Ταξικός διαχωρισμός και Εκπαίδευση

του Δημήτρη Μάνου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έναυσμα» το Νοέμβρη του 1994

"Πρέπει να παράσχωμεν εις εκάστην κοινωνικήν τάξιν όσον το δυνατόν αρτιώτερον την εις αυτήν αναγκαίουσαν μόρφωσιν" (Εκπαιδευτικό Νομοσχέδιο του 1913)

Όταν ένα εκατομμύριο και πάνω διαδηλώνει στους δρόμους του Παρισιού για την παιδεία, με πρόσφατο στη μνήμη το μεγάλο μαθητικό-σπουδαστικό ξέσπασμα στη χώρα μας, το ζήτημα του ταξικού διαχωρισμού στην εκπαίδευση δεν είναι μόνο θέμα για φιλολογική ανάλυση. Η κατάργηση της δωρεάν παιδείας, η ένταση της ταξικής επιλογής, ο πολλαπλασιασμός των διαφόρων φραγμών πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τις σπουδές συνιστούν την πολιτική της αποθάρρυνσης στην εκπαίδευση. Το βαθύ αντιλαϊκό. αντινεολαιίστικο και ταξικό περιεχόμενο της επίθεσης αυτής αποκαλύπτεται μέρα με την ημέρα.

Η ένταση της επίθεσης ήταν φυσικό να ανασύρει... ολόκληρο το πρόβλημα. Διάφορα έντυπα το τελευταίο διάστημα ασχολούνται με το πρόβλημα. Βέβαια η ευαισθησία που παρακινεί τον καθένα ν' αναφερθεί, είναι κυμαινόμενη και εξαρτιέται από την οπτική των συμφερόντων και αντιλήψεων που υπερασπίζεται. Κάποιες απ' αυτές τις ευαισθησίες "ακουμπούν" και τη δική μας αν και δεν ταυτιζόμαστε πλήρως (φταίει ίσως η... ανάδελφη λογική μας). Ειδικά όταν η ανάλυση αγγίζει το πολιτικό. Κάποιες άλλες βρίσκονται στην άλλη πλευρά του ποταμού με ανοικτό ή συγκεκαλυμμένο τρόπο...

Διττός ο χαρακτήρας των εκπαιδευτικών μηχανισμών

Οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί στη σημερινή ταξική, καπιταλιστική κοινωνία έχουν ένα διττό χαρακτήρα. Από τη μια αντανακλούν τον ταξικό διαχωρισμό της κοινωνίας...

Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι το πιο ανοιχτό, αντιαυταρχικό κ.λπ. σχολείο δε μπορεί παρά ν' αντανακλά τις ταξικές διακρίσεις της κοινωνίας μέσα στην οποία λειτουργεί.

Οι οικογενειακές, οικονομικές, μορφωτικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, ιδιοσυγκρασιακές, ψυχολογικές ιδιαιτερότητες του κάθε ατόμου φέρνουν την σφραγίδα της τάξης του και των κοινωνικών του καταβολών. Οι καταβολές αυτές αντανακλώνται αντικειμενικά, "με το στανιό" που λέμε και μέσα στο σχολείο, γενικότερα στους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς. Όπως μάλιστα θα δούμε και πιο κάτω απ' αυτό δεν... γλυτώνει ούτε ο... σοσιαλισμός!

Είναι φανερό πέρα από οποιαδήποτε στατιστική πως με άλλα εφόδια αντιμετωπίζει την εκπαιδευτική ζωή το παιδί του εργάτη από το παιδί του αστού ή του γιατρού. Με άλλα εφόδια πηγαίνει το παιδί της πόλης και με άλλα του χωριού, άλλες είναι οι εκπαιδευτικές δυνατότητες των εξαρτημένων και εξαθλιωμένων χωρών και άλλες των ισχυρών ιμπεριαλιστικών και πάει λέγοντας.

Η εξαίρεση εδώ επιβεβαιώνει τον κανόνα. Αν προβάλλονται οι εξαιρέσεις φτωχόπαιδων που "πρόκοψαν" και "αναδείχτηκαν", τούτο ακριβώς μαρτυράει τον... ένοχο και την προσπάθεια που γίνεται για την αποενοχοποίηση των εκπαιδευτικών μηχανισμών.

Η αποενοχοποίηση αυτή επεκτείνεται σ' ολόκληρο το κοινωνικό οικοδόμημα σε βαθμό που διάφοροι ψευτοπροοδευτικοί ν' ανακαλύπτουν την "ανταγωνιστική κοινωνία" και τις αξίες του αστικού δικαίου.

