιέσεις που σίγουρα είναι αντανάκλαση της γενικότερης ταξικής πάλης που διεξάγεται στα πλαίσια της τότε Ρωσίας. Οι πιέσεις απ’ τα δεξιά προσωποποιούνται κυρίως στον Μπουχάριν, πιέσεις που θεωρητικοποιούνται με τις θέσεις για την «ενσωμάτωση του κουλάκου στο σοσιαλισμό», με τις θέσεις για πολύ αργό προχώρημα του σοσιαλισμού, για διεύρυνση των παραχωρήσεων προς την παλιά αστική τάξη.

Πολύ γρήγορα, μετά το θάνατο του Λένιν, ο Στάλιν βρίσκεται αντιμέτωπος πιέσεων και απ’ τα «αριστερά». Συγκροτείται στην πορεία ένα περίεργος πόλος από τους Τρότσκι - Κάμενεφ - Ζηνόβιεφ και μέσα σ’ αυτούς και η χήρα του Λένιν. Και θεωρείται αν μη τι άλλο περίεργος γιατί Κάμενεφ - Ζηνόβιεφ ήταν την προηγούμενη περίοδο οι εκφραστές μια λογικής που καμία σχέση δε φαινόταν να έχει μ’ αυτή του Τρότσκι. Τελικά είχε, και φαίνεται λίγο μετά. Πολλοί θα πουν ότι και ο Στάλιν φτιάχνει μέτωπο με τον Μπουχάριν έξω από αρχές. Οι μετέπειτα εξελίξεις τους διαψεύδουν. Η ουσία είναι ότι ο Στάλιν επιδιώκει την ενότητα του κόμματος. Γι’ αυτό επιδιώκει συμβιβασμό και με τις δύο τάσεις, χάριν της ενότητας και φυσικά στα πλαίσια της δικής τους κατεύθυνσης, που και στέρεα φαίνεται και χωρίς πολλά ζιγκ-ζαγκ. Ίσως, αν ο Στάλιν είχε προλάβει να αποκτήσεις το κύρος του Λένιν, να το κατόρθωνε. Δεν το κατορθώνει και βρίσκεται αντιμέτωπος με πιέσεις απ’ τα αριστερά και το «περίεργο» μέτωπο Κάμενεφ - Ζηνόβιεφ - Τρότσκι. Η όξυνση της κόντρας με την Αντιπολίτευση φέρνει για ένα διάστημα συγκάλυψη των διαφορών του με τον Μπουχάριν. Πρόθεση βέβαια της Αντιπολίτευσης είναι να σπάσει τον άξονα Μπουχάριν - Στάλιν (βλ. πλατφόρμα της). Δεν το κατορθώνει γιατί εν τω μεταξύ η Αντιπολίτευση φροντίζει να «θεωρητικοποιήσει» την κόντρα της, βάζοντας το ζήτημα «του σοσιαλισμού σε μια χώρα». Το γεγονός είναι ότι ο Στάλιν δεν προκάλεσε την ανακίνηση ενός τέτοιου θέματος. Το ζήτημα αυτό, σε καμιά περίπτωση τότε, δεν τέθηκε απλά και μόνο στη θεωρητική του διάσταση. Ο Στάλιν το απαντάει πολιτικά, άμεσα και πρακτικά. Συνεχίζει δηλαδή να πιστεύει ότι παρά τις αντιξοότητες και το δυσμενές διεθνές κλίμα που διαμορφωνόταν, η σοσιαλιστική οικοδόμηση έπρεπε να προχωρήσει.

Δεν υπάρχουν, κατά τη γνώμη μου, πολλές ερμηνείες στο γιατί το ανακίνησε η Αντιπολίτευση. Το σίγουρο είναι ότι ο Τρότσκι ξαναβγάζει στο προσκήνιο τη «θεωρητική» του κατεύθυνση, που πρακτικά στο πολιτικό πεδίο φανερώνει την έλλειψη εμπιστοσύνης, αν μπορεί κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες να προχωρήσει ο σοσιαλισμός. Αναδεικνύουν το κόλωμα μπροστά στις τεράστιες δυσκολίες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και τη συνέχιση της περικύκλωσης. Είναι και η μόνη πολιτική εξήγηση που μπορεί να δοθεί και να ερμηνεύσει τη σύμπτυξη του μετώπου Κάμενεφ-Ζηνόβιεφ-Τρότσκι. Αν δεν θέλουμε φυσικά να φτάσουμε στις εξηγήσεις αστυνομικού χαρακτήρα, και εγώ δεν θέλω.

