Με αφορμή ένα βιβλίο. ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ή Η ΑΡΧΗ ΕΝΟΣ ΝΕΟΥ ΚΥΚΛΟΥ (Μέρος Β’)

του Δημήτρη Μάνου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έναυσμα» την άνοιξη του 1997

Η σημερινή πραγματικότητα.

1. Οικονομικοί-πολιτικοί στόχοι.

Το ότι πίσω από τις εκσυγχρονιστικές πολιτικές και επανασχεδιασμούς κρύβονται σαφείς οικονομικοί - πολιτικοί στόχοι και επιδιώξεις, ούτε ο ίδιος ο Rifkin, μπορεί να το αποκρύψει.

"Αντιμέτωπες με αναιμικές αγορές, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό, πολλές εταιρείες έχουν στραφεί στη νέα τεχνολογία εξοικονόμησης εργατικού κόστους για να περιορίσουν τις δαπάνες τους και να αποκομίσουν μεγαλύτερα κέρδη από μια ολοένα και μικρότερη πηγή εσόδων" και αναφέρει δήλωση οικονομικού διευθυντή μιας συμβουλευτικής εταιρείας των ΕΠΑ:

"Οι αμερικανικές εταιρείες, ιδιαίτερα ευαίσθητες σε ό,τι έχει σχέση με κόστος, προσπαθούν πραγματικά να υποκαταστήσουν το εργατικό δυναμικό με μηχανές και περισσότερα εργατικά χέρια".

Και συνεχίζει ο Rifkin:

"Παρόλο ότι οι αμερικανικές εταιρείες ξόδεψαν περισσότερα από 592 δισεκατομμύρια δολάρια το 1993 σε νέα κεφάλαια το υπουργείο εμπορίου αναφέρει ότι λιγότερα από 120 δισεκατομμύρια δολάρια αυτού του ποσού χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή νέων εργοστασίων και κτιρίων που χρειάζονται περισσότερο προσωπικό".

Για να μιλήσουμε κι εμείς με τη σειρά μας "ορθολογικά", δε σημαίνει πως αυτοί οι επανασχεδιασμοί γίνονται για την καλύτερη λειτουργία του συστήματος από αυστηρά ορθολογική σκοπιά. Γίνονται όμως για να εξυπηρετήσουν τη λειτουργία του συστήματος από ουσιαστική ταξική σκοπιά!

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο "εξοβελισμός" του ανθρώπινου παράγοντα από τις υπηρεσίες του αεροδρομίου της Ατλάντα που κατέστησε το ηλεκτρονικό σύστημα ασφαλείας ένα από τα πιο ευάλωτα και διακωμωδημένα στον κόσμο (ας θυμηθούμε το κάζο της Ολυμπιάδας).

2. Τα περιθώρια επέκτασης του καπιταλισμού.

Ούτε είναι δεδομένο ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει, από στενά θεωρητική οικονομικίστικη άποψη, εξαντλήσει τα περιθώρια επέκτασης του.

Αυστραλία, Αμαζόνιος, Τρίτος κόσμος, Αλάσκα, Σιβηρία κ.λπ. θα μπορούσαν να είναι από γεωγραφική σκοπιά τα μελλοντικά Ελντοράντο του καπιταλισμού.

Αν προσθέσουμε εδώ την επέλαση του ιδιωτικού κεφαλαίου (που δε συμβαίνει βέβαια στη σφαίρα της θεωρίας αλλά βρίσκεται εν εξελίξει) στο χώρο των τηλεπικοινωνιών, μεταφορών, ασφάλισης, παιδείας, πρόνοιας, γεωργίας κ.λπ., λογικά θα ήταν αναμενόμενη μια διεύρυνση των αγορών, άρα και της ζήτησης, άρα και των θέσεων εργασίας.

Όμως σε πείσμα της "λογικής" προκύπτει το εντελώς αντίθετο.

Έτσι λοιπόν η συλλογιστική (ευθύγραμμη κι αυτή) ότι ολοκληρώθηκαν τα οικονομικά περιθώρια ανάπτυξης του καπιταλιστικού συστήματος και τώρα επενδύει στην πληροφορική-αυτοματοποίηση για ν' αναπτυχθεί, μικρή σχέση έχει με την πραγματικότητα που παρουσιάζεται πιο σύνθετη.

Δεν τελείωσαν τα "ψωμιά του καπιταλισμού" κάτω από την παραπάνω θεώρηση, όσο κι αν φαίνεται ότι ασκεί μια κριτική. Ούτε βρίσκεται στη φάση της πληροφορικής και των νέων τεχνολογιών η τάση τους να καταργούν θέσεις εργασίας ξεκομμένα.

Δεν μπορεί να διαχωριστεί η νέα τεχνολογία και οι επιστημονικές ανακαλύψεις-προσαρμογές από το ίδιο το "σύστημα". Είναι μέρος του "συστήματος".

