Το Σοσιαλιστικό Μοντέλο Ανάπτυξης του Μάο (της Pao Υu Ching)

Μέρος του κειμένου δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία αρ. φυλ. 573, 26-5-2007

Η Pao Yu Ching, συνταξιούχος επίτιμη καθηγήτρια του Κολεγίου Marygrove στο Μίσιγκαν των ΗΠΑ, ειδική σε θέματα Κίνας, έκανε τη διάλεξη αυτή στην Ουτρέχτη της Ολλανδίας στις 10 Σεπτέμβρη του 2001. Η διάλεξη έγινε υπό την αιγίδα της ILPS και την οποία παρακολούθησε ένα «πολυεθνικό» ακροατήριο από χώρες όπως η Γερμανία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και η Αγγλία. Η καθηγήτρια Ching ζε στην Taichung της Ταϊβάν. Η αναδημοσίευση δεν συνιστά απαραίτητα και συμφωνία με τις απόψεις που περιέχονται στο κείμενο. Τη μετάφραση για λογαριασμό της «Προλεταριακής Σημαίας» έκανε ο Άρης Λάμπρου.

Θα αναπτύξω αυτό το θέμα σε δυο μέρη. Στο πρώτο μέρος θα αναλύσω το μοντέλο ανάπτυξης του Μάο. Στο δεύτερο θα εξηγήσω γιατί η εφαρμογή αυτού του μοντέλου ανάπτυξης είναι δυνατή μόνο κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης. Οι αναλύσεις αυτές ελπίζω ότι θα αποδείξουν την ισχύ του μοντέλου του Μάο στον 21ο αιώνα.

Μέρος Πρώτο:

Ποιο είναι το μοντέλο ανάπτυξης του Μάο;

Υπάρχουν δυο θεμελιακά στοιχεία στο μοντέλο ανάπτυξης του Μάο: το ένα είναι η στήριξη στις δυνάμεις σου και το άλλο η ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών ως στόχος της ανάπτυξης.

Ι. Στήριξη στις δικές σου δυνάμεις

1. Ανάπτυξη βασισμένη στην εσωτερική χρηματοδότηση

Υπάρχουν δυο βασικές παράμετροι στη στήριξη στις δικές σου δυνάμεις. Η πρώτη είναι ότι η οικονομική ανάπτυξη βασίζεται στην εσωτερική χρηματοδότηση. Σ΄ αυτόν τον κόσμο, που κυριαρχείται από τον ιμπεριαλισμό, οι υπανάπτυκτες χώρες πρέπει να επιστρατεύσουν τους δικούς τους πόρους. Οι «ειδικοί» της οικονομίας της ανάπτυξης δημιούργησαν το μύθο ότι μια φτωχή χώρα πρέπει να βασιστεί στην εξωτερική χρηματοδότηση για να αναπτυχτεί. Ευτυχώς, μετά από όσα παρακολουθήσαμε τις περασμένες δεκαετίες, αυτός ο μύθος δεν μπορεί πια να μας ξεγελάσει, γιατί έχουμε ζήσει την πραγματικότητα. Η αλήθεια είναι ότι η στήριξη στην εξωτερική χρηματοδότηση είχε σαν αποτέλεσμα πιο πολύς πλούτος να φύγει από τη χώρα απ΄ ότι ήρθε. Η αλήθεια είναι ότι οι χώρες μας έχουν γίνει ερείπια και ότι είμαστε πολύ χειρότερα μετά από αρκετές δεκαετίες «ανάπτυξης». Με τη στήριξη στην εξωτερική χρηματοδότηση οι υπανάπτυκτες χώρες κατέληξαν να χρωστάνε τεράστια ποσά στο διεθνές μονοπωλιακό κεφάλαιο και στους διεθνείς χρηματιστικούς οργανισμούς.


Οι διεθνείς χρηματιστικοί οργανισμοί, κυριαρχούμενοι από το μονοπωλιακό κεφάλαιο και τα ιμπεριαλιστικά κράτη, χρησιμοποίησαν το χρέος σαν όργανο επιβολής Δομικών Προγραμμάτων Προσαρμογής επάνω μας. Μέσω των ΔΠΠ κατάφεραν να επιβάλουν τη θέληση τους στις εσωτερικές οικονομικές και πολιτικές μας υποθέσεις. Χώρες που τέθηκαν υπό καθεστώς ΔΠΠ έχασαν την αυτονομία τους στο πως θα διαθέσουν τους πόρους τους για να παράγουν τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης για τους λαούς τους. Με το καθεστώς των ΔΠΠ οι παραγωγικές δυνάμεις στράφηκαν από την εσωτερική κατανάλωση στην παραγωγή προϊόντων εξαγωγής. Η προσέλκυση ξένου συναλλάγματος για την πληρωμή των τόκων του συνεχώς αυξανόμενου χρέους έγινε ο μοναδικός στόχος της «ανάπτυξης», ενώ οι λαϊκές ανάγκες για τροφή, καθαρό νερό, περίθαλψη, στέγαση και εκπαίδευση δεν υπάρχουν σε κανένα πρόγραμμα «ανάπτυξης».

Ωστόσο, η επίτευξη της ανάπτυξης μέσω εσωτερικής χρηματοδότησης σημαίνει ότι πρέπει να επιστρατευτούν οι εσωτερικοί πόροι. Ο Μάο στις «Δέκα Βασικές Σχέσεις» αναφέρει τη σημασία διατήρησης ισορροπίας ανάμεσα στον αγροτικό και το βιομηχανικό τομέα της οικονομίας. Σε καθεμιά λιγότερο αναπτυγμένη χώρα, όπου η εκβιομηχάνιση είτε λείπει είτε βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, οι πόροι πρέπει να προέλθουν από τα πλεονάσματα του αγροτικού τομέα. Όμως ο Μάο τόνισε ότι μετά τη μεταφορά των πλεονασμάτων από τον αγροτικό τομέα, ο αγροτικός τομέας, όσο αναπτύσσεται η οικονομία, χρειάζεται τροφοδότηση από τον βιομηχανικό τομέα. Σε μια φτωχή χώρα, όπως η Κίνα μετά την επανάσταση, η ανάπτυξη στους τομείς του μετάλλου, των βαριών μηχανών και του ανεφοδιασμού ήταν απαραίτητη για να μπουν τα θεμέλια για το μέλλον. Όμως ο Μάο τόνισε ξεκάθαρα ότι θα πρέπει να αποφευχθούν τα λάθη της ΣΕ, όπου δόθηκε υπερβολική έμφαση στη βαριά βιομηχανία σε βάρος της ελαφριάς βιομηχανίας και της γεωργίας, οι οποίες παράγουν αγαθά που ικανοποιούν τις λαϊκές ανάγκες.

Μετά από εκατό χρόνια ξένων εισβολών και εμφυλίων πολέμων, η ύπαιθρος της Κίνας ήταν σε ερείπια το 1949. Συν τοις άλλοις στη φεουδαρχία ο γαιοκτήμονας είχε υπερ-εκμεταλλευτεί τη γη ενώ δεν έκανε σχεδόν καμία επένδυση σ΄ αυτήν. Επιπλέον για δεκαετίες πριν την επανάσταση η Κίνα υπέφερε από ξηρασίες και πλημμύρες, επειδή τα ποτάμια και η γη είχαν παραμελήσει. Χρειάστηκαν τρομερές προσπάθειες για αποκατασταθεί η αγροτική παραγωγή και να ξεκινήσει η μακροπρόθεσμη αγροτική ανάπτυξη.

Στα 30 χρόνια σοσιαλιστικής ανάπτυξης η Κίνα κατάφερε να επιτύχει γρήγορη ανάπτυξη στην αγροτική οικονομία, τη βιομηχανία, τις μεταφορές και τις κατασκευές. Ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης στην αγροτική οικονομία, τη βιομηχανία και τις μεταφορές και τις κατασκευές ήταν αντίστοιχα 3,4%, 9,4% και 10,7% στην περίοδο 1952-1978. Η Κίνα κατάφερε να πετύχει μια ισορροπημένη ανάπτυξη στη βιομηχανία και τη γεωργία, κι έτσι το επίπεδο ζωής των αγροτών της υπαίθρου βελτιωνόταν ανάλογα με αυτό των εργατών της πόλης. Οι αγρότες δούλευαν εξαιρετικά σκληρά στην οικοδόμηση των θεμελίων της γεωργίας, που περιλάμβανε αρδευτικά και αποχετευτικά συστήματα, δρόμους και γέφυρες, συντήρηση της γης και βελτιωτικά έργα. Επιπρόσθετα το κράτος μετέφερε πόρους στην αγροτική οικονομία με τη σταδιακή βελτίωση των όρων του εμπορίου προς όφελος του αγροτικού τομέα στις ανταλλαγές ανάμεσα στους δυο τομείς. Επίσης το κράτος μείωνε σταδιακά τους αγροτικούς φόρους και αύξανε τις κρατικές επενδύσεις σε μεγάλα αγροτικά έργα υποδομής, όπως το Κανάλι της Κόκκινης Σημαίας και το Μεγάλο Έργο του Κίτρινου Ποταμού.

