ΘΡΗΣΚΕΙΑ. Ιδεολογία Λύτρωσης ή αιώνιας δουλείας;

του Νίκου Παπαβασιλείου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Έναυσμα" το 1995

Η "Τίμια ζώνη" πηγαινοέρχεται (με τη χορηγία εμπορικής εταιρείας) για να μαζέψει οβολούς για τα εκκλησιαστικά ταμεία. Μεγαλοπαπάδες βρίσκονται οε χρόνιο σκυλοκαυγά με αντικείμενο τη διαχείριση και νομή των φιλέτων της εκκλησιαστικής περιουσίας. Υστερικές εκστρατείες κατά των αμβλώσεων διεξάγονται από εκκλησίες της "πολιτισμένης" Δύσης. Απροκάλυπτος υπήρξε ο ρόλος του Βατικανού στο μακελειό των λαών της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Στην Τεχεράνη επιβάλλεται διαχωριστική λωρίδα μέσα στα λεωφορεία της πόλης ώστε να μην συμβαίνει το "αμάρτημα" της επαφής μεταξύ ανδρών - γυναικών. Παντού στον κόσμο οι κάθε είδους εκκλησίες γίνονται συνώνυμο του σκοταδισμού, παντού στον κόσμο οι εκκλησίες αναδείχνουν το αντιδραστικό τους πρόσωπο και ρόλο. Τίποτε το καινούριο, θα μπορούσε να πει κανείς! "Η δουλοπαροικία είναι θείο δώρο" κήρυξε ο Άγιος Αμβρόσιος πολλούς αιώνες πριν και η Σύνοδος της Γκάνκρας (324 μ.Χ.) διερμήνευε: "Αν κάποιος με το πρόσχημα του θρησκευτικού οίκτου διδάσκει τον δούλο να ξεφύγει από την δουλεία... ας είναι αναθεματισμένος".

Έχουμε, δηλαδή, τη γνώμη πως η εκκλησία από την αρχή και ενόσω συγκροτούνταν σαν κοσμική οντότητα αποτέλεσε πάντα πολιτικό και οικονομικό στήριγμα της άρχουσας τάξης, γκέτο παρασιτισμού, διαφθοράς και ανυπόφορης υποκρισίας. Στις μέρες μας, ακόμη και ανάμεσα στους πιο πιστούς, δύσκολα θα βρει κανείς ανθρώπους που να μην αναγνωρίζουν την εξαχρείωσή της, να μην ομολογούν τον αντιδραστικό της χαρακτήρα και ρόλο -ανεξάρτητα πώς τον ερμηνεύουν και πού τον αποδίδουν.

Ωστόσο, είμαστε υποχρεωμένοι ταυτόχρονα να παρατηρήσουμε πως οι ουρές στις "θαυματουργές" Παναγίες παραμένουν μεγάλες, στη μαθητική - φοιτητική νεολαία συχνά θα συναντήσουμε μια έστω ιδιότυπη πίστη, στους Πανεπιστημιακούς χώρους θα συναντήσουμε όχι λίγες ανακοινώσεις που καλούν σε σεμινάρια "εσωτερικής ζωής" (πράγμα που κατά τη γνώμη μας αποτελεί μια άλλη εκδοχή του ίδιου φαινομένου).

Σίγουρα είναι σημείο των καιρών, από τη μια να χρεοκοπεί ο διαμεσολαβητής του "θείου" στη γη και από την άλλη να παραμένουν οι πιστοί. Σημεία των καιρών της σύγχυσης, της υποχώρησης του κινήματος, της κυριαρχίας των αντιδραστικών ιδεών και ιδεολογημάτων. Από την άλλη, η διαπίστωση αυτή φέρνει ξανά στην επικαιρότητα μια πολύ παλιά συζήτηση σχετικά με τις έννοιες του θεού, της θρησκείας, της πίστης κ.λπ. Πολύ περισσότερο τώρα που γίνεται φανερό πως η όποια πίστη δεν εμπνέεται από την χρεωκοπημένη εκκλησία, αλλά από την ανάγκη αναζήτησης θεωρητικής - φιλοσοφικής διεξόδου που, στη δύσκολη περίοδο που διανύουμε, η νεολαία αισθάνεται ιδιαίτερα έντονη. Αυτή λοιπόν τη συζήτηση ανοίγοντας, θέλουμε να κάνουμε μερικές βασικές επισημάνσεις και να θυμίσουμε κάποιες "παλιές" (αλλά πολύ φρέσκιες και ζωντανές) απόψεις.