Η Αντιπολίτευση χάνει το παιχνίδι, γιατί την ώρα που βγάζει τις απογοητεύσεις της, τις φοβίες της μπροστά στο γεγονός ότι η παγκόσμια επανάσταση δεν κάνει το «χατίρι» των μπολσεβίκων, ο Στάλιν μ’ έναν καθαρό και αποφασιστικό τρόπο απαντάει στις ανάγκες της τότε Ρωσίας, απαντάει στις ανάγκες του διεθνούς κινήματος και δίνει στόχο και προοπτική με το σύνθημα που υιοθετείται τελικά, του προχωρήματος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης έστω και με τη Ρωσία περικυκλωμένη. Στο γιατί εκείνη την περίοδο ο Στάλιν δεν αποφασίζει να δώσει την ολοκληρωτική μάχη ενάντια στον κουλάκο και στο ΝΕΠμαν, η απάντηση βρίσκεται στο ότι εκτιμάει ότι δεν υπάρχουν εκείνη τη στιγμή οι δυνατότητες. Το ότι τη δίνει ένα διάστημα μετά, και μάλιστα κόντρα στον Μπουχάριν και αρνούμενος τα ανοίγματα της παλιάς Αντιπολίτευσης, δείχνει και ότι μπορούσε να δώσει αυτή τη μάχη και την έδωσε όταν έκρινε ότι θα την κερδίσει.

Το ότι αυτή η επιλογή του Στάλιν τότε είχε τις παρενέργειές της, στο ότι δημιούργησε τις βάσεις για λαθεμένες θεωρητικοποιήσεις σε μια πορεία δεν έχω καμιά αμφιβολία. Καμιά αμφιβολία όμως δεν έχω και στο ότι η επίθεση του Τρότσκι αυτής της περιόδου ενάντια στο Στάλιν ήταν έκφραση αδυναμίας και αδιέξοδου πολιτικού. Μ’ αυτή την έννοια δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι η γραμμή της Αντιπολίτευσης πάταγε στον αέρα.

Πριν περάσω στην επόμενη περίοδο ας ανοίξω μια παρένθεση. Αφορά την άποψή μου για το αν ο Τρότσκι εκείνη την περίοδο βάζει τις βάσεις για ένα θεωρητικό έργο πάνω στα φαινόμενα παρακμής και εκφυλισμού. Διαδίδεται πολύ τελευταία η άποψη ότι ο Τρότσκι ήταν ο συνεπέστερος των μπολσεβίκων, εκείνος που έδωσε τη μάχη του ενάντια στα φαινόμενα γραφειοκρατίας, ενάντια στα φαινόμενα υποταγής του κόμματος στο κράτος, ενάντια στην υποτίμηση του ρόλου των μαζών κ.λπ. Δεν υπάρχει, κατά τη γνώμη μου, πιο ανιστόρητη άποψη. Ούτε σημαίνει τίποτα για μένα το ότι έχει προσωρινά περάσει στις μέρες μας.

Πρώτα πρώτα, πόσο συνεπής και υποστηρικτής αρχών μπορεί να ‘ναι κάποιος όταν μέχρι το θάνατό του επιχειρεί να θολώσει τις ουσιαστικές του διαφορές με τον λενινισμό; Τι είδους αγώνα ενάντια στα παρακμιακά φαινόμενα θα κάνει κάποιος, όταν ακολουθεί συστηματικά την πρακτική δηλώσεων «μετανοίας»; Τι είδους κόμμα ευαγγελίζεται, όταν θέτει θέμα καθοδήγησης στο ΚΚ(μπ) στηριζόμενος στη λογική των «διαθηκών», ακόμα και αν αυτές έχουν συντάκτη έναν Λένιν; Όταν εισηγείται καθεστώς διαδόχων στα πλαίσια του κομμουνιστικού κινήματος;

Τι είδους κοινωνία οραματίζεται όταν υιοθετεί τέτοιες θέσεις που υιοθέτησε για τα συνδικάτα και τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας; Θέσεις για τις οποίες ούτε μια φορά δεν έχει κάνει αυτοκριτική (!!) (έξω από τις συνήθειές του). Γι’ αυτά όμως θα επανέλθω.

Ας περάσουμε όμως στην περίοδο αμέσως μετά το 1927, περίοδος στην οποία η Αντιπολίτευση είναι προφανώς αποδυναμωμένη και σε αδιέξοδο πολιτικό. Την περίοδο 1927-1929 η Αντιπολίτευση βρίσκεται στη γωνία, γιατί ακριβώς δεν μπόρεσε να πείσει το κόμμα ότι έχει γραμμή και κατεύθυνση για το προχώρημα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Χαντακώθηκε γιατί δεν έπεισε ότι ο δρόμος που προτείνει ο Στάλιν βρίσκεται σε διάσταση με την κατεύθυνση που υιοθέτησε ο Λένιν. Βρέθηκε στη μειοψηφία και έξω από τα καθοδηγητικά όργανα των μπολσεβίκων, γιατί δεν μπόρεσε να κρύψει ότι η αφετηρία της αντιπαράθεσής του είναι ο κλονισμός της εμπιστοσύνης του, ότι το σύστημα στη Ρωσία μπορεί να αντέξει και να προχωρήσει.