Ο Μάο ανέλυσε και τη σημασία της ισορροπίας ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο. («Δέκα Βασικές Σχέσεις»). Η ισορροπία ανάμεσα στη γεωργία και τη βιομηχανία είναι φυσικά το κλειδί για την ισορροπία ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο. Στα μέσα της δεκαετίας του 60, παράλληλα με την ανάπτυξης της αγροτικής παραγωγής, στήθηκαν μικρής κλίμακας βιομηχανίες από τις παραγωγικές μπριγκάδες και τις κομούνες της υπαίθρου. Στις περισσότερες περιοχές οι αγρότες ήταν απασχολημένοι όλο το χρόνο στην αγροτική παραγωγή και στην κατασκευή υποδομών ή και γίνονταν εργάτες στις βιομηχανίες. Η ισορροπία ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο, όπως την εννοούσε ο Μάο, πηγαίνει πιο μακριά από ένα απλά ισορροπημένο εισόδημα ανάμεσα σε πόλη και ύπαιθρο. Τόνιζε ότι στην ύπαιθρο το επίπεδο εκπαίδευσης και πολιτισμού έπρεπε να ανεβεί ώστε το χάσμα ανάμεσα στη ζωή στην ύπαιθρο και την πόλη να μικρύνει. Μετά την καθιέρωση των κομούνων το 1958 η στοιχειώδης και η μέση εκπαίδευση εξαπλώθηκαν γρήγορα και περί τα τέλη της δεκαετίας του 70 οι περισσότερες κομούνες είχαν γυμνάσια και οι περισσότεροι νομοί είχαν λύκεια. Επιπλέον οι υπηρεσίες υγείας στην ύπαιθρο βελτίωσαν τόσο την πρόσβαση σ΄ αυτές όσο και την ποιότητα τους. Η βελτίωση στην περίθαλψη και την εκπαίδευση ήταν ιδιαίτερα σημαντική μετά την Πολιτιστική Επανάσταση. Το ιατρικό προσωπικό από τις πόλεις ερχόταν και εκτελούσε εκπαιδευτικά προγράμματα για τη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας. Το δίκτυο των ξυπόλητων γιατρών συμπεριέλαβε μέλη των παραγωγικών ομάδων και έκανε πολύ προσιτή τη βασική περίθαλψη.

Η σωστή πολιτική της μη-υπερβολικής φορολόγησης των αγροτών, ώστε να επιτευχθούν μεγαλύτεροι ρυθμοί ανάπτυξης, στερέωσε τη γερή συμμαχία ανάμεσα σε εργάτες και αγρότες. Η βελτίωση στην περίθαλψη και την εκπαίδευση βοήθησε στη σμίκρυνση του ανοίγματος ανάμεσα στη ζωή στις πόλεις και την ύπαιθρο. Η ανάπτυξη της Κίνας στη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης είναι το ακριβώς αντίθετο απ΄ αυτό που βλέπουμε σήμερα στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Στις περισσότερες απ΄ αυτές τις χώρες ο αγροτικός τομέας έχει ξεζουμιστεί και η γη έχει αγοραστεί από μεγάλους ιδιοκτήτες γης, σε πολλές περιπτώσεις για την παραγωγή εξαγώγιμων προϊόντων, έτσι οι αγρότες δεν έχουν άλλη επιλογή από το να αναζητήσουν τα προς το ζην στις πόλεις. Αποτελούν τη μεγάλη δεξαμενή φτηνής εργασίας, πράγμα που ευνοεί το ξένο και ντόπιο μονοπωλιακό κεφάλαιο στην αναζήτηση του κέρδους στις διεθνείς αγορές. Ο περισσότερος όμως κόσμος που μεταναστεύει στις πόλεις δεν μπορεί να βρει αποδοτική εργασία και έτσι απλά επιβιώνουν. Επιπλέον το κράτος επιδοτεί τις μεγάλες επιχειρήσεις του αγροτικού τομέα για την εξαγώγιμη παραγωγή του. Αυτή η πολιτική στέρησε και τους εργάτες και τους αγρότες από το δικαίωμα να αξιοποιούν τον πλούτο των δικών τους χωρών για να ζήσουν. Δεν αποτελεί έκπληξη το ότι οι περισσότεροι εργάτες και αγρότες σ΄ αυτές τις χώρες ζουν σε άθλιες συνθήκες .

Θα ήθελα και πάλι να τονίσω τη σημασία της στήριξης στην εσωτερική χρηματοδότηση. Όταν μια χώρα εξαρτάται από την εξωτερική χρηματοδότηση είναι αδύνατο να βρει κάποια ισορροπία ανάμεσα στους τομείς, ακόμη κι αν οι πολιτικοί ηγέτες της τείνουν κάπως προς μια τέτοια ισορροπία. Η συνεχής και ασταμάτητη πίεση προς μια χώρα για εξυπηρέτηση του χρέους καθορίζει ως ανώτατο στόχο την αναζήτηση ξένου συναλλάγματος μέσω των εξαγωγών, ακόμη και σε χώρες που στις πρώτες δεκαετίες μετά τον Β΄ ΠΠ διακήρυξαν την πολιτική και οικονομική τους ανεξαρτησία από τις ιμπεριαλιστικές χώρες.



2. Ανάπτυξη βασισμένη στην ανεξάρτητη τεχνολογία



Η δεύτερη διάσταση της αυτοδυναμίας του κινέζικου μοντέλου ανάπτυξης είναι η στήριξη στη δική σου τεχνολογία. Ο Μάο είδε φυσικά τη σημασία της τεχνολογίας στην οικονομική ανάπτυξη, όμως πολλές φορές ανέφερε σε ομιλίες και γραπτά του ότι μια φτωχή χώρα όπως η Κίνα αν θέλει να φτάσει τη Δύση πρέπει να αναπτύξει την οικονομία της περπατώντας σε δυο πόδια. Αυτό σημαίνει ότι μια χώρα μπορεί να μάθει από την αναπτυγμένη τεχνολογία της Δύσης, όμως στη διαδικασία υιοθέτησης αυτής της αναπτυγμένης τεχνολογίας πρέπει να εκτιμήσει με κριτικό μάτι πώς μια τέτοια τεχνολογία θα ταιριάζει στις δικές της αναπτυξιακές ανάγκες. Περπατώντας στα δυο πόδια σημαίνει επίσης ότι μια φτωχή χώρα πρέπει να χρησιμοποιήσει τεχνολογία διαφόρων επιπέδων ώστε να κάνει οικονομία στους λειψούς κεφαλαιουχικούς της πόρους.

Η τεράστια πλειοψηφία των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών έχουν χάψει το παραμύθι της στήριξης στην εισαγόμενη τεχνολογία των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Όμως έτσι και μια χώρα γίνει εξαρτημένη στην εισαγόμενη τεχνολογία πρέπει να υιοθετήσει και να δεχτεί τη λογική του κεφαλαίου και του τρόπου με τον οποίο το κεφάλαιο ορίζει την αποδοτικότητα. Αν ακολουθήσουμε τη λογική του κεφαλαίου η αποδοτικότητα επιτυγχάνεται όταν 80 από τους 100 εργάτες απολύονται και οι υπόλοιποι 20 δουλεύουν ογδόντα ώρες τη βδομάδα. Μετά τις μεταρρυθμίσεις του 1979 η Κίνα εξαρτάται όλο και περισσότερο από την εισαγόμενη τεχνολογία. Αυτή η λογική του κεφαλαίου οδήγησε την Κίνα στην αναδόμηση των πρώην κρατικών επιχειρήσεων.

Αυτή η διάσταση της αυτοδυναμίας είναι κρίσιμης σπουδαιότητας και σχετίζεται με την αυτοδυναμία στην εσωτερική χρηματοδότηση. Όταν αντιδιαστέλλουμε το μοντέλο αυτοδύναμης ανάπτυξης με αυτό της εξωτερικής χρηματοδότησης και της εισαγόμενης τεχνολογίας η διαφορά είναι εμφανής. Όταν μια χώρα χρεώνεται βαθειά στο διεθνές μονοπωλιακό κεφάλαιο και τους διεθνείς χρηματιστικούς οργανισμούς τότε θα πρέπει να ξεχάσει όλους τους άλλους αναπτυξιακούς της στόχους και να χρησιμοποιήσει κάθε διαθέσιμο εξαγωγικό μέσο για να ξεπληρώσει τους τόκους του χρέους. Όμως όταν η παραγωγή μιας χώρας επικεντρώνεται στην εξαγωγή είτε αγροτικών είτε βιομηχανικών προϊόντων πρέπει να χρησιμοποιήσει προηγμένη τεχνολογία που σήμερα ελέγχεται από το μονοπωλιακό κεφάλαιο. Από τότε που η Κίνα υιοθέτησε την καπιταλιστική ανάπτυξη έχει αποσύρει από την κλωστοϋφαντουργία της κάθε παλιότερο κεφαλαιουχικό εξοπλισμό. Έχει στηριχτεί στην εξωτερική χρηματοδότηση (είτε άμεσα είτε με δανεισμό) για να εισάγει τη νεότερη τεχνολογία στα κλωστοϋφαντουργικά ώστε να παράγει προϊόντα που να μπορούν να ανταγωνιστούν αυτά της Ταιβάν, της Ν. Κορέας και πολλών άλλων χωρών στη διεθνή αγορά κλωστοϋφαντουργικών. Καθώς πολλά εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας έχουν κλείσει και δεκάδες χιλιάδες εργάτες απολύθηκαν, η κλωστοϋφαντουργία της Κίνας εξαρτάται από τις εξαγωγικές αγορές, από την εξωτερική χρηματοδότηση και την εισαγόμενη τεχνολογία, όλα όσα δηλαδή ελέγχονται σφιχτά από το διεθνές μονοπωλιακό κεφάλαιο.