...Και ο άνθρωπος έπλασε... το Θεό

Στη βάση του προβλήματος της ύπαρξης του Θεού βρίσκεται η ίδια η αντιπαράθεση ανάμεσα στις δύο βασικές φιλοσοφικές αντιλήψεις, τον υλισμό και τον ιδεαλισμό. Η αντιπαράθεση ανάμεσα στην αντίληψη ότι η ύλη είναι πρωταρχική και παράγωγό της είναι η σκέψη και η συνείδηση και στην ακριβώς αντίθετή της, την ιδεαλιστική, σύμφωνα με την οποία η Λογική, η Ιδέα είναι αυτή που υπαγορεύει τους νόμους της στη φύση, στην ύλη. Σα να λέμε πως οι εξισώσεις καθορίζουν την ύλη, πως δεν είναι η ύλη και οι ιδιότητές της στη βάση της οποίας παράγονται οι εξισώσεις, αλλά ακριβώς το ανάποδο!

Παράγωγη αυτής της αντίληψης είναι η ιδέα του ενός όντος άναρχου, έξω από την ύλη και το χρόνο, που στην πρώτη της εμφάνιση "ταίριαζε" ιδιαίτερα με τις συνθήκες του πρωτόγονου κόσμου, έκφραζε το φόβο απέναντι στις δυνάμεις της φύσης και αποτέλεσε μια πρώτη "ερμηνεία" τους. Μέσα σε μια πορεία χιλιετιών, εμφανίστηκαν πάμπολλοι θεοί, με τις αντίστοιχες θρησκείες τους και λατρείες τους, προσαρμοσμένες σε νέες άγνοιες, στους φόβους που γεννούν οι κοινωνικές πια δυνάμεις και συνθήκες. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις υπάρχει η κοινή βάση της παραδοξότητας και αυθαιρεσίας πάνω στην οποία πρωτοδιαμορφώθηκε η ιδέα του Θεού.

Κάποτε κάποιος ιεραπόστολος στο Τρανσβαάλ έκανε παρατηρήσεις στους ιθαγενείς που τους έπιασε να συμβουλεύονται τα κοκκαλάκια των αστραγάλων όπως κάνουν πάντα. "Εσύ έχεις τη βίβλο σου, του απάντησαν, και τη διαβάζεις. Ό,τι είναι για σένα η βίβλος είναι για μας οι αστράγαλοι". Δεν μπορούμε παρά να συμφωνησούμε πως στη μια ή στην άλλη μορφή του το θείο είναι δημιούργημα του ανθρώπου, όχι ο άνθρωπος δημιούργημα του θείου.

Το ίδιο το ερώτημα για την ύπαρξη του θεού το έθεσε ο άνθρωπος στη βάση μιας συγκεκριμένης αντίληψης που γεννήθηκε μέσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες. Η μακρόχρονη επιβίωση τόσο του ερωτήματος όσο και των (διαφόρων μορφών) θετικών απαντήσεών του, αποτελεί πάλι έκφραση των κοινωνικών - ταξικών συσχετισμών, και απόηχο της βαριάς κληρονομιάς της προϊστορίας της ανθρωπότητας, που ακόμα διανύουμε. Το πραγματικό, λοιπόν, ερώτημα που τίθεται σε φιλοσοφικό επίπεδο δεν είναι θεός ή αθεΐα, αλλά ιδεαλισμός ή υλισμός. Πολλά χρόνια πριν το Μαρξ, ο Ηράκλειτος απαντούσε ως εξής: "Ο κόσμος είναι ένας, δεν τον δημιούργησε κανένας θεός, κανένας άνθρωπος. Ήταν, είναι και θα είναι μια φλόγα αιώνια, ζωντανή, μια φλόγα που ανάβει και σβήνει σύμφωνα με νόμους καθορισμένους". Όσο για τον ίδιο τον Μαρξ, θεμελιώνοντας τον ιστορικό υλισμό, έγραφε: "... ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει την κοινωνική, πολιτική και πνευματική πορεία της ζωής γενικά. Δεν καθορίζει η συνείδηση των ανθρώπων την πραγματικότητα, αλλά η κοινωνική πραγματικότητα καθορίζει τη συνείδηση τους..."

Άλλο εκκλησία και άλλο θρησκεία;

Για να ξανάρθουμε εκεί που ξεκινήσαμε, πόσο μπορεί να στέκει το παραπάνω ερώτημα; Πόσο σωστή είναι η επιλογή που ενώ αναγνωρίζει τον αντιδραστικό ρόλο της εκκλησίας, την "παρακάμπτει", και διατηρεί χωρίς διαμεσολαβήσεις, την πίστη του στο (όποιο) θείο; Από γενική άποψη νομίζουμε ότι έχουμε απαντήσει στο ερώτημα αυτό με όσα αναφέραμε προηγούμενα. Γιατί, βέβαια, η κάθε επιλογή απάντησης στο ερώτημα ιδεαλισμός ή υλισμός δεν είναι χωρίς επιπτώσεις στον τρόπο που γίνεται κατανοητή η θρησκεία -σαν το δόγμα που συγκροτείται στη βάση της ιδεαλιστικής αντίληψης- αποτελεί βαρίδι για την κοινωνική πρόοδο, ισχυρό, αντιδραστικό, ιδεολογικό όπλο για την εκάστοτε άρχουσα τάξη. Πώς αλλιώς μπορεί να κατανοηθεί το κήρυγμα που προβλέπει ανταμοιβή και παράδεισους για τους πιστούς του που υποφέρουν τα πάνδεινα σ' αυτό τον κόσμο (και από συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις)... στον άλλο κόσμο; Τι άλλο από κήρυγμα υποταγής και ανημπόριας μπορεί να θεωρηθεί; Τι άλλο από σκοταδισμό μπορεί να φέρνει το "μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι", η αντίληψη ότι ο κόσμος δεν μπορεί να γίνει γνωστός; Πώς να υπάρχουν θετικά στοιχεία σε μια ιδεολογία που σπρώχνει μακριά τους ανθρώπους από το να αποκτήσουν συνείδηση της δύναμης τους, να γνωρίσουν και να ελέγχουν τις σχέσεις που συνδέουν τον έναν με τον άλλον και με τη φύση;