Το πόσο άδικο και πραγματικά ισοπεδωτικό είναι ένα δίκαιο που απαιτεί ισότιμα αποτελέσματα από άνισα άτομα, δεν είναι καθόλου άλλου παπά ευαγγέλιο. Είναι ό,τι ακριβώς ευαγγελίζονται οι αστικές αξίες κι απ' αυτή την άποψη, τους επιστρέφουμε τους ισοπεδωτικούς χαρακτηρισμούς για τις ιδεολογικές και εκπαιδευτικές αξίες του κομμουνιστικού κινήματος.

Όταν ο Βενιζέλος στο τέλος της εποχής που γέννησε κάποιες ελπίδες αστικού έστω εκσυγχρονισμού στα 1928 δήλωνε ότι η κλασική εκπαίδευση θα ήταν "για τους εκλεκτούς" και η Επαγγελματική Εκπαίδευση για τους "πολλούς", προδιέγραψε τις τάσεις του ταξικού εκπαιδευτικού συστήματος που συγκροτούσε η στραπατσαρισμένη αστική τάξη (το "συγκροτούσε" είναι για τη "δική μας" σχήμα λόγου). Στις επεξηγήσεις που έδωσε ο επιφανής ηγέτης της αστικής τάξης συμπεριέλαβε μέσα στους "εκλεκτούς" κι εκείνους που προέρχονται "έστω" από τα κατώτατα στρώματα (Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευσης και κοινωνικός έλεγχος, Μούτσος Χ. 1979)

Το ενδεικτικό αυτό "έστω", όπως μας τονίζει η παραπάνω έκδοση "δε δυσκολεύτηκε να το χρησιμοποιήσει ο ηγέτης μιας τάξης που είχε γίνει πια καθεστώς". Πίσω απ' αυτό το "έστω", την εξαίρεση, κρύβεται ο αποκλεισμός της τεράστιας καταπιεζόμενης μάζας και των γόνων της. Πίσω απ' αυτό το "έστω" βρίσκεται όλη η ουσία της ταξικής επιλογής.

Το ποιοι θα έπρεπε να περιοριστούν το είχε υποδείξει με σαφήνεια ο Α. Σκιάς το 1921: "Το πρόβλημα δημιουργείται από το ότι πλείστοι κάτοικοι μικρών χωρίων αδυνατούντων να έχωσι καλά δημοτικά σχολεία αποστέλλουσι τα τέκνα αυτών εις το γυμνάσιον ή το πανεπιστήμιο." (Ή αναπαραγωγή των κοινωνικών τάξεων μέσα από τους σχολικούς μηχανισμούς" Θ. Μυλωνάς)

Οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί συνεπώς αντανακλούν τον ταξικό διαχωρισμό. Σα μέρος όμως της ολικής πραγματικότητας δεν μπορούν να εξαιρεθούν από τον γενικό φυσικό και κοινωνικό νόμο που απλώνεται από τα μόρια της οργανικής ύλης μέχρι τα πολύπλοκα κοινωνικά οικοδομήματα: Με τη σειρά τους αντανακλούν την... αντανάκλαση που δέχονται, την αναπαράγουν με λίγα λόγια. Μπορούμε ακόμα με σιγουριά να πούμε πως οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί διακρίνονται για τούτη την καλλιεργημένη με τα χρόνια και εξειδικευμένη ιδιότητα τους, ν' αναπαράγουν τον ταξικό διαχωρισμό. Πρόκειται για ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της τρίπτυχης κοινωνικής τους χρησιμότητας μέσα στην ταξική κοινωνία. (Οι άλλες δύο πτυχές είναι η αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας και η διατήρηση ενός γενικού μορφωτικού επιπέδου.)

Διττός χαρακτήρας των εκπαιδευτικών μηχανισμών απέναντι στον ταξικό διαχωρισμό: αντανακλαστικός και αναπαραγωγικός ταυτόχρονα.

Μικρή ιστορική αναδρομή

Θα θέλαμε θεμελιώνοντας την άποψη μας να περάσουμε μέσα από μια μικρή ιστορική αναδρομή μέσα από το ντόπιο εκπαιδευτικό σύστημα και τους ταξικούς φραγμούς που αυτό οικοδόμησε.

Τα πρώτα χρόνια της συγκρότησης του Ελληνικού κράτους, ο ταξικός διαχωρισμός ήταν πιο τυπικός, πιο εξωτερικός, πιο απλός.

Η πίεση του απελευθερωμένου έθνους και των λαϊκών στρωμάτων για παιδεία ήταν μεγάλη και έντονη. Η ανταπόκριση του συστήματος ισχνή και εχθρική.