Ένα άλλο πρόβλημα έγινε κραυγαλέα φανερό κατά τη διάρκεια της διεθνούς κρίσης του καπιταλισμού το 1997. Το πρόβλημα αυτό προκάλεσε μεγάλη ζημιά στους λαούς πολλών ασιατικών χωρών που άνοιξαν τις οικονομίες τους μετά από τις συναντήσεις του APEC (Οικονομική Συνεργασία Ασίας-Ειρηνικού) και αφού οι πολιτικοί τους ηγέτες συντάχτηκαν με την ανάπτυξη των εξαγωγικών βιομηχανιών. Η δημιουργία πλεονάσματος δεν είναι κάτι καινούργιο και ήταν πάντοτε παραπροϊόν του καπιταλισμού. Η δημιουργία πλεονάσματος σημαίνει ότι στην αναζήτηση περισσότερων κερδών το κεφάλαιο επενδύει σε παραγωγικές μονάδες που παράγουν αγαθά σε ποσότητες που δεν μπορούν να αγοραστούν από τον κόσμο. Η υπερπαραγωγή αγαθών στις δεκαετίες του 1910 και του 1920 κατέκλυσε το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα και οδήγησε στη δεκαετία της Μεγάλης Ύφεσης από το 1929 ως τον Β΄ ΠΠ. Χρειάστηκε να καταστρέψει όλη την υπερπαραγωγή ο Β’ ΠΠ για να μπορέσει να ξεκινήσει η παραγωγή και πάλι μετά τον πόλεμο. Στις αρχές της δεκαετίας του 70 το πρόβλημα υπερπαραγωγής επέστρεψε και εντάθηκε με αποτέλεσμα τις μεταπολεμικές κρίσεις των δεκαετιών 1970, 1980 και 1990. Μετά το τέλος της δεκαετίας του 1970 το μονοπωλιακό κεφάλαιο, με τη βοήθεια των διεθνών εμπορικών και χρηματιστικών οργανισμών, κατάφερε να μεταφέρει το κόστος της υπερπαραγωγής στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την κρίση του 1997 οι λαοί σε πολλές ασιατικές χώρες έχουν φορτωθεί το τριπλό φορτίο της πληρωμής των τόκων του εξωτερικού χρέους που δόθηκε για να χτιστούν οι εξαγωγικές μονάδες και το κόστος της καταστροφής αυτών των μονάδων ως πλεονάζουσες. Υπήρχαν και ακόμη υπάρχουν πάρα πολλά ζευγάρια παπούτσια, πάρα πολλά πουκάμισα, πάρα πολλά εξαρτήματα υπολογιστών, πάρα πολλά οικιακά είδη που είτε δεν μπορούν να πάνε πουθενά είτε εξάγονται και πωλούνται σε τιμές κάτω του κόστους. Όμως ταυτόχρονα πολλοί άνθρωποι πεινάνε επειδή πολλή λίγη τροφή πωλείται σε τιμές προσιτές. Το τρίτο φορτίο ήταν ότι, όσο ξένο συνάλλαγμα κατάφεραν να μαζέψουν αυτές οι χώρες από τις εξαγωγές, εγκατέλειψε τις χώρες αυτές εντός ημερών στη διάρκεια της κρίσης, όταν το ντόπιο και το ξένο κερδοσκοπικό κεφάλαιο έφυγαν για να αποφύγουν τις απώλειες από την υποτίμηση των ντόπιων νομισμάτων. Κάθε μια χώρα ξεχωριστά ήταν ανίκανη να εμποδίσει τη φυγή του κεφαλαίου επειδή ο χρηματιστηριακός της τομέας είχε φιλελευθεροποιηθεί και απορυθμιστεί στη διάρκεια των Δομικών Προγραμμάτων Προσαρμογής που τους είχαν επιβληθεί από τους διεθνείς χρηματιστικούς οργανισμούς.

Βασιζόμενη στην εσωτερική χρηματοδότηση και την ανεξάρτητη τεχνολογική ανάπτυξη η Κίνα κατάφερε να αναπτυχτεί γοργά κατά τα 30 χρόνια μέχρι το 1979. Η Κίνα κατάφερε να αναπτύξει εξελιγμένη τεχνολογία στη βιομηχανία της και κάποιο βαθμό μηχανοποίησης στον αγροτικό τομέα. Η αγροτική μηχανοποίηση αφαίρεσε τη σκληρότερη χειρωνακτική δουλειά από την καλλιέργεια και μείωσε δραματικά την εντατικοποίηση. Μεταξύ 1957 και 1978 η αγροτική κατανάλωση ενέργειας αυξανότανε κατά 21% ετησίως και η ιπποδύναμη ανά εκτάριο σε τρεις τύπους μηχανών (μηχανές άρδευσης-αποχέτευσης, τρακτέρ, καλλιεργητικές μηχανές) αυξανότανε κατά 24% ετησίως. Αυτοί οι αριθμοί δείχνουν ότι μόνο αυτοί οι τρεις τύποι μηχανών παρείχαν στους Κινέζους αγρότες μηχανική ισχύ λίγο μεγαλύτερη από τους 0.69 ίππους ανά εκτάριο καλλιεργημένης γης που είχαν οι Γιαπωνέζοι αγρότες με όλων των ειδών τις μηχανές το 1955. Το μοντέλο της αυτοδυναμίας έκανε δυνατή την ανάπτυξη της κινέζικης οικονομίας στη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης, τη βελτίωση της ζωής των κατοίκων και τη στερέωση της συμμαχίας ανάμεσα σε εργάτες και αγρότες.



ΙΙ. Ο Στόχος της Ανάπτυξης είναι η Ικανοποίηση των Ανθρώπινων Αναγκών



Το δεύτερο θεμελιώδες στοιχείο του μοντέλου ανάπτυξης του Μάο είναι η ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Αυτός ο στόχος είναι διαμετρικά αντίθετος με το στόχο της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Όταν στόχος της ανάπτυξης είναι η ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών βλέπουμε τα πράγματα με διαφορετικό μάτι. Η επένδυση στη βιομηχανία χάλυβα θα ιδωθεί σαν οικοδόμηση της δυνατότητας παραγωγής μηχανών και εξαρτημάτων για ελαφρύτερες βιομηχανίες που θα παράγουν καταναλωτικά αγαθά και υπηρεσίες που θα ικανοποιήσουν τις λαϊκές ανάγκες. Ή, η επένδυση στο χάλυβα μπορεί να ιδωθεί επίσης σαν παραγωγή πρώτης ύλης για αγροτικά μηχανήματα που θα κάνουν τη μελλοντική δουλειά στο χωράφι πιο εύκολη για τους αγρότες. Από την άλλη, στη συντριπτική πλειονότητα των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών σήμερα, η επένδυση στο χάλυβα μετριέται σε σχέση με άλλες επενδύσεις ανάλογα με το τι απόδοση θα έχουν. Οι αποδόσεις σε διαφορετικές επενδύσεις εξαρτώνται από τις εξαγωγές. Τα τελευταία χρόνια πολλές λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, που είχαν επενδύσει στο χάλυβα, προσπάθησαν να εξάγουν το χάλυβα, όμως ανακάλυψαν ότι η τιμή του στη διεθνή αγορά είχε πέσει δραματικά. Αντιμέτωπες με την υπερπροσφορά χάλυβα και τις χαμηλές τιμές, οι ΗΠΑ προστάτευσαν την εσωτερική τους αγορά παίρνοντας μέτρα αντι-ντάμπινγκ για να μπλοκάρουν τις εισαγωγές χάλυβα. Ο χάλυβας είναι ένα μόνο από τα πολλά προϊόντα που εξάγονται από τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες που μειώθηκαν οι τιμές τους και δέχτηκαν τον αυξανόμενο προστατευτισμό των ιμπεριαλιστικών χωρών.

Όταν η ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών αποτελεί το στόχο της ανάπτυξης, γίνεται κάθε προσπάθεια ώστε να αντιμετωπιστούν πρώτα οι πιο επείγουσες ανάγκες. Είναι κοινή λογική το να σκεφτεί κανείς ότι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν αρκετή τροφή, καθαρό πόσιμο νερό, στέγη και βασική περίθαλψη.

