Όργουελ 1984

του Βασίλη Σαμαρά
Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία στις 13/1/1984

Παραμονές του 1984 δεν υπήρξε ίσως περιοδικό έντυπο, που να μην είχε αφιέρωμα, στον Όργουελ και στο γνωστό βιβλίο του (1984).Εκείνο που γενικά αναγνωρίζεται στον Όργουελ, είναι το ότι στρέφεται με το έργο του ενάντια στους μηχανισμούς εξουσίας, ενάντια σε μια προοπτική ισοπέδωσης - εξαφάνισης της προσωπικότητας από τους μηχανισμούς εξουσίας, ενάντια γενικότερα στην ολοκληρωτική εξουσία, στον ολοκληρωτισμό.

Εμείς βλέπουμε το ζήτημα κάπως διαφορετικά. Οφείλουμε κατ’ αρχήν να αναγνωρίσουμε ότι το έργο δημιουργεί σε πρώτο επίπεδο μια ισχυρή αποστροφή στον αναγνώστη απέναντι στους μηχανισμούς εξουσίας, την εξουσία γενικότερα. Αυτό θα μπορούσε να ‘ναι και η θετική πλευρά του έργου, αν κατά τη γνώμη μας δεν ανατρεπόταν από ορισμένα άλλα πράγματα.

Θα θέλαμε κατ’ αρχήν να σημειώσουμε μια γενικότερη δυσπιστία μας απέναντι σ’ έναν απόλυτα αφαιρετικό τρόπο γραφής, στον φορμαλισμό γενικότερα, όπου η αφαίρεση δεν υπηρετεί αλλά «δυναστεύει» το αντικείμενο. Αν σε οποιαδήποτε περίπτωση ο καλλιτέχνης «ξαναφτιάχνοντας» έναν κόσμο, ασκεί και ένα είδος «αυθαιρεσίας», με έναν τέτοιο τρόπο αυτή η «αυθαιρεσία» υπάρχει στον σχεδόν απόλυτο βαθμό. Ταυτόχρονα μπορεί έτσι, όχι μόνο να μην φωτίσει όπως πρέπει το ζήτημα που επεξεργάζεται αλλά αντίθετα να το συσκοτίσει.

Θα μας πήγαινε ωστόσο πολύ μακριά ν’ αρμενίσουμε σ’ αυτό το πέλαγο. Θα σταθούμε σε μερικά μόνο ζητήματα. Για παράδειγμα το να λέγεται και να αποτελεί τη βάση της φιλοσοφίας του έργου, ότι η εξουσία (οι αυθαιρεσίες της, τα κακά της κλπ.) παράγεται από τη δίψα της δύναμης, τη δίψα της εξουσίας, δε λέει και πολλά πράγματα. Από την άλλη μεριά, οι «εξουσίες» στην εποχή που γράφτηκε το έργο, ήταν πολύ συγκεκριμένες. Και ο Όργουελ κάνει μια συγκεκριμένη επίσης επιλογή, διαλέγει έναν συγκεκριμένο στόχο. Ας ξεκινήσουμε απ’ αυτό: Για όποιον έχει διαβάσει το βιβλίο, καθώς και το ανάλογο του ίδιου συγγραφέα «η φάρμα των ζώων», είναι ολοφάνερο ότι η κοινωνία που περιγράφει είναι ένα ανάπτυγμα της καρικατούρας που είχε κατασκευάσει η δυτική φιλολογία για τη Σοβιετική κοινωνία.

Ας κάνουμε λοιπόν κι εμείς με τη σειρά μας τη διαδρομή που έκανε ο Όργουελ, αλλά ανάποδα και ας επιστρέψουμε στο 1948.

Το 1948 λοιπόν, βρισκόμαστε τρία μόλις χρόνια από τη λήξη του 2^ου παγκοσμίου πολέμου, πολέμου, που είναι γνωστό πια από ποιους προετοιμάστηκε και ενάντια σε ποιους, ανεξάρτητα από το πώς εξελίχθηκε. Αλλά αν «αποδεχτούμε» (που δεν το αποδεχόμαστε) ότι αυτός ο πόλεμος πάει πια «τέλειωσε», βρισκόμαστε τουλάχιστον τρία επίσης χρόνια από την «έναρξη» του τρίτου. Αν θα βάζαμε μια αφετηρία, θα βάζαμε τις βόμβες στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Δεν σημάδευαν τον Γιαπωνέζικο ιμπεριαλισμό, που ήδη κατέρρεε, εκείνες οι βόμβες. Δολοφονώντας χιλιάδες αθώους, ταυτόχρονα έστειλαν απειλητικά την ατομική ρομφαία ενάντια σε όλους τους λαούς του κόσμου. Με μια τέτοια αφετηρία, ο Αμερικάνικος ιμπεριαλισμός περνάει σε μια επίθεση με στόχο την «αναχαίτιση» (το γνωστό δόγμα) της απελευθερωτικής πάλης των λαών που αναπτυσσόταν ορμητικά κατά τη διάρκεια και μετά τον 2^ο παγκόσμιο πόλεμο.