Ας πάρουμε την εφιαλτική περίπτωση εξαπόλυσης ενός πολέμου, όπου στην περίπτωση που κάποιος ιμπεριαλισμός διασωζόταν από τον ορυμαγδό αναλάμβανε τα ηνία. Δε θα προωθούσε την παραγωγή, δε θα ανακάλυπτε τρόπους εκμετάλλευσης ακόμα και χρησιμοποιώντας διαστημική τεχνολογία; Άρα πού βρίσκεται το πρόβλημα;

3. Είναι το προτεινόμενο μοντέλο ανάπτυξης συμβατό με την πλήρη ανάπτυξη των οικονομικών-πολιτικών δυνατοτήτων της κοινωνίας;

Ούτε το προτεινόμενο "μοντέλο ανάπτυξης" αποτελεί για την κοινωνία, το μοναδικό, υποχρεωτικό μοντέλο. Όχι ότι είμαστε υπέρ των "εναλλακτικών" λύσεων, αλλά έχει τη σημασία της αυτή η προβληματική.

Ποιος είπε ότι οι νέες τεχνολογίες πρέπει, σώνει και καλά, να μετατραπούν σε "ταχύ ρυθμό, σε κατάρα γι' αυτή την κοινωνία... σε μια τρελή κούρσα για να παράγουν όλο και περισσότερο με όλο και λιγότερα εργατικά χέρια, χωρίς να συνειδητοποιούν τις συνέπειες για όλο το σύνολο της οικονομίας"; (σύμφωνα με τον πρόεδρο του συνδικάτου AFL-GIO που περιλαμβάνει ο Rifkin στο βιβλίο του).

Ποιος θεός αποφάσισε πως η οικονομία της "παραγωγής για την παραγωγή", η "άσπρη γάτα-μαύρη γάτα του Τενγκ Χσιάο Πινγκ αρκεί να τρώει τα ποντίκια", αδιαφορώντας αν ποδοπατεί ανθρώπους, αν οδηγεί στην πείνα, στην εξαθλίωση, στην οικολογική καταστροφή, στον καρκίνο και στον καθημερινό θάνατο, είναι ο μονόδρομος της ανθρώπινης εξέλιξης;

Ποιος συμφώνησε κατ' ανάγκη ότι οι νέες εντατικές καλλιέργειες υψηλής τεχνολογίας, που έχει ανάγκη ο καπιταλισμός της ΓΚΑΤ και της βιομηχανίας τροφίμων, παράγει ακίνδυνα, υγιεινά, νόστιμα και απολαυστικά προϊόντα;

Ποιος αποδέχτηκε ότι οι εργαστηριακές καλλιέργειες υψηλής απόδοσης που βασίζονται σε βιοτεχνολογία-αυτοματισμό και που, όπως γράφει ο Rifkin, "δεν αργεί η μέρα κατά την οποία θα καλλιεργούνται πορτοκαλοχυμοί μέσα σε κάδους, με αποτέλεσμα να μη χρειάζονται πια οι πορτοκαλεώνες" είναι ό,τι καλύτερο έχει κανείς να προτείνει για το μέλλον, το δικό του ή των απογόνων του;

Ή πάλι, η καταγραφή της είδησης ότι "κάπου δεκαπέντε εταιρείες πουλερικών εκτρέφουν περισσότερα από 3,7 δισεκατομμύρια κοτόπουλα το χρόνο χρησιμοποιώντας σύγχρονες εργαστηριακές μεθόδους, οι οποίες δεν διαφέρουν πολύ απ' αυτές που εφαρμόζονται για την παραγωγή άψυχων προϊόντων", γιατί θα πρέπει να μας προκαλεί ενθουσιασμό;

Αναφέρεται ο Rifkin στην αυτοκινητοβιομηχανία που ήταν πάντα πρωτοπόρος τομέας εφαρμογής των συστημάτων οργάνωσης της εργασίας (Τέιλορ-Φορντ κ.λπ.).

Γιατί όμως πρέπει να πάρουμε την ανάπτυξη της αυτοκινητοβιομηχανίας σαν κάτι δεδομένο για τη ζωή μας, τη στιγμή που γνωρίζουμε πως συντελέστηκε σε βάρος της ανάπτυξης τομέων μαζικής, λιγότερο ρυπογόνου και φτηνής μεταφοράς όπως ο σιδηρόδρομος (μήπως για να βρει το κεφάλαιο μια μεγάλη αγορά που να πραγματώνει την υπεραξία που έκλεβε με ξέφρενους ρυθμούς μέσα από τα συστήματα επιστημονικής οργάνωσης της εργασίας;).

Γιατί οι "υγιεινές συνθήκες" του νέου μοντέλου ευέλικτου εργαζόμενου που έχουν αποτέλεσμα "μια αθροιστική σωματική κούραση και μια χρόνια υπερκόπωση συνδεόμενη από την επιδείνωση προϋπάρχουσας υψηλής πίεσης, φαινόμενα που οδηγούν σ' ένα μοιραίο κλονισμό της υγείας" πρέπει να γίνουν αποδεκτές σαν κάτι το κατακριτέο μεν, αντικειμενικό δε;

Ας σημειώσουμε πως αυτές δεν είναι σκέψεις του Rifkin, αλλά του Εθνικού Ιδρύματος Δημόσιας Υγείας της Ιαπωνίας τις οποίες αυτός αναπαράγει στο βιβλίο του.

Δεν καταλαβαίνουμε τι σόι πρόοδος είναι αυτή από την στέρηση χώρου, εταιρείες όπως η Olivetti Research Laboratory στην Αγγλία να πειραματίζονται με υπολογιστές που θα επιτρέπουν μέχρι και σε πέντε άτομα να κουβεντιάζουν και να συνεργάζονται μέσα σε μια ηλεκτρονική παραλλαγή προσωπικής επικοινωνίας. Ελπίζοντας βέβαια έτσι "οι υπάλληλοι θα μπορέσουν να βρουν κάποια από την ευελιξία και την ανθρώπινη ζεστασιά που δεν έχει η ηλεκτρονική επικοινωνία" (!!!)