Εξήγησα προηγουμένως πώς ο Μάο αντιλαμβανότανε τη διαλεκτική σχέση μεταξύ ανάπτυξης στη γεωργία και ανάπτυξης στη βαριά και ελαφρά βιομηχανία. Η ισορροπία ανάμεσα στους τομείς είναι αποφασιστικής σημασίας στην ανάπτυξη της οικονομίας, ώστε να αντιμετωπιστούν οι ανθρώπινες ανάγκες. Στην Κίνα, μεταξύ 1949 και 1952 η αγροτική μεταρρύθμιση στις πρόσφατα απελευθερωμένες περιοχές έδωσε σε εκατομμύρια αγρότες για πρώτη φορά στη ζωή τους ένα κομμάτι γης. Αν και οι ιδιοκτησίες ήταν μόνο 0,2 εκτάρια κατά μέσον όρο οι αγρότες καλλιέργησαν τη γη τους με μεγάλο ενθουσιασμό. Η απόδοση δημητριακών και βαμβακιού ανέβηκε γρήγορα μεταξύ 1949 και 1952. Όμως το 1952 η παραγωγή δημητριακών λίμνασε και η παραγωγή βαμβακιού μειώθηκε δραματικά. Όπως εξήγησα προηγουμένως, το φυσικό περιβάλλον της Κίνας στη γεωργία ήταν εύθραυστο και η γη άγονη λόγω των καταστροφών του πολέμου αλλά και της παραμέλησης της γης επί εκατό χρόνια πριν την επανάσταση. Τρία χρόνια μετά την αγροτική μεταρρύθμιση ο ενθουσιασμός των αγροτών από μόνος του δεν μπορούσε να αυξήσει την παραγωγή. Τα φτωχά και μεσαία νοικοκυριά (60-70% της αγροτιάς) δεν είχαν ούτε αλέτρι για να μην αναφέρουμε άλλα αγροτικά εργαλεία ή ζώα έλξης. Η κακοκαιρία του 1953 και 1954 οδήγησε πολλούς αγρότες να δανειστούν χρήματα. Όταν τα χρέη άρχισαν να συσσωρεύονται αναγκάστηκαν να πουλήσουν τη γη τους. Η εμπειρία της Κίνας μετά την αγροτική μεταρρύθμιση έδειξε ότι η μικρή ιδιοκτησία δεν ήταν βιώσιμος τρόπος ανάπτυξης της γεωργίας. Αν δεν γινόταν η κολεκτιβοποίηση της γεωργίας η γη θα περιερχότανε στα χέρια πλούσιων χωρικών και σε μια νέα (ή παλιά) τάξη γαιοκτημόνων.

Μέσα από διάφορα στάδια κολεκτιβοποίησης, που κατέληξαν στη δημιουργία των κομούνων το 1958, οι αγρότες κατάφεραν να ενοποιήσουν τους πόρους τους, έτσι ώστε οι φτωχοί τους πόροι να χρησιμοποιηθούν πιο αποτελεσματικά στην αύξηση της απόδοσης. Καθώς αναπτυσσότανε, η βιομηχανία παρείχε όλο και πιο αυξημένες ποσότητες και διάφορα εργαλεία στη γεωργία, από απλά εργαλεία τα πρώτα χρόνια μέχρι εξελιγμένα αγροτικά μηχανήματα, μηχανήματα άρδευσης και χημικά λιπάσματα αργότερα. Με τη σκληρή τους δουλειά και την αυξανόμενη κρατική βοήθεια (μείωση αγροτικών φόρων, καλύτεροι όροι εμπορίου, αυξημένες κρατικές επενδύσεις, περισσότερα βιομηχανικά προϊόντα) οι γεωργικές αποδόσεις αυξήθηκαν σταθερά και παρείχαν καλύτερο διαιτολόγιο και για τους αγρότες και για τους εργάτες. Η αγορά των αγροτικών προϊόντων και το σύστημα διανομής διασφάλιζαν ικανοποιητικό σιτηρέσιο ακόμη και για τους φτωχότερους κατοίκους της πόλης. Οι αυξανόμενες ευκαιρίες απασχόλησης και οι χαμηλές τιμές των τροφίμων στα εστιατόρια των εργοστασίων βελτίωσε σημαντικά τη δίαιτα των εργατών. Με όρους μακροπρόθεσμης ανάπτυξης, οι Κινέζοι αγρότες ξόδευαν τεράστιες ποσότητες χρόνου και ενέργειας στη συντήρηση της γης, στην κατασκευή αρδευτικών και αποχετευτικών έργων, στην κατασκευή γεφυρών και δρόμων. Στα είκοσι χρόνια των κομούνων η σκληρή τους δουλειά και η αναπτυξιακή πολιτική της Κίνας άλλαξαν το τοπίο της κινέζικης υπαίθρου.

Ταυτόχρονα με τη βελτίωση της διατροφής του λαού η Κίνα έκανε γρήγορη πρόοδο σε άλλους τομείς που βελτίωσαν την υγεία του λαού. Πριν την επανάσταση η Κίνα αποκαλούνταν «ο άρρωστος της Ασίας». Όμως, σε μιάμιση μόλις δεκαετία μετά την επανάσταση, η Κίνα κατάφερε να εξαλείψει τις περισσότερες από τις μολυσματικές ασθένειες, μεταξύ αυτών τη χολέρα, τη διφθερίτιδα, τη φυματίωση, τον τυφοειδή πυρετό, τη ευλογιά και πολλές άλλες. Πριν από την επανάσταση οι εξάρσεις αυτών των ασθενειών και η κακή διατροφή ήταν οι κύριες αιτίες για τα υψηλά ποσοστά θανάτων. Αυτές οι ασθένειες εξαλείφθηκαν με τη στήριξη στις μάζες. Κινητές ιατρικές μονάδες περιέρχονταν την επαρχία και τις πόλεις εξηγώντας τη φύση των ασθενειών στο λαό, τους έπειθαν να αλλάξουν τις συνθήκες υγιεινής ώστε να προλάβουν τις ασθένειες. Έγιναν πολλές μαζικές εκστρατείες για να εξαλειφθούν διάφορες ασθένειες. Έγιναν επίσης μαζικές εκστρατείες για την εξόντωση μυγών, κουνουπιών και άλλων φορέων ασθενειών. Η ενθουσιώδης συμμετοχή του λαού σ΄ αυτές τις εκστρατείες έδειξε πόσο ήθελαν να είναι κύριοι στην αλλαγή των συνθηκών της ίδιας τους της ζωής. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 ακόμη και η Παγκόσμια Τράπεζα ανέφερε ότι, παρ΄ όλο το χαμηλό της ΑΕΠ, το ποσοστό θνησιμότητας της Κίνας είχε πέσει στο επίπεδο των αναπτυγμένων χωρών. Σύμφωνα με την ίδια αναφορά η Κίνα ήταν σε πολύ καλύτερο επίπεδο από άλλες λιγότερο αναπτυγμένες χώρες όσον αφορά τη θνησιμότητα των νεογνών και το ποσοστό παιδιών που ήταν γραμμένα στο δημοτικό. Η Κίνα δεν ήταν πλέον «ο άρρωστος της Ασίας». Η Κίνα τα κατάφερε αυτά επειδή αφιέρωσε πάρα πολλούς πόρους στην ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών ως στόχο της ανάπτυξης της.

Αντίθετα στα Δομικά Προγράμματα Προσαρμογής που επιβλήθηκαν στις χώρες του Τρίτου Κόσμου απαιτείται η περικοπή των κυβερνητικών δαπανών. Τα πρώτα που πρέπει να κοπούν είναι συνήθως επιδοτήσεις στα τρόφιμα και στην περίθαλψη των φτωχών, κονδύλια που έτσι κι αλλιώς είναι πολύ χαμηλά. Σε μια ραδιοφωνική αναφορά του σε εθνικό επίπεδο ο Μάικλ Κρέμερ, καθηγητής Οικονομικών στο Χάρβαρντ, είπε ότι σε μερικά μέρη της Αφρικής το 90% των παιδιών υποφέρει από εντερικά παράσιτα που μπορούν εύκολα να αντιμετωπιστούν με φάρμακα που κοστίζουν ένα δολάριο το χρόνο. Ο ρεπόρτερ πρόσθεσε ότι παρ΄ όλα αυτά πολλές χώρες δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν σ΄ αυτό το κόστος. Για παράδειγμα «θα χρειαζότανε να ξοδευτεί το 10% του προϋπολογισμού της Κένυα για να θεραπευτούν τα παράσιτα όλων». (Εκπομπή «Πρωινή Έκδοση» - 10 Απρίλη 2001). Στην ίδια εκπομπή ο Ρόναλντ Μπάγιερ, της Σχολής Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου Κολούμπια, είπε ότι οι διαρροϊκές ασθένειες και η φυματίωση σκοτώνουν πάνω από δυο εκατομμύρια ανθρώπους το χρόνο, η ελονοσία σκοτώνει πάνω από ένα εκατομμύριο ανθρώπους το χρόνο και η ιλαρά σκοτώνει σχεδόν ένα εκατομμύριο ανθρώπους το χρόνο. Όμως αυτοί οι καθηγητές των διάσημων αμερικάνικων πανεπιστημίων δεν μπορούν να κατανοήσουν το πρόβλημα της κακής υγείας των φτωχών του Τρίτου Κόσμου. Λίγα μόνο δολάρια επιπλέον δεν θα μπορούσαν να θεραπεύσουν τις ασθένειες των λαϊκών μαζών εφ΄ όσον αυτοί στερούνται καθαρού νερού και επαρκούς τροφής. Στον κόσμο του ιμπεριαλισμού μια φτωχή εξαρτημένη χώρα πρέπει να ξεχάσει τις προτεραιότητες της αντιμετώπισης ακόμη και των πιο βασικών και επειγόντων αναγκών του λαού. Οι ασθένειες από τις οποίες υποφέρουν οι λαοί του Τρίτου Κόσμου πηγαίνουν πολύ μακρύτερα από μια Χ ποσότητα δολαρίων που δωρίζονται από καλόκαρδους ανθρώπους στις πλούσιες χώρες. Αυτές οι ασθένειες είναι βαθειά ριζωμένες στη συστηματική εκμετάλλευση από τον ιμπεριαλισμό. Επομένως για να θεραπευτούν αυτές οι ασθένειες πρέπει να καταδικάσουμε και να εξαλείψουμε τον ιμπεριαλισμό.