Στα 1834 ο νόμος για την Δημοτική Εκπαίδευση ορίζει τρεις τύπους δασκάλων που αναλογούν σε διαφορετικούς μορφωτικούς τύπους σχολείων. Όπως έγραψαν δύο μελετητές της περιόδου εκείνης: "Οι δάσκαλοι της τελευταίας ποιότητας ήταν προορισμένοι να μορφώνουνε παιδιά του λαού και διορίζονταν στα πιο μακρινά χωριά του Κράτους, οι δε σοφότεροι και καλύτεροι διορίζονταν στις πρωτεύουσες των νομών και διδάσκανε τα παιδιά εύπορων αστών και της αριστοκρατίας".

Μέχρι το 1929 είναι αλήθεια πως το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν είχε γνωρίσει ολοκληρωμένη τυπική εξεταστική διαδικασία επιλογής. Εξ' άλλου μέχρι τότε τα γυμνάσια και πολύ λίγα ήταν και βρίσκονταν στα επίσης λίγα αστικά κέντρα. Πολύ χαρακτηριστικό είναι ότι οι πρώτοι που έκαναν λόγο για εισιτήριες εξετάσεις στο τότε Ελληνικό σχολείο (κάτι σαν το σημερινό Γυμνάσιο) ήταν οι καθηγητές και οι δάσκαλοι, τα στελέχη ας πούμε της εκπαίδευσης. Ο τότε υπουργός παιδείας υπερασπίζεται την απρόσκοπτη και ανεμπόδιστη ζήτηση για μέση παιδεία χωρίς εξετάσεις!!!

Η αστική τάξη ακόμα τότε είχε "περιθώρια", όμως οι κινήσεις των εκπαιδευτικών αποτελούν απόδειξη του νοσηρού αντινεολαιίστικου, αντιλαϊκού και οπισθοδρομικού κλίματος μέσα στο οποίο είχαν διαμορφωθεί.

Τίποτα όμως δεν εμποδίζει το 1867, δέκα χρόνια αργότερα, τον ίδιο υπουργό να υπογράψει το διάταγμα που καθιέρωνε για πρώτη φορά εισιτήριες εξετάσεις για το Ελληνικό Σχολείο (δηλαδή το τότε Γυμνάσιο). Δείγμα των εσωτερικών αντιφάσεων της αστικής τάξης. Έτσι ενώ με νομοθέτημα το 1855 καταργούνται το τέλη που έδιναν οι γονείς των μικρών μαθητών, στα 1892 (πολύ αργότερα δηλαδή) βρίσκεται ένας νόμος για να καταβάλλονται τα τέλη από τους γονείς των μαθητών της Μέσης Εκπαίδευσης και των φοιτητών του Πανεπιστήμιου που μέχρι τότε δεν πλήρωναν τίποτα!!!

Αργά, πολύ αργά το εκπαιδευτικό σύστημα ανταποκρίνεται στις κοινωνικές απαιτήσεις "μεταβιβάζοντας" την ταξικότητα του. Δεν είναι ψέμα πως η τυπικά δωρεάν παιδεία σ’ όλες τις βαθμίδες θεσμοθετήθηκε στη χώρα μας μόλις το 1964!!!

Η κατεύθυνση για δύο τύπους μαθητών φαίνεται στα τέλη του προηγούμενου αιώνα με την καθιέρωση δυο τύπων σχολείων: "Τα προκαταρκτικά σχολεία εισί δυο κατηγοριών: Τα κοινά δημοτικά σχολεία και τα πλήρη" (ν.1892)

Από το όνομα και μόνο είναι φανερή η διάκριση αφού στην πλειοψηφία τους οι τότε κοινότητες δεν είχαν τα μέσα για να συντηρήσουν πλήρη σχολεία. (βλέπετε η ιδέα της μετακύλισης των σχολικών προϋπολογισμών στην Τοπική Αυτοδιοίκηση δεν είναι και τόσο νέα).

Αρκετές φορές οι κοινότητες της εποχής δεν είχαν καν τη δυνατότητα να συντηρήσουν κοινό δημοτικό σχολείο. Έτσι ο τότε νόμος προέβλεπε δημιουργία "γραμματοδιδασκαλείων", ενός δηλαδή πρόχειρου και ευέλικτου σχολείου. (Κάτι θυμίζει από το... μέλλον αυτό το "ευέλικτο".)

Ένας μαθητής του γραμματοδιδασκαλείου για να πάει να φοιτήσει στο Ελληνικό, έπρεπε να δώσει πρώτα κατατακτήριες εξετάσεις για το κοινό δημοτικό σχολείο. Αφού γινόταν δεκτός εκεί, έδινε μετά εισιτήριες εξετάσεις για το Ελληνικό. Ήταν φανερό απ’ τον κυκεώνα αυτών των φραγμών ότι τα πιο αδικημένα παιδιά βρίσκονταν στη φτωχή ύπαιθρο που αποτελούσε τότε την πλειοψηφία του πληθυσμού.