Στην ΑΤ&Τ μια ομάδα τμηματαρχών δημιούργησε ένα "εικονικό αναψυκτήριο" που όπως λέει ο Rifkin, είναι "ειρωνική μεταφορά που χρησιμοποιούν όταν θέλουν να περιγράψουν τις βράδυνες συναντήσεις τους μια φορά τη βδομάδα, για να συζητήσουν επαγγελματικά και κοινωνικά τους θέματα" (!!!)

4. Οι νέες τεχνολογίες αυξάνουν από μόνες τους την παραγωγικότητα;

Όχι βέβαια. Κάπου στο βιβλίο καταγράφεται πως οι εισαγωγές νέας τεχνολογίας (πληροφορική-αυτοματισμόςς) ενώ είχαν ξεκινήσει έντονα στα ρηγκανικά και μεταρηγκανικά χρόνια, φτάσανε το 1992 να μην αποδίδουν τα αναμενόμενα. Μόνο μετά το 1993 και ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια έκρηξη της παραγωγικότητας.

Όσο κι αν είμαστε επιφυλακτικοί γι' αυτές τις εκρήξεις προσπαθήσαμε να λύσουμε το γρίφο. Το συμπέρασμα είναι πως στα χρόνια του Κλίντον παγιώθηκαν επιτέλους οι αντεργατικές πολιτικές της ρηγκανικής και μεταρηγκανικής περιόδου (σε βαθμό που το θεωρούμενο "κοιμισμένο" αμερικανικό εργατικό κίνημα να σκιρτάει).

Και ποιες είναι αυτές οι αλλαγές που παγιώθηκαν;

α) εκτίναξη της ανεργίας και των απολύσεων στα ύψη. 36,9 εκατομμύρια Αμερικάνοι ζούσαν κάτω από συνθήκες φτώχιας το 1992 έναντι 32,5 το 1989. Αύξηση δηλαδή κατά 5,4 εκατομμύρια. Επρόκειτο για την "πλεονάζουσα εργατική δύναμη" απαραίτητη σε κάθε καπιταλιστική αναδιοργάνωση. Σήμερα μας παρουσιάζουν μειωμένη την ανεργία στην Αμερική. Ξεχνούν όμως να μας πουν πόσα από αυτά τα εκατομμύρια ανακυκλώνονται από παραγωγή σε ανεργία (ανεργία στη συντήρηση) με τις νέες "ευέλικτες" σχέσεις εργασίας.

β) πτώση αμοιβών,

γ) τεράστια ανάπτυξη της μερικής απασχόλησης,

δ) ανατροπή του ωραρίου και των συνηθειών εργασίας,

ε) μαζική εξαθλίωση και φαλκίδευση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Σύμφωνα με την απογραφή του '92 το 28,5% των φτωχών δεν έχουν κανένα είδος ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.

Είναι στοιχεία που τ' αναφέρει ο ίδιος ο Rifkin στο βιβλίο του και εξηγούν την πραγματική βάση της "έκρηξης" παραγωγικότητας στις ΕΠΑ τα τελευταία χρόνια.

Βέβαια, πόσο επίσης κοντά ποδάρια έχει η άνοδος της παραγωγικότητας μ' έναν εργαζόμενο σ' αυτήν την εργασιακή και αγοραστική κατάσταση είναι ένα θέμα που θα χρειαζόταν ολόκληρο βιβλίο.

Να μην ξεχνάμε πως οι φιλόστοργες εταιρείες που επέτρεψαν στους εργαζομένους να επικοινωνούν μέσα από τους υπολογιστές το κάνανε και λόγω "της πιθανής αποδυνάμωσης των δεσμών αφοσίωσης στην εταιρείας" ή μόνο γι' αυτό! (κατά τον Rifkin).

5. Έχει ξεπεραστεί η βιομηχανία συνεχούς σειράς;

Ο Rifkin αρχικά μνημονεύει το "ιαπωνικό παράδειγμα" στους τρόπους οργάνωσης εργασίας που, αξιοποιώντας τη νέα τεχνολογία και τις απεριόριστες δυνατότητες οριζόντιας επικοινωνίας που διαθέτει, οργανώνει την παραγωγή όχι στη βάση της αλυσίδας συναρμολόγησης αλλά της ομάδας παραγωγής. Εκεί επιτρέπεται η επικοινωνία στελεχών και εργατών, ενθαρρύνεται η υποβολή προτάσεων από μεριάς των εργαζομένων για την τροποποίηση της παραγωγικής διαδικασίας και καινοτομιών που εφευρίσκει και εισηγείται η "βάση".

Η οργάνωση παραγωγής με βάση την ομάδα φαίνεται να "κλέβει ιδέες" από τα αντίστοιχα εργοστασιακά κινήματα της Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα. Φυσικά δεν είναι μόνο οι Ιάπωνες. Και οι Σκανδιναβοί και οι Γάλλοι έχουν προχωρήσει σε ανάλογους πειραματισμούς, (αυτό αποδεικνύει πως καμιά μεταρρύθμιση ή θέση δεν είναι από μόνη της, έξω από το γενικό της πλαίσιο, επαναστατική).