Τελειώνοντας το πρώτο μέρος θα ήθελα να προσθέσω ότι όταν μια χώρα επιδιώκει την αυτοδύναμη ανάπτυξη δεν σημαίνει ότι πρέπει να βασίζεται ολότελα στον εαυτό της και να μην εμπορεύεται με άλλες χώρες. Η Κίνα πάντοτε διακήρυττε ότι το εμπόριο ήταν ευπρόσδεκτο στο βαθμό που ωφελούσε και τους δυο εμπορικούς εταίρους και γινότανε στη βάση της ίσης μεταχείρισης. Για πολλά χρόνια η Κίνα δεν μπορούσε να εμπορευτεί με πολλές χώρες λόγω του εμπορικού εμπάργκο των ΗΠΑ.

Μέρος Δεύτερο:

Γιατί η εφαρμογή του μοντέλου ανάπτυξης του Μάο είναι δυνατή μόνο κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης;

Θα ήθελα να απαντήσω σ΄ αυτήν την ερώτηση εξετάζοντας τα παρακάτω ζητήματα:

Ι. Σχέση μεταξύ ιμπεριαλισμού και εξαρτημένου κράτους

Το πρώτο ζήτημα που πρέπει να εξετάσουμε είναι γιατί στα πρώτα τριάντα χρόνια μετά την επανάσταση η Κίνα κατάφερε να ακολουθήσει ένα αυτοδύναμο μοντέλο ανάπτυξης την ίδια στιγμή που σχεδόν όλες οι χώρες του Τρίτου Κόσμου δεν μπόρεσαν. Με το τέλος του Β’ ΠΠ, χώρες που κέρδισαν ή είχαν κερδίσει την πολιτική τους ανεξαρτησία από τον αποικιακό ζυγό, όλες ορκίστηκαν να αναπτύξουν τις οικονομίες τους με ανεξάρτητο τρόπο. Όλοι οι πολιτικοί ηγέτες αυτών των χωρών γνώριζαν και κατανοούσαν την εκμετάλλευση που είχαν υποστεί οι χώρες τους κατά τη διάρκεια της αποικιακής κυριαρχίας. Είδαν πώς οι αποικιοκράτες πλούτισαν με την εξαγωγή των πλουτοπαραγωγικών πόρων αφήνοντας τες φτωχές και υπανάπτυκτες. Κατάλαβαν επίσης ότι χωρίς οικονομική ανεξαρτησία δεν θα μπορούσαν να πετύχουν πολιτική ανεξαρτησία. Η πλειονότητα αυτών των χωρών επέλεξαν την καπιταλιστική στρατηγική αντικατάστασης των εισαγωγών. Ακολούθησαν το μοντέλο των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών όπως των ΗΠΑ της Γερμανίας και της Ιαπωνίας. Μια χώρα που υιοθετεί τη στρατηγική αυτή παίρνει μέτρα που προστατεύουν τις εγχώριες βιομηχανίες μέχρις ότου αυτές οι βιομηχανίες αναπτυχτούν στο επίπεδο της ικανότητας ανταγωνισμού των εισαγωγών από τις προηγμένες χώρες. Όμως κατάλαβαν αργότερα ότι οι καιροί είχαν αλλάξει. Η ισχύς του διεθνούς μονοπωλιακού κεφαλαίου, με την υποστήριξη των ιμπεριαλιστικών χωρών και των διεθνών εμπορικών και οικονομικών οργανισμών, αποδείχτηκε πολύ ανθεκτική. Μετά την κρίση του χρέους στις αρχές της δεκαετίας του 1980 όλες αυτές οι χώρες τέθηκαν υπό καθεστώς ΔΠΠ για να ξεπληρώσουν αυτό το χρέος. Όλες τους οι προσπάθειες για ανεξάρτητη οικονομική ανάπτυξη κατέρρευσαν. Οι πολιτικοί ηγέτες τους, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που μπορεί να είχαν πατριωτικές προθέσεις, παραδόθηκαν επειδή η εθνική αστική τάξη σαν τάξη διαπίστωσε ότι είχε περισσότερα πλεονεκτήματα η συνεργασία με τα διεθνή μονοπώλια παρά η αντίσταση. Στην πράξη, κάθε προσπάθεια αντίστασης αντιμετωπίστηκε με ωμή βία. Χώρες που είχαν πολλές ελπίδες στις πρώτες δεκαετίες μετά τον Β’ ΠΠ έχασαν και την πολιτική και την οικονομική τους κυριαρχία.

Το 1940 ο Μάο, στο έργο του «Για τη Νέα Δημοκρατία», αναφέρει ότι η Κίνα ήταν μια μισο-αποικιακή και μισο-φεουδαρχική κοινωνία και ότι η απελευθέρωση της θα έπρεπε να περάσει μέσω του σταδίου της δημοκρατικής επανάστασης. Όμως ο Μάο λέει ότι αυτή η δημοκρατική επανάσταση, που την ονόμασε νέα δημοκρατική επανάσταση, θα έπρεπε να καθοδηγείται από το προλεταριάτο σε αντίθεση με την παλιά δημοκρατική επανάσταση που καθοδηγούνταν από την αστική τάξη. Στον αγώνα για κυριαρχία στη νέα δημοκρατική επανάσταση το προλεταριάτο συμμαχεί με τους αγρότες για να σταθεροποιήσει την πολιτική εξουσία και να ολοκληρώσει τη δημοκρατική επανάσταση. Κάτω από τη καθοδήγηση του προλεταριάτου ο αγώνας συνεχίζεται και θα οδηγήσει τελικά στη σοσιαλιστική επανάσταση.

Από την εμπειρία του τελευταίου μισού αιώνα συμπεραίνουμε ότι στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες η καπιταλιστική ανάπτυξη, πρώτα με τη στρατηγική αντικατάστασης των εισαγωγών και αργότερα με τη στρατηγική εξαγωγών, απέτυχε οικτρά. Η ντόπια καπιταλιστική τάξη αποδείχτηκε πολύ αδύναμη στην αποτίναξη του ελέγχου από το διεθνές κεφάλαιο και των ιμπεριαλιστικών χωρών. Οι περισσότεροι άνθρωποι που ζουν στις περισσότερες υπανάπτυκτες χώρες σήμερα, στην αυγή του 21ου αιώνα, δεν ζουν καλύτερα απ΄ τους προπάππους τους του 19ου αιώνα που ζούσαν υπό αποικιακό καθεστώς. Πρέπει επίσης να συμπεράνουμε ότι στην εποχή του ιμπεριαλισμού είναι αδύνατο για μια λιγότερο αναπτυγμένη χώρα να αναπτύξει μια καπιταλιστική οικονομία που δεν θα ελέγχεται από το διεθνές μονοπωλιακό κεφάλαιο και τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Η εμπειρία της Κίνας έχει δείξει ότι, αν το προλεταριάτο έχει την πολιτική εξουσία, μια χώρα μπορεί να ακολουθήσει ένα μοντέλο ανάπτυξης που θα βασίζεται στην αυτοδυναμία, ένα μοντέλο που στόχος του θα είναι η ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών. Αυτό σημαίνει ότι το αναπτυξιακό μοντέλο του Μάο μπορεί να εφαρμοστεί μόνον όταν το προλεταριάτο έχει την πολιτική εξουσία. Όταν το προλεταριάτο είναι επικεφαλής, η ανάπτυξη δεν μπορεί παρά να είναι σοσιαλιστική.