Και να υπολογιστούν εδώ οι μετατοπίσεις και οι μετακινήσεις. Μια άλλη τεράστια ταξική κονίστρα που απευθυνόταν βασικά στην επαρχία (μέχρι τη δεκαετία του 70 λειτουργούσαν -κι ακόμα λειτουργούν), τα οικοτροφεία για χωριά που δεν είχαν Γυμνάσιο.

"Από τα παιδιά των υπο-περιφερειών 3 που πέτυχαν στις εισαγωγικές εξετάσεις (69% είχαν αποκλειστεί), που είχαν δηλαδή κριθεί ικανά να συνεχίσουν τις σπουδές στο Γυμνάσιο, 46% "υποχρεώθηκαν" να εγκαταλείψουν το Σχολείο κατά τη διάρκεια των 6 ετών φοιτήσεως έναντι 15% από τα αντίστοιχα παιδιά των υπο-περιφερειών. Πρόκειται καθαρά για το αποτέλεσμα της "αποστάσεως" όπως την εννοούμε, δηλαδή σα μεταβλητή και σα δείκτη άλλων παραγόντων κοινωνικο-πολιτιστικών και οικονομικών" (Αναπαραγωγή κοινωνικών τάξεων" Θ. Μυλωνάς).

Και μια που το 'φερε ο λόγος, ο Γ. Γεννηματάς, υπουργός Οικονομικών εξήντα χρόνια αργότερα επαναφέρει το θέμα των επιδοτήσεων για τις μετακινήσεις μαθητών, σε σχετική του εγκύκλιο για περικοπές σε "περιττές" (;) δαπάνες.

Η μαζικοποίηση της εκπαίδευσης

Ανάμεσα σ' αυτή την αναδρομή και το σήμερα υπάρχει μια συνέχεια και μια, ας το πούμε ασυνέχεια. Πολλοί κάνουν λόγο για "υπερεκπαίδευση" και κάποιοι άλλοι για επίτευξη κοινωνικής κινητικότητας μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα. Οι απόψεις αυτές κινούνται στα όρια υπεράσπισης του συστήματος συνολικότερα.

Περί τίνος πρόκειται;

Είναι φανερό από το 1929 που επίσημα πια θεσμοθετούνται κεντρικοί εξεταστικοί έλεγχοι και τυποποιείται το εκπαιδευτικό σύστημα με τη μορφή που το ξέρουμε, κύλησε αρκετό νερό στο αυλάκι.

Από μεριάς μας θα κάναμε λόγο για τάση μαζικοποίησης των εκπαιδευτικών μηχανισμών. Αυτό υποκρύπτει μια σχετικότητα. Κάθε εποχή είχε την μαζικοποίηση της. Για τους προπαππούδες μας π.χ. μαζικοποίηση ήταν το γεγονός ότι έβγαζαν την πρώτη δημοτικού, για τους σημερινούς μεσήλικες το απολυτήριο του παλιού εξατάξιου Γυμνάσιου ήταν μια διάκριση (όπως ακόμα παλιότερα μορφωμένοι ήταν αυτοί που τελείωναν το περίφημο "Ελληνικό") ή όπως πριν δεκαπέντε χρόνια θεωρούνταν το πτυχίο των ΑΕΙ ότι εξασφάλιζε σίγουρη επαγγελματική "άνοδο" και θέση.

Ωστόσο, μέσα απ’ αυτή τη σχετικότητα μπορούμε να διακρίνουμε πως για το μέχρι τώρα τουλάχιστο επίπεδο της ανθρώπινης εξέλιξης (συνειδητά εξαιρείται ο πρώην σοσιαλιστικός κόσμος) ποτέ δεν είχε παρατηρηθεί τόσο μεγάλη παραμονή νεολαίας στους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς. Σε βαθμό που η αστική τάξη με τα μέτρα που παίρνει σα να θέλει να επαναφέρει πίσω τη διασαλευθείσα τάξη...

Αυτό είναι που πρέπει να εξηγηθεί για τρεις λόγους:

Πρώτα πρώτα γιατί τα παράσημα αυτής της επιτυχίας δεν ανήκουν τόσο στον ίδιο τον καπιταλισμό. Έπειτα πρέπει ν' αναλυθεί κατά πόσο πρόκειται για επιτυχία ουσιαστικά και τέλος πόσο κομμάτι υπεράσπισης αυτής της "επιτυχίας" αναλογεί στο ίδιο το κίνημα. Το ζήτημα είναι λιγάκι λεπτό...