Σωστά ο Rifkin αποκαλύπτει ότι το "νέο μοντέλο εργασίας" εφαρμόζεται για να συνθλίψει τον εργαζόμενο, να του αφαιρέσει τις ελάχιστες δυνατότητες που είχε μέσα στην "αλυσίδα παραγωγής", να λειτουργήσει ρουτινιάρικα ή αδιάφορα.

Σωστά υπογραμμίζεται η ρήση ότι η ιαπωνική "λιτή παραγωγή" (έτσι ονομάστηκε το σύστημα) "δεν είναι άλλη από την εφαρμογή των οργανωτικών αρχών του φορντισμού κάτω από συνθήκες όπου τα προνόμια της διοίκησης είναι σχεδόν απεριόριστα".

"Οι ομάδες εργασίας δεν έχουν εφεδρικά μέλη για να καλύπτουν τους υπαλλήλους που απουσιάζουν, οι παρόντες αναγκάζονται να δουλεύουν ακόμα πιο σκληρά για να προλάβουν. Αποτέλεσμα είναι να ασκούνται τεράστιες πιέσεις στον εργαζόμενο, από τον έναν εργαζόμενο πάνω στον άλλο, έτσι όλοι να είναι συνεπείς στις δουλειές τους".

Η Τογιότα Τζένεραλ Μότορς κατάφερε να περιορίσει το χρόνο συναρμολόγησης ενός Νόβα "από είκοσι-δύο σε δεκατέσσερις ώρες"

Η ιδέα μάλιστα είναι "να επιταχύνεται και να εντείνεται συνεχώς το σύστημα για να μπορούν να εξακριβώνονται τα αδύνατα σημεία του, έτσι ώστε να μπορούν να εφαρμοστούν νέα σχέδια και διαδικασίες για να αυξήσουν το ρυθμό και να βελτιώσουν την απόδοση".

Το μυστικό του νέου συστήματος μάνατζμεντ μέσα από το στρες είναι η συνεχής εντόπιση αδύνατων σημείων σε μια διαδικασία αδιάκοπης βελτίωσης.

"Επειδή οι εργασίες έχουν προσαρμοστεί και προγραμματιστεί καλά, ξανά και ξανά, η διοίκηση πιστεύει πως για κάθε τι που πηγαίνει στραβά φταίει ο εργάτης. Τα φωτάκια του πίνακα Άντον μαρτυρούν αμέσως ποιος είναι αυτός που δεν κάνει έγκαιρα τη δουλειά του".

Είναι άδικο και εξοργιστικό να περιέχονται αυτά τα στοιχεία στο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο το "Μνημόσυνο της εργατικής τάξης".

Τα μεγάλα λόγια και ο πανικός για το επερχόμενο -μαύρο- εργασιακό μέλλον κρύβουν την ουσία (δεν είναι φυσικά η πρώτη φορά για το Rifkin, ούτε η πρώτη φορά που κάποιοι σαν τον Rifkin ανέλαβαν να τελειώνουν με την εργατική τάξη ακόμα και γιατί την συμπαθούσαν!)

Όπως ο ίδιος επικαλείται κάποιον ειδικό πιο πάνω, τα νέα συστήματα δεν είναι στην ουσία παρά η "ανεμπόδιστη άσκηση του φορντισμού" στην παραγωγή.

Είναι αρκετά επιπόλαιο να θεωρήσουμε πως ο καπιταλισμός προχώρησε εκτός από την αντικατάσταση του εργάτη από τις μηχανές και σε αντικατάσταση της "αλυσίδας παραγωγής από τις ομάδες εργασίας".

Αυτό κοινωνικά θα προϋπόθετε ενσωμάτωση της εργατικής τάξης στο σύστημα (όχι ότι δεν υποστηρίχτηκε κι αυτό) Αλλά πώς να ενσωματώσεις μια τάξη που λίγο πριν έχεις κάνει το μνημόσυνο της; Λογικό αδιέξοδο.

Ο Μπένζαμιν Κοριά στο βιβλίο του "Ρομποτική" (εκδόσεις Α/συνέχεια) προσπαθεί να προσγειώσει στο χώρο της πραγματικότητας τις φωνές για την πλήρη ρομποτοποίηση της παραγωγής που ήδη ακούγονταν από την προηγούμενη δεκαετία.

Χωρίζει σε δύο κατηγορίες τις επιχειρήσεις της βαριάς βιομηχανίας: Στις βιομηχανίες συνεχούς διαδικασίας και στις βιομηχανίες σειράς.

Στις πρώτες ανήκει η χημική βιομηχανία, βασικά δεν παίζει τόσο δραματικό ρόλο ο χρόνος παραγωγής αφού οι χημικές διαδικασίες απαιτούν ένα χρόνο ωρίμανσης, παρακολούθησης. Εκεί θεωρεί ο Κοριά ότι μπορεί να λειτουργήσει η ομάδα πολύμικτων εργατών-στελεχών.

"Στους εργάτες αυτούς, εμπιστεύονται ορισμένο περιθώριο κίνησης στην πρωτοβουλία και στην λήψη αποφάσεων, γιατί οφείλουν να μπορούν να παρεμβαίνουν γρήγορα σε περίπτωση απροόπτων".

Διαφορετικά είναι τα ζητήματα χρόνου στις κλασικές βιομηχανίες σειράς (διαμόρφωση - συναρμολόγηση) όπου είναι ο διαδεδομένος τόπος διάδοσης της ρομποτικής.