Το 1948 είναι η χρονιά έξαρσης του ψυχρού πολέμου, με εκδήλωση της πρώτης κρίσης του Βερολίνου με ανοιχτές παροτρύνσεις την ίδια εποχή, στρατιωτικών κύκλων των ΗΠΑ (Μακ Άρθουρ) για χρήση της ατομικής βόμβας ενάντια στον Κινεζικό λαό, ή και ενάντια στον Σοβιετικό λαό (Τσόρτσιλ λόγος στο Φούλτον). Παρ’ όλα αυτά η ευαισθησία του Όργουελ τον κύριο κίνδυνο τον βλέπει στην απέναντι πλευρά. Ορισμένως πρόκειται για πολύ εκλεκτική και πολύ ιδιόρρυθμη ευαισθησία.

Ας περάσουμε όμως στον κίνδυνο ισοπέδωσης της προσωπικότητας ή όπως πιο παραστατικά αναφέρεται στην προοπτική της «μυρμηγκοποίησης». (Ο Μ. Πλωρίτης στο «Βήμα» αναφέρεται και σε άλλους συγγραφείς - προφήτες που έγραψαν με ανάλογο τρόπο). Εδώ κάπου είναι που εμείς οργιζόμαστε. Γιατί βέβαια, κίνδυνοι και τέτοιοι και αλλιώτικοι απειλούσαν και απειλούν τους λαούς και έχουμε μια ορισμένη άποψη για όλα αυτά. Ταυτόχρονα όμως έχουμε και μια άποψη για μια ορισμένη ανησυχία που εκδηλώθηκε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Ανησυχία, που όπως και να το κάνουμε, εμπεριέχει και μια νοσταλγία παλιότερων εποχών.

Και αναρωτιέται κανείς. Ήταν παλιότερα καλύτερα τα πράγματα; Και για ποιους; Ποια ήταν και πώς ασκούνται η εξουσία απέναντι στο λαό; Ποια ήταν η θέση του εργάτη, του αγρότη, της γυναίκας, των παιδιών που πέθαιναν στα δώδεκά τους χρόνια στις γαλαρίες; Τι αποτελούσαν όλοι αυτοί παρά «μυρμήγκια» που δούλευαν και πέθαιναν πίσω από το παραπέτασμα της ιστορίας, για να «δημιουργούν» στο προσκήνιο οι εκλεκτοί, οι ανώτεροι, τα «άτομα»;

Και τι άλλαξε από μια ορισμένη περίοδο και μετά; Άλλαξε το ότι όλα αυτά τα μυρμήγκια εισβάλουν πια στο προσκήνιο της ιστορίας και διεκδικούν τα διακαιώματά τους. Με τη δύναμη και τις αδυναμίες τους. Και απέναντι σ’ ένα τέτοιο κοσμογονικό και σαν τέτοιο, σύνθετο φαινόμενο, υπάρχουν ευαισθησίες και ευαισθησίες.

Το Μπλοκ (που καθόλου δεν ανήκε στους Μπολσεβίκους) τον οδηγεί στους «12».

Σε άλλους δημιουργεί θλίψη, νοσταλγία, πανικό. Και για να ξανασταθούμε στο 1948 και ειδικά στην Αγγλία. Που γνωρίζει μια πραγματική κατάρρευση. Οι Ινδίες αποχτούν την ανεξαρτησία τους. (500 εκατομμύρια «μυρμήγκια»). Στην Ελλάδα έχει παραδώσει τον έλεγχο των εκτελεστικών αποσπασμάτων στους Αμερικάνους. Στη Μ. Ανατολή αγωνίζεται απεγνωσμένα να κρατηθεί αλλά μάτια όμως όπως έδειξε και η συνέχεια.