Και ο σοσιαλισμός;

Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, πιστεύουμε πως ούτε ο σοσιαλισμός δεν κατόρθωσε να λύσει το ζήτημα του ταξικού διαχωρισμού στην εκπαίδευση.

Πώς θα μπορούσε άλλωστε; Το εκπαιδευτικό ζήτημα συναρτάται μ' αυτό του διαχωρισμού χειρωνακτικής-πνευματικής εργασίας και βρίσκεται σε ευθεία αναλογία με την εξέλιξη της ταξικής πάλης κατά τη σοσιαλιστική οικοδόμηση.

Έκανε όμως κάτι επίσης σπουδαίο ο σοσιαλισμός: έθεσε το πρόβλημα.

Δεν ήταν μικρό πράγμα πως η τότε σοσιαλιστική Σ. Ένωση κατάφερε να καλύψει το τεράστιο οικονομικό - πολιτιστικό κενό δεκαετιών που τη χώριζαν από τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, να τις ξεπεράσει σε κάποιους τομείς. Τούτο είχε κολοσσιαία επίδραση πάνω στον καπιταλισμό. Επίσης τεράστια επίδραση είχε και το γεγονός που έχουμε επισημάνει ξανά, της δημιουργίας από ένα εργατικό κράτος των δικών του μορφωτικών στελεχών. Το πόσο έλεγχε αυτά τα στελέχη είναι μια ολόκληρη βέβαια συζήτηση που τέθηκε αρκετά αργότερα.

Η Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα που πολλοί όχι τυχαία ονομάσανε μορφωτική, προχώρησε το ζήτημα παραπέρα:

"Οι εικοσιεννέα οικογένειες της δικιάς μας ταξιαρχίας παραγωγής έχουν μόνο τρεις διπλωματούχους της μέσης σχολής του δεύτερου βαθμού.

Ο ένας ανήκει στις οικογένειες των 28 οικογενειών φτωχών και μεσαίων αγροτών, ενώ οι δυο ανήκουν στη μοναδική οικογένεια ενός πρώην πλούσιου χωρικού που είναι και καπιταλιστής. Σε ποιον άραγε ανοίγει τις πόρτες του αυτό το σχολείο;"

Το ερώτημα του Ερυθροφρουρού για το υποτιθέμενο σοσιαλιστικό σχολείο επαναφέρει το ζήτημα σε άλλη βάση. (Από το βιβλίο :"Σχολείο για τις μάζες στην Κίνα").

Και συνεχίζει: "Όταν στην ταξιαρχία ο γιος του πρώην ιδιοκτήτη γης γυρίζει στο σχολείο, ο πατέρας του τού λέει: "πέσε ξερός στο διάβασμα και όλα θα πάνε καλά. Δοσμένου ότι η κοινωνική σύνθεση της οικογένειας μας σήμερα είναι άσχημη σ' αυτή τη σοσιαλιστική κοινωνία δεν έχω πια προοπτική, πρέπει να στηρίξω σε σένα κάθε ελπίδα, πρέπει να έχεις ένα καλό υπαλληλικό πόστο." (Στο ίδιο)

Όλα αυτά για την χυδαία άποψη του αστικού δικαίου είναι ψιλά γράμματα. Το δίκαιο που υμνεί τόσο την ατομικότητα, την ιδιαιτερότητα, την ελεύθερη επιλογή φέρνεται με τόση χοντροκοπιά απέναντι σε μια πτυχή του ζητήματος που θα τη χαρακτήριζε σαν ψυχολογική πολυτέλεια.

Αλλά για να επανέλθουμε στον… καπιταλισμό, σε έρευνα που πραγματοποίησε η Νομαρχία Αθηνών και αναδημοσίευσε η "Καθημερινή" (24/10/93), σε ερώτηση από ποιους επηρεάζονται οι επαγγελματικές προτιμήσεις των νέων, το 38% απάντησε πως επηρεάζονται από την οικογένεια. Ενώ ένα ποσοστό 16% καλύπτεται από το υπόλοιπο κοινωνικό περιβάλλον.

Σε μια άλλη κριτική Ερυθροφρουρού πάνω στο σοβιετικό εξεταστικό σύστημα αναφέρεται το εξής: "Έχοντας σα μοναδικό κριτήριο εισαγωγής στα σχολεία, απόρριψης-παροχής υποτροφιών τις γνώσεις, το ταλέντο, τις εξετάσεις και τους βαθμούς, είναι φανερό ότι στην πραγματικότητα οι γιοι και οι θυγατέρες του προνομιούχου αστικού στρώματος μπορούν εύκολα να μπουν στα Πανεπιστήμια ενώ οι γιοί και οι θυγατέρες του εργαζόμενου λαού χτυπιούνται με τις διακρίσεις και ο αριθμός τους στα Πανεπιστήμιο όσο πάει και λιγοστεύει." ("Στην ΕΣΣΔ οι ανώτερες σχολές, όργανα της συνολικής παλινόρθωσης του καπιταλισμού")