"Εδώ αντίθετα αν θέλουν να παράγουν περισσότερα στον ίδιο εργάσιμο χρόνο, πρέπει να δουλέψουν και να κάνουν τους εργάτες να δουλέψουν εντατικότερα και γρηγορότερα. Για να παραχθούν 80 κουτιά ταχυτήτων την ημέρα αντί για 40, πρέπει πρακτικά να κάνουν διπλάσιες κινήσεις στον ίδιο χρόνο." Βλέπουμε δηλαδή πως τα πράγματα δεν είναι και τόσο αναλογικά, "φυσικά": Εκεί που μπορούν πιο εύκολα να εφαρμοστούν οι ομάδες εργασίας, εκεί είναι λιγότερο αναγκαία η ρομποτοποίηση της εργασίας και αντίστροφα. "Οι μηχανές καταμερίζουν δεκάδες εξαρτήματα, το καθένα σε κλάσματα λεπτού. Τα ρομπότ δεν καταργούν την παραγωγή σε μεγάλη σειρά, σε κλασματικό χρόνο. Οι εργάτες οι επιφορτισμένοι να "οδηγούν" οφείλουν, επομένως, να διαχειρίζονται και να επιτηρούν υποσύνολα επεξεργασιών και μεταφορών που πραγματοποιούνται σε υψηλό ρυθμό και για μεγάλες ποσότητες εξαρτημάτων, Απ' αυτό απορρέει πως ακόμα κι αν δεν πραγματοποιούν πια "άμεσα" καθήκοντα, "αυτές τις επεξεργασίες", τα καθήκοντα επιτήρησης παραμένουν καθήκοντα πολύ "φορτισμένα" όπου ο εξαναγκασμός του ρυθμού παραμένει."

Δεν είναι λοιπόν τόσο εύκολο να τελειώνει κανείς με την εργατική τάξη. Βέβαια οι "φωνές" εσχατολογίας του κόσμου καλύπτουν τις πιο ψύχραιμες και προβληματισμένες "φωνές". Κι όχι εξαιτίας της βαρύτητας των επιχειρημάτων τους, αλλά χάρη στην υποστήριξη και τις τεράστιες δυνατότητες προβολής. Έτσι είναι κι αλίμονο αν ήταν αλλιώς.

Συμπέρασμα για το σήμερα

1. Δεν είναι μόνο η μαρξιστική ανάλυση, είναι η ίδια η πραγματικότητα όπως την αναλύουν οι θεωρούμενοι επαΐοντες του συστήματος που επιβεβαιώνει όλους τους περιορισμούς τής, κατά τα άλλα, ορθής διαπίστωσης ότι οι μηχανές αντικαθιστούν την τυποποιημένη εργατική δύναμη (εμείς χρησιμοποιούμε τα στοιχεία τους).

2. Βασικότατο στοιχείο αυτής της αντικατάστασης είναι να εκπληρώνει τους δύο όρους: αύξηση της υπερεργασίας σε σχέση με την αναγκαία εργασία - έλεγχος και δεσποτισμός πάνω στην παραγωγική διαδικασία.

"Ποια είναι η προστιθέμενη αξία που μας προσφέρουν οι υπάλληλοί μας για την αμοιβή που δίνουμε; Έχουμε αποφασίσει να ξεφορτώνουμε μη αναγκαίους εργαζόμενους και μη αναγκαίες εργασίες που δε μας προσφέρουν προστιθέμενη αξία" δηλώνει ένα στέλεχος εταιρείας-κολοσσού στον τομέα της λιανικής πώλησης (βρίσκεται στο βιβλίο του Rifkin). Αυτό λοιπόν αποτελεί το μέτρο του "αναγκαίου" για το κεφάλαιο.

3. Οι σημερινοί συσχετισμοί δεν επιτρέπουν ελπίδες για πολιτικές τύπου Rifkin, μιας εναλλακτικής αποσόβησης ακραίων καταστάσεων.

Ο συγγραφέας μνημονεύει το New Deal. Τι έπραξε τότε το αμερικανικό κεφάλαιο (ή τουλάχιστον οι πιο προσαρμοστικές μερίδες του) για ν' αντιμετωπίσει ανάλογα φαινόμενα (κρίση του '29, πτωχεύσεις, απολύσεις, καταστροφή αγροτών, κ.λπ.) Ο ίδιος προτείνει το δικό του. Λησμονεί όμως ότι οι "τότε" παγκόσμιοι συσχετισμοί επέβαλαν στην εκκολαπτόμενη Μέκκα του καπιταλισμού αυτές τις κατευθύνσεις. Υπήρχε "τότε" το ζωντανό παράδειγμα, η υπαρκτή πίεση.