Η αυτοκρατορία, ένας ολάκερος κόσμος, ένα ολάκερο σύστημα «αξιών», που έθρεψε γενεές και γενεές Άγγλων καταρρέει με πάταγο. Τα «μυρμήγκια» εισβάλουν από παντού. Ιδού ο κίνδυνος, ιδού ο εχθρός, ιδού η φρίκη!

Όχι, δεν είναι η προσωπικότητα του ανθρώπου που κινδυνεύει από μια τέτοια εξέλιξη. Το ακριβώς αντίθετο, έχει μπει μπροστά. Οι άνθρωποι αναζητούν το καταργημένο τους πρόσωπο. Το ψάχνουν, το ψηλαφούν και επειδή τα χέρια τους είναι ροζιασμένα και αδέξια ακόμα, το πληγώνουνε κιόλας. Δεν είναι λόγος αυτός να γυρίσουνε πίσω.

Το ότι στάθηκε απέναντι στην εποχή του, τα προβλήματά της, τους κινδύνους της (ο Όργουελ) με έναν ορισμένο τρόπο, ας δίνει ένα μέτρο και του πώς στάθηκε απέναντι στο (πραγματικό) πρόβλημα που επέλεξε να αντιμετωπίσει. Γιατί βεβαίως ήταν (και είναι) πρόβλημα. Ότι η επανάσταση δε θα ‘φερνε μια κι έξω τον παράδεισο, ότι μπορούσε ακόμη και να ανατραπεί από τα μέσα, αυτό ήταν κάτι που ήδη επισημαινόταν από τους κομμουνιστές (από τον Λένιν ακόμα). Το ότι δημιουργούνταν καταστάσεις που «προειδοποιούσαν» για τη σημερινή εξέλιξη της Σ. Ένωσης ήταν επίσης γεγονός.

Απέναντι ωστόσο σε μια τέτοια εξέλιξη, με δύο χονδρικά τρόπους μπορεί να σταθεί κανείς. Ή να προσπαθήσει, στο μέτρο πάντα των δυνάμεών του, να ανοίξει δρόμο προς τα εμπρός ή να βάλει τις φωνές για να γυρίσει ο κόσμος πίσω!

Ο Όργουελ στο έργο του που δραματοποιεί (με μεγάλη δύναμη στο λόγο του η αλήθεια) τη σχηματοποιημένη εικόνα, την καρικατούρα σε τελευταία ανάλυση που χρόνια κυκλοφορούσε στη Δύση για τη Σ. Ένωση.

Δεν κάνει ένα βήμα παραπάνω ούτε στον «έλεγχο» των πληροφοριών του και πολύ περισσότερο δεν κάνε κανένα βήμα στη διερεύνηση των διαφόρων φαινομένων, στο βάθος, στις αλληλοσχέσεις τους. Και αυτή η σχηματοποίηση δε σπάει βέβαια με την ανάπτυξη της σχέσης εξουσίας - εξουσιαζόμενων σε πολλαπλά - διαδοχικά επίπεδα.

Το μόνο πραγματικό αποτέλεσμα έτσι (κύρια στο 1984) είναι η αναγωγή της εξουσίας σε απόλυτη σχέση, χωρίς αρχή και τέλος μια νέα θεότητα, το απόλυτο κακό που έρχεται από το άπειρο και πάει προς το άπειρο.

Αλλά εμείς -απλοί καθημερινοί άνθρωποι- γνωρίζουμε ήδη ότι η εξουσία… εξουσιάζεται από κάποιες άλλες σχέσεις, έχει συγκεκριμένο (ταξικό) περιεχόμενο, προέλευση και στόχους. Η αναγωγή της σε θεότητα χωρίς χαρακτηριστικά και χωρίς όρια ένα αποτέλεσμα μπορεί να έχει. Αυτό που ο ίδιος ο Όργουελ δίνει στο τέλος του έργου του. Ο ήρωας του έργου (δηλαδή ο άνθρωπος) υποτάσσεται μέχρι μέσα βαθιά στο κάθε κύτταρό του, με έναν τρόπο σχεδόν «ερωτικό», σ’ αυτήν την απόλυτη παντοδυναμία που τον συνθλίβει από παντού.

Ποια είναι η διέξοδος λοιπόν; Μα… δεν υπάρχει διέξοδος! Τα «ίδια και χειρότερα» θα ‘ναι ό,τι κι αν κάνουμε. Άσε που παραπέρα μας παραμονεύουν τρομεροί και «απροσδιόριστοι» κίνδυνοι. Ας ακουμπήσουμε λοιπόν σ’ αυτό που υπάρχει!