Η παραπάνω οπτική δε θέτει μόνο το πρόβλημα σε διαφορετική βάση αλλά μας βοηθά ακόμα ν' απαντήσουμε και στο δεύτερο ερώτημα:

Πόσο ουσιαστική ήταν η μαζικοποίηση της εκπαίδευσης;

"...Η αύξηση αυτή για την Ελλάδα είναι δείκτης έντονης κοινωνικής ζητήσεως της Μέσης Εκπαίδευσης που εξακολουθεί να παρατηρείται παρά το γεγονός ότι στην αρχή της περιόδου, τα αντίστοιχα ποσοστά φοιτήσεως ήταν πάρα πολύ υψηλά, ανώτερα και από το ποσοστά άλλων χωρών πολύ πιο προηγμένων οπό την Ελλάδα." (Θ. Μυλωνάς: "Αναπαραγωγή των τάξεων"), και συνεχίζει: "Αυτή η αύξηση προηγείται σταθερά της υποδομής υποδοχής (κτίρια - προσωπικό κλπ) που βρίσκεται πάντα, ιδιαίτερα δε μετά το 1960, έτοιμη να "κλατάρει" και επομένως δεν μπορεί να οφείλεται στην έντονη ζήτηση για εκπαίδευση των μεσαίων κοινωνικών κατηγοριών, ιδίως των πόλεων, που τα παιδιά τους δεν είχαν "απορροφηθεί" από το γυμνάσιο σε "ικανοποιητικό βαθμό" και κατά συνέπεια στην παράταση του χρόνου φοίτησης". Τι σημαίνει αυτό; Δεν πρόκειται για κάποια επιτυχία του εκπαιδευτικού συστήματος αυτού καθαυτού, όσο για μια συμμόρφωση των εκπαιδευτικών μηχανισμών. Συμμορφώνει με τεράστια κενά, μ' ένα ποσοστό αναλφαβητισμού ανεπίτρεπτο για πολιτισμένη χώρα, με αδυναμία εφαρμογής της 9χρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης ειδικά στην επαρχία. Ήδη το 1972 η σχέση μαθητών Μέσης Εκπαίδευσης και μαθητών Δημοτικού ήταν 1:1,91.

"Προτού λοιπόν "γεμίσει" το Δημοτικό, ήδη το Γυμνάσιο (Γυμνάσιο + Λύκειο) παρουσίαζε υψηλά ποσοστά φοιτούντων. Δεν είναι λοιπόν το Δημοτικο που "πίεσε" τους μαθητές λόγω πληθώρας να πάνε στο Γυμνάσιο αλλά είναι μια ελκτική δύναμη του Γυμνάσιου που υποχρέωσε το Δημοτικό ν' απορροφήσει το δυναμικό του." Αυτή η παρατήρηση έχει πολύ μεγάλη σημασία. Η εμφάνιση προβλημάτων αναλφαβητισμού που παρατηρείται στα τελευταία χρόνια και στις αναπτυγμένες χώρες ελέγχει την ουσία αυτού που οι σημερινοί ταγοί της αντινεολαιίστικης επίθεσης ονομάζουν "υπερεκπαίδευση'.

Ποιο ρόλο έπαιξε η κοινωνικοπολιτική πίεση σ' αυτή τη διεύρυνση από λαϊκά στρώματα των εκπαιδευτικών μηχανισμών μπορεί όχι δύσκολα να το ανιχνεύσει κανείς. Από την μεγάλη πορεία των υπομηχανικών, τους αγώνες του 15%, τα ορόσημα και τα παραδείγματα είναι αρκετά. Η δημιουργία των νεομικροαστικών στρωμάτων που αναδεικνύονται μέσα από τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς πραγματοποιείται πάνω στη διαρκή νεολαιίστικη αποψίλωση της υπαίθρου, στην αφαίμαξη που προκαλεί η μετανάστευση, στην κοινωνική απαξίωση του ρόλου γυμνάσιου-λυκείου και με τη σειρά της μπλοκάρεται κι αυτή από τις αντιφάσεις του οικονομικού πολιτικού συστήματος δημιουργώντας καινούριους πονοκεφάλους για την καθεστηκυία τάξη.

"...σαφώς δε κατακριτέα και επικίνδυνος είναι μια κοινωνία εις ην υφίσταται εν προλεταριάτον επιστημόνων και διανοουμένων" [Λαμπίρη Δ. "Προς μιαν Ελληνικήν Κοινωνιολογίαν της Παιδείας" - έκδοση του ΕΚΚΕ)

Οι φασίστες είναι αλήθεια πιο... ειλικρινείς καμιά φορά.