Σήμερα τέτοιες φωνές σαν να πηγαίνουνε σε "ώτα μη ακουόντων". Είπαμε ότι οι πιο αντιδραστικές δυνάμεις κρατάνε το ρυθμό και είναι ταυτόχρονα μπλοκαρισμένες και "μεθυσμένες" από το λαμπρό πεδίο που ανοίγεται μπροστά τους. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι φωνές σαν του Rifkin πηγαίνουν σε "ώτα ακουόντων", σε προοδευτικούς ανθρώπους που μέσα στην μαυρίλα των ημερών ψάχνουν μια προοδευτική φωνή που να δίνει διέξοδο και να εξηγεί. Κι εκεί βρίσκεται η επικινδυνότητά τους. Η σημερινή τους αξία για το σύστημα. Εκεί βρίσκεται η αιτία της προβολής τους. Εξάλλου κανείς δεν ξέρει, χρειάζονται κι οι εφεδρείες…

"Του στραβού το δίκιο" (ή του Rifkin το δίκιο)

Ωστόσο δεν είναι για πέταμα η ανάλυση του Rifkin ούτε είμαστε εμείς που θα αμφισβητήσαμε αυτή τη γενική τάση του καπιταλισμού που περιγράφεται. Η ουσία του αδιεξόδου του "τέλους της εργασίας" βρίσκεται στην "εν κατακλείδι" ρήση του συγγραφέα:

"Η ιδέα μιας κοινωνίας που δε βασίζεται στην εργασία είναι τόσο ξένη σε κάθε έννοια που έχουμε για το πώς μπορούν να οργανωθούν μεγάλοι αριθμοί ανθρώπων σ' ένα κοινωνικό σύνολο, ώστε βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την προοπτική μιας αναθεώρησης της ίδιας της βάσης του κοινωνικού συμβολαίου".

Εδώ μιλάει ο καθαρός αστός Rifkin. Ο αστός που δεν μπορεί παρά να μετρά τον πλούτο και να αξιολογεί την κοινωνική οργάνωση με βάση την εργασία.

"Η ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας σημαίνει πως η βάση της, δηλαδή η ιδιοποίηση του χρόνου εργασίας του αλλού, παύει ν' αντιπροσωπεύει ή να δημιουργεί πλούτο. Και ταυτόχρονα η άμεση εργασία σαν τέτοια παύει να είναι η βάση της παραγωγής αφού μετατρέπεται όλο και περισσότερο σε δραστηριότητα επιτήρησης και ρύθμισης".

(Κ. Μαρξ - Βάσεις κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας)

"Ο πραγματικός πλούτος σημαίνει στην πραγματικότητα την ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης όλων των ατόμων. Γι' αυτό, δε θα μετράει πια ο χρόνος εργασίας τον πλούτο αλλά ο διαθέσιμος χρόνος. Αν ο χρόνος εργασίας είναι το μέτρο του πλούτου αυτό γίνεται γιατί ο πλούτος στηρίζεται στην φτώχεια και ο ελεύθερος χρόνος απορρέει από την αντιθετική βάση της υπερεργασίας".

Η καπιταλιστική κοινωνία δημιουργεί, με την ανάπτυξη της μηχανοποίησης, τους υλικούς όρους για το ξεπέρασμά της, το πέρασμα σε μια κοινωνία που ο πραγματικός ανθρώπινος πλούτος θα μετριέται με τον διαθέσιμο χρόνο του ατόμου. Είναι η κοινωνία που σήμερα μπορεί να είσαι ψαράς, μεθαύριο ποιητής κ.λπ.

Είναι η κοινωνία που πραγματικά απελευθερώνει τη μόρφωση και την δραστηριότητα από τους ζυγούς του επαγγελματισμού. Η κοινωνία που προσφέρει αυτή τη δυνατότητα στα μέλη της, όχι φυσικά η κοινωνία που τους στερεί ακόμα κι αυτή την πρόσβαση στα επαγγελματικά δικαιώματα, στην επιβίωση (για να θυμηθούμε τη Λευκή Βίβλο εργαζομένων και σπουδαστών που πετάει κάτι τέτοια "κομμουνιστικά"). Μας αναγνωρίζουν τη δια βίου εκπαίδευση αλλά δεν μας αναγνωρίζουν τη δια βίου... ζωή.

"Ο πραγματικός πλούτος σημαίνει στην πραγματικότητα την ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης όλων ατόμων" Πρόκειται για την πιο ορθολογική διαχείριση των υλικών και πολιτιστικών δυνατοτήτων που κληροδοτεί η καπιταλιστική κοινωνία στη νέα, την κομμουνιστική.

"Οι εργατικές μάζες οφείλουν επομένως να ιδιοποιηθούν την υπερεργασία τους. Όταν γίνει αυτό ο διαθέσιμος χρόνος παύει να έχει αντιθετικό χαρακτήρα. Έτσι πρώτον, ο αναγκαίος χρόνος εργασίας θα μετριέται με τις απαιτήσεις του κοινωνικού ατόμου και δεύτερον η κοινωνική πραγματικότητα θ' αναπτυχθεί με τέτοια μεγάλη ταχύτητα που αν και η παραγωγή υπολογιστεί με βάση τον πλούτο όλων, ο διαθέσιμος χρόνος θ’ αυξάνει για όλους". (στο ίδιο).