ΙΙ. Η προλεταριακή πολιτική στο τιμόνι



Ο δεύτερος λόγος που το αναπτυξιακό μοντέλο του Μάο μπορεί να εφαρμοστεί μόνον κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης έχει πολλές διαστάσεις. Ο κυρίαρχος παράγοντας σε κάθε μια απ΄ αυτές είναι ότι η προλεταριακή πολιτική πρέπει να είναι στο τιμόνι. Ακόμη και στο στάδιο της δημοκρατικής επανάστασης είναι απολύτως σημαντικό να δίνεται έμφαση σ΄ αυτό. Όσο διαρκούσε η αγροτική μεταρρύθμιση η πολιτική ήταν η στήριξη στους φτωχούς και μεσαίους αγρότες. Μ΄ άλλα λόγια η εργατο-αγροτική συμμαχία βασιζότανε στο πώς η ηγεσία του προλεταριάτου θα δυνάμωνε με τη συμμαχία μ΄ εκείνους τους αγρότες που θα ευνοούσαν περισσότερο το προχώρημα στο επόμενο στάδιο της επανάστασης. Αν δεν ήταν η προλεταριακή πολιτική στο τιμόνι η αγροτική μεταρρύθμιση θα κατέληγε σε συμμαχία μεταξύ των πλούσιων αγροτών και των τότε αδύναμων βιομηχάνων και των πλούσιων εμπόρων που έλεγχαν τον εφοδιασμό πόλεων και χωριών σε τρόφιμα. Όπως ανέλυσα προηγουμένως, στα 1953, την ίδια εποχή που σταθεροποιούνταν η αγροτική μεταρρύθμιση, αναπτυσσότανε και η συμμαχία μεταξύ καπιταλιστών και εμπόρων στις πόλεις με τους πλούσιους αγρότες στην ύπαιθρο. Τότε ήταν που η ΚΕ του ΚΚΚ αποφάσισε την ενιαία αγορά και πώληση σιτηρών από το κράτος. Αυτή η πολιτική έδωσε στο κράτος το μονοπώλιο στην πώληση σιτηρών και έτσι έδωσε ένα θανάσιμο χτύπημα στη σχέση μεταξύ πλούσιων αγροτών και εμπόρων σιτηρών. Αν δεν είχε εφαρμοστεί αυτή η πολιτική θα ήταν πιο δύσκολο να προχωρήσει η κολεκτιβοποίηση της γεωργίας. Δεν είναι αλήθεια, όπως θα ήθελαν να πιστεύουν ορισμένοι, ότι αν είναι λογικό για τους αγρότες να ενώσουν τους πόρους τους για μια πιο αποτελεσματική χρήση τους και να οργανώσουν συνεταιρισμούς, τότε αυτό συμβαίνει κατά «φυσικό τρόπο». Αντιθέτως ήταν ταξική πάλη και το κλειδί για την επιτυχία της είναι η προλεταριακή πολιτική στο τιμόνι. Οι πλούσιοι αγρότες ήταν πολλοί στενοχωρημένοι, γιατί κατά τη διάρκεια των διαφόρων φάσεων της κολεκτιβοποίησης δεν μπορούσαν πια να προσλάβουν εργάτες και να συσσωρεύουν αρκετά σιτηρά προς πώληση. Με τον έλεγχο της παροχής σιτηρών από το κράτος δεν μπορούσαν πλέον να πουλήσουν στους εμπόρους και να βγάλουν κέρδος. Τελικά δεν τους έμεινε άλλη επιλογή από το να συμμετέχουν στις κοπερατίβες.

Η εμπειρία της Κίνας δείχνει ότι όταν η προλεταριακή πολιτική βρίσκεται στο τιμόνι είναι δυνατόν να εφαρμοστούν τέτοιες πολιτικές ώστε τα σιτηρά να μην είναι πλέον εμπόρευμα, ούτε η γη ούτε η εργασία στη γη. (Τουλάχιστον τα σιτηρά, η γη και η εργασία στη γη έχασαν πολλά από τα χαρακτηριστικά τους ως εμπορεύματα). Στις περισσότερες χώρες του Τρίτου Κόσμου σήμερα όλα τα αγροτικά προϊόντα είναι εμπορεύματα που πωλούνται με σκοπό το κέρδος. Πολλοί άνθρωποι που έχουν ανάγκη από τροφή δεν έχουν τα χρήματα για να την αγοράσουν. Δεν έχουν χρήματα για να αγοράσουν τρόφιμα γιατί έχουν χάσει τη γη τους από την εξαγορά τους από μεγάλες φάρμες που παράγουν προϊόντα προς εξαγωγή, ή η γη τους έχει απαλλοτριωθεί για να χρησιμοποιηθεί στην εξορυκτική βιομηχανία ή τον τουρισμό. Όταν εκδιώχτηκαν από τη γη τους αναγκάστηκαν να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη σαν εμπόρευμα. Όμως οι μεγάλες μηχανοποιημένες φάρμες δεν απαιτούν πολλούς εργάτες για δουλειά και οι λίγοι που προσλαμβάνονται παίρνουν πολύ χαμηλά μεροκάματα. Έτσι αυτοί οι πρώην αγρότες είτε χάνουν τα προς το ζην ή παίρνουν τόσο χαμηλά μεροκάματα που δεν μπορούν να αγοράσουν τα προϊόντα που οι ίδιοι παράγουν. Έτσι στη Βραζιλία, τη μεγαλύτερη εξαγωγέα σόγιας, μιας πολύ σημαντικής πηγής πρωτεϊνών, τα μισά παιδιά είναι κακοθρεμμένα. Σύμφωνα με αναφορά της Oxfam, από τότε που οι εξαγωγές ψαριών και θαλασσινών της Χιλής ξεκίνησαν στη δεκαετία του 1970, η κατά κεφαλή κατανάλωση ζωικής πρωτεΐνης έπεσε κατά 15 ως 25% στη δεκαετία του 1980, και η πρόσληψη θερμίδων έπεσε κατά 10 ως 22%. Η κατά κεφαλή κατανάλωση ψαριών και θαλασσινών των Χιλιανών έπεσε από 6,3 κιλά το 1973 στα 4,4 κιλά το 1986. Οι ψαράδες και οι εργάτες της θάλασσας είναι τόσο φτωχοί που δεν αγοράζουν ψάρια για δική τους κατανάλωση. Κι όμως ένα ποσοστό από τις εξαγωγές της Χιλής γίνεται τροφή για τα κατοικίδια των αναπτυγμένων χωρών.

Όπως μόλις ανέλυσα όταν η τροφή παύει να είναι εμπόρευμα (ή τουλάχιστο χάνει τα βασικά χαρακτηριστικά του εμπορεύματος) τότε είναι δυνατόν να παραχθεί τροφή για την αξία χρήσης της, δηλαδή να ικανοποιήσει τις ανάγκες των ανθρώπων. Μόνον όταν η τροφή παύει να είναι εμπόρευμα είναι δυνατόν να δοθεί η ύψιστη προτεραιότητα στη χρήση των γεωργικών πόρων, ώστε να κατευθυνθεί η παραγωγή τροφής στην ανθρώπινη κατανάλωση. Μόλις η Κίνα υιοθέτησε την καπιταλιστική ανάπτυξη και συνδέθηκε με τη διεθνή αγορά, μεγάλο τμήμα των πλουσιότερων περιοχών του Δέλτα του ποταμού Γιανγκτσέ δόθηκε στην καλλιέργεια μουριών για την παραγωγή μεταξοσκώληκα. Από τότε η Κίνα έχει εξάγει τόσο μεγάλες ποσότητες προϊόντων μεταξιού που οι τιμές στην διεθνή αγορά μεταξωτών έπιασαν πάτο.

Στη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης η συνεχιζόμενη πάλη αφορά την απομάκρυνση από την παραγωγή εμπορευμάτων. Η παραγωγή εμπορευμάτων πρέπει να υπακούει στον κανόνα της παραγωγής ανταλλακτικής αξίας, πράγμα που σημαίνει να επιδιώκεται η μεγαλύτερη δυνατή ανταλλακτική αξία με σκοπό το κέρδος. Όμως στη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης πρέπει σε ορισμένες περιπτώσεις να συνεχιστεί η παραγωγή εμπορευμάτων. Η πρόκληση συνίσταται στο να περιορίζεται αυτή ώστε να μην καταλάβει κάθε σφαίρα της παραγωγής. Σύμφωνα με το Μάο, στη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης αντί να ακολουθείται τυφλά ο νόμος της αξίας (που παράγει τη μεγαλύτερη ανταλλακτική αξία) το κράτος θα πρέπει να εκμεταλλεύεται το νόμο της αξίας. Ο Μάο χρησιμοποίησε το παράδειγμα της παραγωγής χοιρινού για να διευκρινίσει το θέμα. Είπε ότι η παραγωγή χοιρινού στην Κίνα είχε ακόμη εμπορευματικό χαρακτήρα επειδή οι αγρότες παρήγαγαν χοιρινό κυρίως για πούλημα. Όμως η ποσότητα του παραγόμενου χοιρινού δεν ρυθμιζότανε πλέον από την προσφορά και τη ζήτηση. Αντίθετα το κράτος αποφάσιζε πόση ποσότητα χοιρινού χρειαζότανε σύμφωνα με το οικονομικό πλάνο. Όμως για να μπορέσουν οι κάτοικοι των πόλεων να έχουν χοιρινό για τροφή, οι αγρότες έπρεπε να εκτρέφουν ένα συγκεκριμένο αριθμό γουρουνιών κάθε χρόνο. Επειδή το κράτος καθόριζε την τιμή που θα πλήρωνε στους κτηνοτρόφους για τα γουρούνια και την τιμή των ζωοτροφών που θα τους πούλαγε, έπρεπε να προσαρμόζει τις τιμές και των δυο για να κάνει ελκυστική για τους κτηνοτρόφους την εκτροφή γουρουνιών. Αν οι τιμές των γουρουνιών ήταν πολύ χαμηλές ή η τιμές των ζωοτροφών πολύ ψηλές τότε οι αγρότες θα αρνούνταν να εκθρέψουν γουρούνια. Σ΄ αυτό το παράδειγμα, καθώς και σε πολλές άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, η προλεταριακή πολιτική έπρεπε να είναι στο τιμόνι. Η εναλλακτική πρόταση φαίνεται στην πολιτική που εφαρμόζει το σημερινό καθεστώς μετά τη μεταρρύθμιση του 1979. Όταν το χοιρινό γίνεται εμπόρευμα και όταν η αγορά της Κίνας συνδέεται με τη διεθνή αγορά τότε η παραγωγή χοιρινού καθορίζεται από τον ίδιο κανόνα που ισχύει για τη σόγια της Βραζιλίας, τα ψάρια της Χιλής και το μετάξι της Κίνας.