Οι υπερασπιστές της κοινωνικής κινητικότητας δεν παύουν ν' αναφέρονται στα πρωτεία της επαρχίας κατά τις πανελλαδικές σφαγές που σύμφωνα μ' αυτούς διαψεύδουν τις "ξύλινες θεωρίες περί ταξικών διαχωρισμών" κλπ. Το υπουργείο φέτος έβγαλε και διθυραμβική ανακοίνωση σχετικά, μετά τις ανακοινώσεις των αποτελεσμάτων, παρέχοντας εύσημα στη "μελετηρή επαρχία".

"Πού βρίσκονται αυτοί που δεν ολοκληρώνουν το υποχρεωτικό σχολείο;" Ρωτάνε οι Χ. Τσουκαλάς και Χ. Κατσίκας στα "Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης". Επικαλούνται για του "λόγου το αληθές" στατιστική έρευνα των ΝΕΩΝ: "Το ποσοστό των νέων 14-18 χρονών από τις αγροτικές περιοχές που έχουν διακόψει τις σπουδές τους και δεν έχουν τελειώσει την Γ' Γυμνασίου, ανέρχεται στο 24% της ηλικιακής τους ομάδας". Σε διάφορες αγροτικές περιοχές, σύμφωνα με την έρευνα, τα ποσοστά είναι πολύ μεγαλύτερα του μέσου ποσοστού (Χανιά 36,5%).

Το σημερινό πρόβλημα του ταξικού διαχωρισμού

Μια από τις έντονες επιθυμίες της αστικής τάξης στην εκπαίδευση (μιλάμε για επιθυμία μιας και ο στόχος απαιτεί κάποιον στοιχειώδη προγραμματισμό, έννοια κάπως απόμακρη για την αστική τάξη), είναι να μπορέσει να αφαιρέσει από τη μέση εκπαίδευση την ιδιότητα της, σαν προθαλάμου για τα ανώτατα ιδρύματα. Το μέσο και ταυτόχρονα στόχος, που ακούει στο όνομα αναγκαστική στροφή στην Τεχνική Επαγγελματική Εκπαίδευση, δεν γνώρισε επιτυχία. Η τομή που έπρεπε να επιχειρηθεί συνεπαγόταν βαρύτατο πολιτικό κόστος. Η αποδυνάμωση και το τελικό σβήσιμο των εισαγωγικών εξετάσεων για το Λύκειο που θεσμοθέτησε η κυβέρνηση Καραμανλή (δύο χρόνια άντεξαν μόνο) το απέδειξε περίτρανα.

Μεγάλο ρόλο έπαιξε και παίζει η γενική ανυποληψία της ΤΕΕ και γενικότερα των εκπαιδευτικών "μεταρρυθμίσεων" στον τόπο μας. Από την εποχή του Βενιζέλου η Τεχνική Εκπαίδευση ξεκίνησε σαν η διέξοδος που θα "ηθικοποιούσε την εργατικήν τάξιν", όπως έγραψε ο Ιωακείμ Παυλίδης, στέλεχος του υπουργείου Παιδείας, το 1902. "Αυτά τα παιδιά θα μπορούσαν ν' αποτελέσουν άχρηστα όντα, ακόμα ενοχλητικοί και εχθροί της κοινωνίας."

Οι στόχοι και οι πόθοι σαφείς από παλιά. Οι στατιστικές για την κοινωνική καταγωγή των παιδιών που στρέφονται στην ΤΕΕ είναι αποκαλυπτικές για το σε ποιους απευθύνεται ο ταξικός διαχωρισμός. Όλα τα μέτρα που πάρθηκαν την τελευταία εικοσαετία κινήθηκαν γύρω από την προσπάθεια διατήρησης του χάσματος μέσα στην εκπαίδευση, καθώς και τη διατήρηση σε κάποια επίπεδα του ελέγχου της ροής προς τις ανώτατες σχολές. Η αποφασιστική τομή όμως σε κεντρικό εξεταστικό επίπεδο δεν επιχειρήθηκε. Τα τελευταία χρόνια δοκιμάζεται η λεγόμενη πολιτική της αποθάρρυνσης. Η ένταση του ταξικού διαχωρισμού περνάει μέσα από το "άδειασμα" της δωρεάν παιδείας, την υπονόμευσή της, το σκόρπισμα ταξικών φραγμών και την αποικοδόμηση του δημόσιου χαρακτήρα της όσο μπορούν και όπου μπορούν. Τέτοια είναι η υλική έκφραση της πολιτικής της αποθάρρυνσης σ' όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης.