Ουτοπικό; Μήπως οι ίδιοι οι καπιταλιστές και τα φερέφωνά τους δε διαφημίζουν αυτήν την τεράστια παραγωγικότητα που εξασφαλίζουν οι νέες τεχνολογίες (και με τους παρασιτισμούς του καπιταλισμού που εξετάσαμε); Δεν έχουμε σήμερα μια τεράστια συγκέντρωση πλούτου στον πλανήτη σε λίγα χέρια; Τεράστια ποσά δεν ξοδεύονται σε διαφήμιση, εξοπλισμούς, διακίνηση όπλων-ναρκωτικών, διαστημικά προγράμματα, κατασταλτικούς μηχανισμούς, πολυτέλειες και χλιδές κ.λπ;

"Αν ολόκληρη η εργασία μιας χώρας ήταν αρκετά επαρκής για να ανεβάσει τη συντήρηση ολόκληρου του πληθυσμού δε θα υπήρχε υπερεργασία, κατά συνέπεια τίποτα δεν θα μπορούσε να διατεθεί για τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Αν σε ένα μονάχα χρόνο, ο λαός παρήγε αρκετά για τη συντήρηση δύο χρόνων, η κατανάλωση ενός χρόνου θα έπρεπε να εξανεμιστεί ή να σταματήσει η παραγωγική εργασία για ένα χρόνο. Αλλά οι κάτοχοι του υπερπροϊόντος ή του κεφαλαίου (σημείωση του Μαρξ) χρησιμοποιούν τους εργάτες για ένα σκοπό που δεν είναι άμεσα παραγωγικός π.χ. για την κατασκευή μηχανών και ούτω καθεξής..."

Ο Μαρξ χρησιμοποιεί τα λόγια ενός οικονομολόγου για να αποδείξει το αδιέξοδο του συστήματος παραγωγή για την παραγωγή. Γι αυτό στον Rifkin προκαλεί δέος και φρίκη η υποψία έστω μιας κοινωνίας που δεν θα έχει σα μέτρο ύπαρξής της τον χρόνο εργασίας. Γιατί φυσικά δεν μπορεί παρά να έχει στο μυαλό του μόνο το κεφαλαιοκρατικό σύστημα κι όχι τις "κομμουνιστικές" ουτοπίες.

Φυσικά, το πόσο ουτοπικός γίνεται ο ίδιος φαίνεται από τις τελικές προτάσεις του για τα εθελοντικά προγράμματα κοινωνικής συνεισφοράς των νέων. Δε φαντάζεται όμως πως, έστω κι έτσι, "έξυσε" το πραγματικό πρόβλημα, την πραγματική προοπτική.

Όπως δε θα φαντάζονται μέχρι πού το πάνε κάποιες "αριστερές" απόψεις που καλούν για άμεση ιδιοποίηση της υπερεργασίας και του ελεύθερου χρόνου. Πού όμως; Εδώ και τώρα; Ή τέλος κάποιοι άλλοι (παλιότερα) που με το σύνθημα "λιγότερη δουλειά, δουλειά για όλους" θεωρούσαν πως μ' ένα σμπάρο δύο τρυγόνια: και "κομμουνιστική" δουλειά κάνανε και απαντούσαν στο πρόβλημα της ανεργίας.

Ο τρόπος που τελικά "εισακούστηκαν" από το κεφάλαιο ίσως να τους έβαλε μυαλό (η ελπίδα πεθαίνει τελευταία).

Ναι, ζούμε στην εποχή που ο κατεξοχήν παραγωγός πλούτου, η ιδιοποίηση της εργατικής δύναμης πραγματικά παύει να δημιουργεί πλούτο Δεν παράγουν πλούτο οι "πυραμίδες" και τα "αμοιβαία κεφάλαια". Η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών επιτείνει αυτό το αδιέξοδο ακριβώς γιατί, από την άποψη της παραγωγής αξίας, οι μηχανές είναι νεκρά κουφάρια. Κάποιοι έχουν αρχίσει να προειδοποιούν (π.χ. Rifkin). Κανονικά το μνημόσυνο δεν προοριζόταν για την εργατική τάξη αλλά για τους αντιπάλους της, όμως η πραγματικότητα δε γνωρίζει από "κανονικότητες".

Που πάει η εργατική τάξη;

Προφανώς όχι στον παράδεισο. Δεν είναι η πρώτη φορά που "ξεμπερδεύουν" με την εργατική τάξη. Παλιότερα υπήρχαν οι αριστερές θεωρίες για την ενσωμάτωσή της, αφού δεν άκουσε τους διανοούμενούς της και δεν έριξε τον καπιταλισμό τη δεκαετία του ΄70. Η απογοήτευση από τον "εργάτη - μάζα" της αλυσίδας παραγωγής οδήγησε στον "κοινωνικό εργάτη" που περιλάμβανε σχεδόν τους πάντες (βασικά τη νεολαία) πλην αστών. Ερωτοτροπίες με ανάλογες θεωρίες δημιουργούνται και σήμερα, αφού το "επιχειρηματικό πανεπιστήμιο" που ριζοσπαστικοποιεί τη νεολαία κατά κάποιο τρόπο ξεπερνά τα αυστηρά ταξικά όρια. Πιο παλιά οι θεωρητικοί των χωρών του ψευτοσοσιαλιστικού στρατοπέδου, στηριζόμενοι κι απομονώνοντας μια ρήση του Μαρξ, μιλούσαν για τον "συλλογικό εργαζόμενο", όπου συλλογικοί εργαζόμενοι είναι και διευθυντές παραγωγής, τεχνοκράτες, υπεργολάβοι, κ.λπ. Αυτές τουλάχιστον ήταν οι πιο "σοβαρές" θεωρίες, γιατί αν πιάσουμε και τις λιγότερο σοβαρές...

Πρώτη φορά θάβουν όμως την εργατική τάξη χωρίς να τη νοθεύουν με κάτι άλλο, αφ' εαυτού της και τούτο δεν είναι για γέλια. Καταγράφει τη σοβαρότητα των ζητημάτων που έχουν τεθεί.