Κάθε ιδεαλιστική - μεταφυσική δοξασία, από αυτές της αρχαίας εποχής μέχρι τις πιο μοντέρνες εκδοχές τους που προτρέπουν τον άνθρωπο να τα' χει καλά με το θεό ή με το τάδε πνεύμα του ουρανού ή ... της εσωτερικής του ζωής, τον προτρέπει πριν απ' όλα να βρίσκεται απομονωμένος από την τάξη του, να αφήνει αδιατάρακτη την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων της παρούσας ζωής.

Ιδιαίτερα για την περίπτωση του χριστιανισμού είναι εξοργιστικός ο μύθος που τον συνοδεύει για τον "κοινωνικό χαρακτήρα του και τις φιλάνθρωπες αρχές του" Πού άραγε συνίστανται αυτά; Στο ότι διδάσκει το αναγκαίο της ύπαρξης των τάξεων και εύχεται η εκμεταλλεύτρια τάξη να φέρεται φιλάνθρωπα στην εκμεταλλευόμενη; Ή μήπως στο ότι ερμηνεύει την εκμετάλλευση και καταπίεση που υφίστανται οι εργαζόμενοι σαν μια δίκαιη τιμωρία για το προπατορικό αμάρτημα ή σαν μια σοφή δοκιμασία που ο Κύριος κάνει στο λαό "του";

"Υπάρχει λοιπόν ζωή πριν το θάνατο", όπως αναρωτιέται το γνωστό γκράφιτι; Ασφαλώς ναι! Ζωή και κόσμος που εξελίσσεται και διαφεντεύεται από υπαρκτές φυσικές και κοινωνικές δυνάμεις και αντιθέσεις. Αυτές πρέπει να μελετήσουμε και σ’ αυτή την πραγματική πάλη πρέπει να παρέμβουμε, αν θέλουμε "όχι μόνο να ερμηνεύσουμε τον κόσμο, αλλά να τον αλλάξουμε". Να τον αλλάξουμε για να τον κερδίσουμε, για να κατακτήσουμε το δικαίωμά μας να ζούμε σ' αυτόν! Σε μια τέτοια πορεία θα καταδειχτεί πως η ιδέα του θεού "είναι άσκοπη και ανώφελη", όπως τη χαρακτήρισε ο Γάλλος Λαπλάς σε σχέση με την προσπάθειά του να διατυπωθεί την θεωρία του για την εξέλιξη του ηλιακού συστήματος. Αλλά, επιπλέον, θα καταδειχτεί πως είναι αντιδραστική όπως διαπίστωσε ο Λένιν στην προσπάθειά του ν' αλλάξει τον κόσμο: "Οι θρησκείες μεταβάλλονται, εξελίσσονται μαζί με τις κοινωνικές συνθήκες. Όμως πάντα η ιδέα του θεού, αφηρημένου ή συγκεκριμένου, ενός ή πολλών, εκπληρεί την ίδια κοινωνική λειτουργία: Η ιδέα του θεού αποκοίμισε και άμβλυνε πάντα τα "κοινωνικά συναισθήματα", αντικαθιστώντας το ζωντανό με το νεκρό, ούσα πάντα η ιδέα της δουλείας (και το χειρότερο μιας δουλείας χωρίς αύριο). Η ιδέα του θεού ποτέ δε σύνδεσε το άτομο με την κοινωνία, όμως πάντα σύνδεσε τις καταπιεζόμενες τάξεις με τη θρησκεία των καταπιεστών. Η ιδέα του θεού για τον άγριο (το ίδιο και για τον ημιάγριο) είναι ένα αντικείμενο, για τον Στρούβε και Σία είναι κάτι άλλο. Και στις δύο περιπτώσεις η ιδέα αυτή υποστηρίζεται από την κυρίαρχη τάξη (που εξυπηρετείται, με τη σειρά της από την ιδέα αυτή). Η αντίληψη του λαού για τον καλό θεό και το θείο συνταυτίζεται με την λαϊκή αποκτήνωση, την εκμηδένιση, την αμορφωσιά..."