-Δεν είναι άσχετη η αντανάκλαση αυτής της κατάστασης στην κοινωνική καταγωγή των σημερινών φοιτητών σε σχέση με την αμέσως προηγούμενη δεκαετία.

-Η διόγκωση της παραπαιδείας λειτουργεί σήμερα σαν ένα άλλο κριτήριο ταξικού διαχωρισμού. Είναι λάθος να ανιχνεύεται ο ταξικός διαχωρισμός στα αποτελέσματα των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων κατά τις εξέτασες που παρουσιάζουν λέει χαμηλότερα ποσοστά απ' αυτά των δημόσιων (άλλη απόπειρα αποενοχοποίησης του συστήματος).

-Υπάρχουν καταρχήν ιδιωτικά εκπαιδευτήρια διαφόρων ταχυτήτων. Τα ανφάν γκατέ των "εκπαιδευτηρίων" του στυλ "Ανατόλια" βρίσκονταν και βρίσκονται στην κορυφή των επιτυχώς χρόνια τώρα.

-Η αντιπροσώπευση των φτωχότερων στρωμάτων στις ανώτατες σχολές ακολουθεί μια φθίνουσα πορεία.

-Καθόλου τυχαία η ευαισθησία που επέδειξαν στις μαθητικές καταλήψεις γύρω από το θέμα των ΙΕΚ κ.λπ. τα Τεχνικά Λύκεια που βρέθηκαν επικεφαλής και πρωτεργάτες των κινητοποιήσεων.

Όλα τα παραπάνω είναι αποτελέσματα της αντίστροφης κοινωνικής κινητικότητας (για να χρησιμοποιήσουμε με δικό μας τρόπο μια από τις εκφράσεις τους) και των ανακατατάξεων που φέρνει η ένταση του ταξικού διαχωρισμού. Επαναφορά στη φυσική τάξη που διαταράχτηκε, Τι γυρεύουν οι "πολλοί" να σπουδάσουν; Οι ανάγκες της επίθεσης θα οδηγούν σε προσπάθειες συνολικής ρύθμισης. Δεν είναι μια εύκολη υπόθεση. Τα ιστορικά παραδείγματα μακρινά και πρόσφατα (15%, 815, Τεμπονέρας) μας διδάσκουν πως σ' αυτές τις περιστάσεις, "ξυπνούν οι δαίμονες" και η κατάσταση πολιτικοποιείται με απρόσμενους ρυθμούς.

Είναι ανάγκη ν' ασκείται ριζοσπαστική και ουσιαστική κριτική στο σύστημα ταξικού διαχωρισμού που υπήρξε μέχρι σήμερα. Δε θα πρέπει όμως να συγχέεται η υπόθεση αυτή με το γεγονός πως ακόμα κι αυτό το άδικο, ταξικό εκπαιδευτικό σύστημα εγκολπώνεται καταχτήσεις που βρίσκονται πέρα από τις αντοχές του. Κοινωνικές κατακτήσεις που επιβλήθηκαν κάτω από την πίεση άλλων πολιτικών συσχετισμών. Κάτω σίγουρα από την οξύμωρη "απωθητική έλξη" που ασκούσε το αντίπαλο δέος ενός κινήματος κι ενός κόσμου που άνοιγε άλλους ορίζοντες στην ανθρώπινη εξέλιξη.

Το δικαίωμα στη μόρφωση, τα όποια ψήγματα δωρεάν παιδείας, η πολιτική επένδυση των ακαδημαϊκών δικαιωμάτων κι ελευθεριών αποτελούν συμμόρφωση του συστήματος σε ανάγκες ανάπτυξης που μπορεί από τη μια να το εξυπηρέτησαν από την άλλη όμως ξυπνούν προσδοκίες και ανάγκες που δεν μπορεί να ικανοποιήσει από την ίδια την ταξική του φύση.

Η υπεράσπιση όλων αυτών των μορφωτικών κατακτήσεων τις μετατρέπει σε οχυρά πολιτικής ενεργοποίησης, βγάζει μάζες στο δρόμο, απελευθερώνει δυνάμεις που μπορούν ν' αγωνιστούν σε μια αγωνιστική, ανατρεπτική κατεύθυνση.

Πάει, με δυο λόγια, το πράγμα πιο μακριά, όσο μακριά δεν φαντάζονται ακόμα και κάποιες δήθεν "μαξιμαλιστικές" τοποθετήσεις για ανοιχτό αντιιεραρχικό κ.λπ. σχολείο που δεν αποτελούν παρά άλλες εκδοχές της ρεφορμιστικής ουτοπίας.

Η πολιτική σύγκρουση με την... πολιτική του ταξικού διαχωρισμού είναι αναγκαία.