Πράγματι αυτό το "αφ' εαυτού της" είναι στο στόχαστρο, για την ακρίβεια το "καθαυτό" της. Δεν επιχειρούμε ταξική ανάλυση, αλλά (ακόμη και με τα στοιχεία του Rifkin ή άλλων) υποστηρίζουμε πως για την εργατική τάξη και παρά την επίθεση που δέχεται και, παρά τη διάλυση του κινήματός της και της πρωτοπορίας της, συγκριτικά με άλλες εποχές το ειδικό της βάρος έχει αυξηθεί και θα αυξηθεί.

1. Πρώτα πρώτα είδαμε πως η αλυσίδα παραγωγής και "η μαζική γραμμή" στη βιομηχανία είναι πολύ δύσκολο ν' ανατραπούν σε καθοριστικό βαθμό. Παρόλες τις μεθόδους φασόν, κομματιάσματος της δουλειάς κ.λπ. ο βασικός κορμός της εργατικής τάξης είναι αρκετά δύσκολο ν' αποσπαστεί από το εργοστάσιο.

2. Η επίθεση στην αγροτιά (μιλάνε για παγκόσμιους δείκτες μείωσης του αγροτικού πληθυσμού πολύ σοβαρούς), το ξεκλήρισμά της, η συνέχιση της επίθεσης στα μεσαία στρώματα προκαλεί μια διαδικασία προλεταριοποίησης που τη "λησμονούν" όλοι εκείνοι που ασχολούνται με το τέλος της εργασίας. Βέβαια είναι πολύ δυσανάλογες οι θέσεις εργασίας που "ανοίγονται" έτσι ώστε οι μάζες αυτές να απαρτίζουν μια εφεδρική στρατιά ανέργων, όμως η όλη πορεία κρύβει μια δυναμική.

3. Η επίθεση στα κατακτημένα εργασιακά δικαιώματα από μεριάς των επιπτώσεων που επιφέρει στη συγκρότηση της εργατικής τάξης έχει δύο όψεις. Η μια, φανερή, η διαλυτική στις αντοχές, το ηθικό, τη δύναμη για αγώνα και ζωή των εργαζομένων. Η "άλλη", που φαίνεται λιγότερο, έχει να κάνει με το ξύπνημα και τη ριζοσπαστικοποίηση ακόμα και στρωμάτων της εργατικής τάξης.

Οι νοτιοκορεάτες εργάτες που μέχρι χτες φορούσαν τις μπλουζίτσες με το σήμα της εταιρίας και τραγουδούσαν τους ύμνους της μετατρέπονται σε μαχητικά λιοντάρια κατά τις πρόσφατες πολυήμερες εργατικές κινητοποιήσεις στην χώρα αυτή.

Να μην πάμε μακριά. Οι εργάτες της Good-Year στη Θεσσαλονίκη θεωρούνταν από άλλους εργαζομένους μια μίνι εργατική αριστοκρατία (σε σχέση με την υπερεκμετάλλευση που υπήρχε στην υπόλοιπη βιομηχανία), όμως τώρα πού βρέθηκαν; Φυσικά στο παράδειγμα αυτό διακρίνουμε και τις δύο όψεις του προβλήματος.

4 Αυτή η περίφημη στροφή στην τεχνική επαγγελματική εκπαίδευση δεν ενισχύει ουσιαστικά τις γραμμές της εργατικής τάξης; Και με αυξημένες απαιτήσεις; Γιατί είναι πολύ δύσκολο να γίνει αποδεκτό το "ατομικό σύμφωνο", και η "ατομική ευθύνη" του νέου για σπουδές-εργασία όπως πάει να το περάσει η Λευκή Βίβλος;

5. Η επίθεση σε εκπαίδευση, υπαλληλία κ.λπ. σε χώρους που δεν είναι η καθαυτό εργατική τάξη, ωστόσο σαν εργαζόμενοι βρίσκονται και λόγω συμφερόντων και λόγω κινητοποιήσεων πολύ κοντά σ' αυτή, δε μεγαλώνει το γενικό βάρος της εργατικής τάξης;

6. Προσθέτουμε ακόμα την αύξηση της εργατικής τάξης στις χώρες του τρίτου κόσμου. Κατά τον Rifkin το εργατικό δυναμικό θα αυξηθεί κατά 700 με 800 εκατομμύρια στον τρίτο κόσμο!

Δεν υποστηρίζουμε ότι θα γίνει ετούτο ή το άλλο. Καταγράφουμε μια δυναμική. Η αξιοποίηση και το ποια από τις δύο όψεις θα υπερισχύσει είναι έργο της πρωτοπορίας αυτής της τάξης και του επαναστατικού της υποκειμένου. Δεν προκαθορίζεται στο χαρτί.

Πάντως για όσους ετοιμάζονται να ψάλλουν τον επικήδειό της θα τους καλούσαμε να λάβουν πολύ σοβαρά υπόψη μια τελευταία εξέλιξη.

Εκτός από την ευρωπαϊκή εργατική τάξη, που παραδοσιακά διακρίνεται για την ικανότητα επαγρύπνησής της, τα τελευταία χρόνια έρχονται σαφέστατα μηνύματα (τόσο σαφή που δεν μπορούν να κρυφτούν) πως οι εργατικές τάξεις των πιο μεγάλων και ισχυρών χωρών του κόσμου (Αμερικής και Ρωσίας) βρίσκονται σε αναβρασμό. Είναι αμελητέα αυτή η ποσότητα;