Στον κρατικά ελεγχόμενο τομέα ισχύει η ίδια πρόκληση. Όμως εδώ το κράτος έχει πολύ μεγαλύτερη ελευθερία κατανομής πόρων σύμφωνα με το οικονομικό πλάνο. Για παράδειγμα, όταν η Κίνα έθεσε σαν μια από τις αναπτυξιακές της προτεραιότητες τη μηχανοποίηση της γεωργίας, το κράτος μπόρεσε να πουλήσει μηχανήματα και εργαλεία στον αγροτικό τομέα σε «τιμές» κάτω του «κόστους» παραγωγής. Στην πραγματικότητα και οι «τιμές» και το «κόστος» παρεκκλίνουν από υπολογισμούς που γίνονται σε μια καπιταλιστική επιχείρηση. Ένα άλλο παράδειγμα είναι όταν το κράτος μετέφερε τεχνολογία από περισσότερο αναπτυγμένες σε λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές της χώρας. Όταν η Κίνα αποφάσισε να βιομηχανοποιήσει τις δυτικές επαρχίες της για μια πιο ισορροπημένη γεωγραφική ανάπτυξη, το κράτος μετακίνησε μηχανήματα και εργαλεία καθώς και μηχανικούς και εργάτες από τις πιο τεχνολογικά αναπτυγμένες βιομηχανίες της Σαγκάης και των Βορειοανατολικών περιοχών σε νεοχτισμένες βιομηχανίες της Δύσης. Η Κίνα μπόρεσε να διασπείρει την τεχνολογία για μια πιο γρήγορη και ισόρροπη ανάπτυξη. Αυτό περιγράφηκε από το λαό ως «η γριά χήνα που κάνει αυγά παντού». Αυτού του είδους η μεταφορά τεχνολογίας μπορεί να γίνει μόνον όταν η κάθε επιχείρηση δεν είναι μια ξεχωριστή οντότητα με στόχο τη μεγιστοποίηση των δικών της κερδών.

Επομένως η ρεβιζιονιστική μεταρρύθμιση της ΣΕ και η καπιταλιστική μεταρρύθμιση της Κίνας στα 1979 ήταν πολύ μεγάλα βήματα. Ένα από τα πρώτα ζητήματα στη ρεφορμιστική ατζέντα ήταν η μετατροπή των επιχειρήσεων σε ξεχωριστή οντότητα που θα είναι υπεύθυνη για τα κέρδη και τις ζημιές της. Μετά το 1979 στην Κίνα διορίστηκαν νέοι διευθυντές στις «κρατικές» επιχειρήσεις με την ευθύνη να παράγουν κέρδη για τις δικές τους επιχειρήσεις. Στις νέες διοικήσεις δόθηκε η εξουσία απολύσεων και προσλήψεων. Έτσι η εργατική δύναμη έγινε ξανά εμπόρευμα για πούλημα. Προτού ξεκινήσει την καπιταλιστική μεταρρύθμιση στον κρατικό τομέα, το νέο καθεστώς της Κίνας είχε ήδη διαλύσει το σύστημα των κομούνων στον τομέα της κολεκτιβοποίησης. Αυτό έγινε για να σπάσει η συμμαχία μεταξύ εργατών και αγροτών. Το συμπέρασμα που μπορούμε να βγάλουμε απ΄ αυτές τις εμπειρίες δεν είναι ότι απέτυχε ο σοσιαλισμός, αλλά ότι το προλεταριάτο έχασε την πολιτική εξουσία. Σίγουρα έγιναν λάθη κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης που απαιτούν προσεκτική εκτίμηση και διόρθωση, αλλά όταν το προλεταριάτο έχασε την πολιτική εξουσία χάθηκε και η ευκαιρία για αλλαγές. Επομένως δεν χωράει συζήτηση για τη σημασία της προλεταριακής πολιτικής στο τιμόνι.

ΙΙΙ. Σοσιαλιστική αξία και καπιταλιστική αξία

Ένας άλλος λόγος που το μοντέλο ανάπτυξης του Μάο μπορεί να εφαρμοστεί μόνον κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης είναι το γεγονός ότι η σοσιαλιστική αξία είναι έμφυτο στοιχείο αυτού του αναπτυξιακού μοντέλου. Μια από τις πιο σημαντικές σοσιαλιστικές αξίες είναι ο στόχος της εξάλειψης κάθε εκμετάλλευσης. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι δικαιούνται να δρέψουν όλους τους καρπούς της δουλειάς τους και να μην τους στερούν ένα μέρος απ΄ αυτούς. Επομένως στη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης η διανομή πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τη δουλειά που ο καθένας συνεισφέρει αντί για την ποσότητα κεφαλαίου που ο καθένας διαθέτει.

Όμως η σοσιαλιστική αξία της εξάλειψης της εκμετάλλευσης πρέπει να βασίζεται στην σοσιαλιστική οικονομική βάση. Μ΄ άλλα λόγια τα μέσα παραγωγής πρέπει να αλλάξουν από ιδιωτικά σε δημόσια. Στην Κίνα το κράτος εθνικοποίησε όλες τις βιομηχανίες το 1956 και από τότε μέχρι το 1979 οι εργάτες απολάμβαναν οκτώ διαφορετικά επίπεδα μισθών ανάλογα με τις ικανότητες και την αρχαιότητα. Τα οκτώ διαφορετικά επίπεδα μισθών εφαρμόζονταν σε εθνικό επίπεδο με μικρές διορθώσεις ανάλογα με το κόστος ζωής στις διάφορες πόλεις. Μεταξύ 1956 και της Πολιτιστικής Επανάστασης οι πρώην καπιταλιστές έπαιρναν κάποια σταθερά μερίσματα από τις επιχειρήσεις που είχαν πουλήσει στο κράτος. Μετά την Πολιτιστική Επανάσταση η πληρωμή των μερισμάτων σταμάτησε. Οι εργάτες στις κρατικές επιχειρήσεις δε λειτουργούσαν με σκοπό το κέρδος και τα κονδύλια πληρωμής των μισθών μεταφέρονταν κατευθείαν από την κεντρική κυβέρνηση. Έτσι δεν υπήρχε λόγος για την κάθε επιχείρηση να απολύει εργάτες για να μειώσει το κόστος.

Στον κολεκτιβοποιημένο τομέα η διανομή ανάλογα με την παραχθείσα εργασία εφαρμόστηκε όταν η οργάνωση των κοπερατίβων έφτασε σε ένα υψηλότερο επίπεδο. Αυτό επιτεύχθηκε πριν τον σχηματισμό των κομούνων το 1958 και σ΄ εκείνο το στάδιο οι παραγωγικές ομάδες αγόραζαν γεωργικά εργαλεία από τους πλούσιους αγρότες, οι οποίοι πληρώνονταν με μερίδιο από την απόδοση της ομάδας. Από τότε, μέχρι που οι κομούνες διαλύθηκαν σταδιακά μετά την μεταρρύθμιση του 1979, οι αγρότες είχαν εισόδημα ανάλογα με τους πόντους εργασίας που κέρδιζαν.

Στα πρώτα στάδια της σοσιαλιστικής μετάβασης θα υπάρχουν διαφορές στους μισθούς γιατί εξακολουθούν να υπάρχουν διαφορετικά είδη εργασίας. Όμως πρέπει να γίνονται όλες οι προσπάθειες για την επίτευξη ισότητας. Στη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης η Κίνα έκανε τεράστια βήματα, όχι χωρίς σοβαρή αντίσταση από την ιντελιγκέντσια της, στην κατεύθυνση της μεταρρύθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος ώστε εργάτες και αγρότες να έχουν ίσες ευκαιρίες στη μόρφωση.

Η σοσιαλιστική αξία της οικοδόμησης ενός έθνους είναι η στήριξη στις μάζες και αυτό είναι διαμετρικά αντίθετο με την καπιταλιστική αξία της στήριξης σε μια μικρή ελίτ. Επιπλέον στον καπιταλισμό οι καπιταλιστές στηρίζονται στο καρότο και το μαστίγιο κατά περίπτωση για να βάλουν τους εργάτες να δουλέψουν. Στο σοσιαλισμό είναι η πολιτική συνειδητοποίηση των εργαζόμενων που απελευθερώνει τεράστια ενέργεια. Η Κίνα μπόρεσε να αναπτυχτεί γοργά επειδή ο λαός πίστευε ότι έλεγχε τη μοίρα του και ήταν τμήμα ενός μεγαλύτερου οράματος, της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας. Ακριβώς αυτή η ζωντάνια και το όραμα κινητοποίησε τους αγρότες στο Τατσάι στο να ξεπεράσουν τις πιο δύσκολες φυσικές αντιξοότητες και να οικοδομήσουν μια μακροπρόθεσμα βιώσιμη αγροτική βάση.

Μια άλλη σημαντική σοσιαλιστική αξία είναι η συνεργασία σε αντίθεση με την καπιταλιστική αξία του ανταγωνισμού. Το παράδειγμα της μεταφοράς τεχνολογίας, που έδωσα παραπάνω, δείχνει τη σημασία της συνεργασίας. Παρ΄ όλο που το κράτος είχε τη δύναμη να μετεγκαταστήσει μέσα και ανθρώπους από τις πιο αναπτυγμένες στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές, αυτή η μεταφορά τεχνολογίας δεν θα γινότανε αν ο λαός δεν ήθελε να το κάνει. Στην καπιταλιστική ανάπτυξη η κατεύθυνση μετανάστευσης θα ήταν η ακριβώς αντίθετη. Οι άνθρωποι θα μετακινούνταν σε μέρη όπου θα είχαν καλύτερες ευκαιρίες προσωπικής προόδου. Στο βαθμό που οι ΗΠΑ παρέχουν την καλύτερη ευκαιρία για τις ελίτ, συγκεντρώνει τους καλύτερους εγκεφάλους από όλον τον κόσμο. Ένα άλλο παράδειγμα, που αναφέρθηκε παραπάνω, είναι η ταυτόχρονη χρησιμοποίηση των διαφορετικών επιπέδων τεχνολογίας, ή, όπως το έθεσε ο Μάο, το βάδισμα στα δυο πόδια. Χαμηλή παλιά τεχνολογία μαζί με προχωρημένη τεχνολογία χρησιμοποιήθηκαν στην Κίνα στο βαθμό που παλιά μηχανήματα και εργαλεία μπορούσαν να παράγουν χρήσιμα προϊόντα. Αν, αντίθετα με τη συνεργασία, κυριαρχεί ο ανταγωνισμός τότε η νεότερη και πιο προχωρημένη τεχνολογία θα έδιωχνε την παλιά τεχνολογία. Αυτό ακριβώς συνέβη τώρα στην κλωστοϋφαντουργική βιομηχανία στην Κίνα.

Ο Χένρι Φορντ ο Δεύτερος είπε κάποτε: «Η αχρήστευση είναι το κύριο χαρακτηριστικό της προόδου». Αυτό σημαίνει ότι η συσσώρευση κεφαλαίου εξαρτάται από τη συνεχή αχρήστευση χρήσιμων εργαλείων. Το κλειδί της προόδου είναι ο ανταγωνισμός. Ο Άντι Γκρόουβ, που ήταν πρόεδρος της εταιρίας Intel, όταν αυτή άνοιξε τις νέες της εγκαταστάσεις στο Νέο Μεξικό, για να φτιάξει το νέο τσιπ Pentium 5, είπε: «Αυτό ακριβώς κάνουμε, τρώμε τα παιδιά μας και το κάνουμε όλο και πιο γρήγορα. Γι΄ αυτό είμαστε στην πρωτοπορία». Η συσσώρευση κεφαλαίου εξαρτάται από τη συνεχή απόσυρση της υπάρχουσας τεχνολογίας. Γι΄ αυτό είναι πολύ σημαντικό για το διεθνές μονοπωλιακό κεφάλαιο να προστατεύει τα πνευματικά του δικαιώματα και γι΄ αυτό επιμένει να ενσωματωθούν τα TRIPS (Πνευματικά Δικαιώματα Ιδιοκτησίας Σχετιζόμενα με το Εμπόριο) στους κανονισμούς και τις ρυθμίσεις του ΠΟΕ. Μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τις νέες τεχνολογίες τους, που προστατεύονται από τους νόμους για τις πατέντες, έχοντας έτσι το μονοπώλιο σ΄ αυτές, και να εκδιώξουν τις παλιότερες τεχνολογίες των χωρών του Τρίτου Κόσμου μέσω του ανταγωνισμού. Κατόπιν, προτού λήξουν οι άδειες των ευρεσιτεχνιών τους, έχουν ήδη νεότερες τεχνολογίες για να τις αντικαταστήσουν. Αυτή η συμπεριφορά τρέλας, καταστροφής, πλήρους αδιαφορίας για την εργασία (νεκρής ή ζωντανής) και πόρων είναι ο τρόπος διατήρησης του μονοπωλιακού ελέγχου της τεχνολογικής τους υπεροχής, υπεροχής απαραίτητης για την επίτευξη υψηλών κερδών. Αυτό δε συμβαίνει μόνο στα κομπιούτερ, αλλά και στη φαρμακευτική, βιο-τεχνολογική και άλλες βιομηχανίες.

Μιας και ο σοσιαλισμός αφορά το μέλλον του ανθρώπινου είδους, μια άλλη σοσιαλιστική αξία είναι η συντήρηση και η προστασία. Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τη σοσιαλιστική αξία, ότι υπολογίζουμε την αξία όλων των πλουτοπαραγωγικών πηγών της γης και τους χρησιμοποιούμε με προσοχή παρ΄ όλο που οι πόροι αυτοί δεν έχουν καρτελάκια με την τιμή επάνω τους. Όταν η Κίνα ανακατεύθυνε την παραγωγή του κρατικού τομέα από την παραγωγή εμπορευμάτων, ώστε οι μεμονωμένες κρατικές επιχειρήσεις να απομακρυνθούν από το κίνητρο του κέρδους, χρησιμοποίησε διαφορετικά στάνταρ για να αξιολογήσει τη λειτουργία τους. Κάθε κρατική επιχείρηση έθετε παραγωγικούς στόχους για την κάθε χρονιά βασιζόμενη στα ακριβή στοιχεία της προηγούμενης χρονιάς. Σε σύγκριση με την προηγούμενη χρονιά η επιχείρηση θα έπρεπε να βάζει ως στόχους: «να παράγει περισσότερα, γρηγορότερα, καλύτερης ποιότητας προϊόντα χρησιμοποιώντας λιγότερους πόρους». Η παραγωγή καλύτερης ποιότητας και με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής προϊόντων και η χρήση λιγότερων πόρων είναι τρόποι συντήρησης και προστασίας.

Αντίθετα η καπιταλιστική συσσώρευση απαιτεί σχεδιασμένη αχρηστία, που με τη σειρά της απαιτεί τεράστια παροχή φτηνών πρώτων υλών. Επομένως η καπιταλιστική παραγωγή πρέπει να αντισταθεί σε κάθε προσπάθεια συντήρησης και προστασίας. Σημαίνει επίσης ότι το κεφάλαιο πρέπει να καταναλώσει όλους τους διαθέσιμους πόρους όλο και πιο γρήγορα και να συνεχίσει να εξερευνά ασταμάτητα για πιο φτηνές πηγές. Γι΄ αυτό οι άνθρωποι στις χώρες του Τρίτου Κόσμου υποφέρουν από τις συνέπειες της συνεχούς καταλήστευσης των φυσικών πόρων τους και, όταν όλο και πιο πολλές μεταποιητικές βιομηχανίες μετεγκαθίστανται στις χώρες μας, υποφέρουμε από οικολογικές καταστροφές που θα χρειαστούν πολλές μελλοντικές γενιές για να αντιστραφούν. Η καπιταλιστική ανάπτυξη κράτησε τόσο πολύ γιατί το μονοπωλιακό κεφάλαιο, με τη βοήθεια των ιμπεριαλιστικών κρατών, μπόρεσε να απομυζήσει τους πόρους μας και να μας πετάξει τα σκουπίδια. Δεν μπορεί να υπάρξει καπιταλισμός χωρίς ιμπεριαλισμό και αντίστροφα. Επομένως δεν μπορούμε να πολεμήσουμε τον ιμπεριαλισμό χωρίς να πολεμήσουμε τον καπιταλισμό. Όταν κάποιες ΜΚΟ θέλουν να καταλάβουν θέσεις στις συζητήσεις του ΠΟΕ ή να προσθέσουν πράσινους ή μπλε όρους στις συμφωνίες του ΠΟΕ, δεν πολεμούν κατά του ιμπεριαλισμού. Αντίθετα θέλουν να πάρουν μέρος στη διαχείριση του ιμπεριαλισμού.

Στο άρθρο αυτό ανέλυσα το μοντέλο ανάπτυξης της Κίνας και μετά εξήγησα γιατί μόνον κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης είναι δυνατόν να εφαρμοστεί αυτό το μοντέλο. Οι αναλύσεις μου βασίζονται στις συγκεκριμένες εμπειρίες μου κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης στην Κίνα μετά την επανάσταση. Δεν προορίζεται να γίνει ένα βήμα-βήμα μοντέλο για όλες τις αναπτυσσόμενες χώρες, επειδή σε κάθε χώρα ισχύουν οι δικές της συγκεκριμένες συνθήκες. Όμως πιστεύω ότι οι βασικές αρχές αυτού του αναπτυξιακού μοντέλου και η εφαρμογή του κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής μετάβασης ισχύουν και τώρα όπως και πριν μισόν αιώνα. Γι΄ αυτό πιστεύω ότι το μαοϊκό σοσιαλιστικό αναπτυξιακό μοντέλο είναι σίγουρα βιώσιμο στον 21ο αιώνα.