Ελληνική Μουσική 1994. Τάσεις και προοπτικές

του Διονύση Αναγνωστόπουλου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 1995

Η μουσική δεν είναι τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από κοινωνικό φαινόμενο. Ποτέ δεν υπήρξε κάτι το διαφορετικό και πάντα συμβάδιζε -η μουσική έκφραση- με τις πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες.

Βέβαια σκοπός του άρθρου αυτού δεν είναι ούτε να ερευνήσει ούτε να αποδείξει κάτι τέτοιο.

Οι προηγούμενες σκέψεις όμως είναι ενδεικτικές της σταθεράς που αποτελεί το ιδεολογικό υπόβαθρο και την αφετηρία για προβληματισμό ή εξαγωγή συμπερασμάτων. Κι αυτό γιατί πολλοί αγνοούν, ξεχνούν ή επιμένουν να παραμερίζουν -πράγμα ακόμη χειρότερο- οποιαδήποτε πολιτική απόχρωση, οικονομικά δεδομένα, συσχετισμούς δύναμης ανάμεσα στο λαϊκό κίνημα και στην κυρίαρχη τάξη και οτιδήποτε άλλο θα αναιρούσε τα όποια σαθρά επιχειρήματα τους.

Η δεκαετία του '60 έφερε στο προσκήνιο το rock. Η δεκαετία του 70 το punk. Μουσικά κινήματα που εκφράζανε όμως την αντίσταση της νεολαίας και του σκεπτόμενου ανθρώπου στις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συγκυρίες εκείνης της εποχής. Αλλά μήπως το blues και η jazz δεν ήταν κάτι ανάλογο προηγουμένως;

Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει την επίδραση που δέχτηκε η μουσική από το κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, το γαλλικό Μάη του '68, την πολιτιστική επανάσταση στην Κίνα, το αδιέξοδο στο οποίο έφερε την αγγλική νεολαία η ανεργία και η κρίση της δεκαετίας του '70 και οδήγησε στην έκρηξη του punk και την αμφισβήτηση των πάντων.

Η δεκαετία του '80, για συγκεκριμένους λόγους (διάλυση ΕΣΣΔ, σοσιαλδημοκρατία και ψεύτικες ελπίδες κ.α.) δεν έχει να παρουσιάσει κάτι ανάλογο. Το παγκόσμιο κίνημα σε διαρκή ύφεση αδυνατεί να καθορίσει τους μουσικούς εκφραστές του και εκείνοι με τη τους δεν έχουν πού να εντάξουν τη μουσική τους . Οι ψευδαισθήσεις, όμως, όπως και τα ψευδεπίγραφα συνθήματα κάποτε σταματούν να εξαπατούν, Η τεχνολογική εξέλιξη δεν έδωσε λύσεις, η μουσική υποκουλτούρα δημιούργησε κορεσμό, το κίνημα σιγά σιγά άρχισε να ξεπερνά τις αδυναμίες του, την κρίση ταυτότητας, που αντιμετώπιζε, και να επανέρχεται στο προσκήνιο.

Η δεκαετία του '90 ξεκίνησε με προοπτικές τουλάχιστον ενθαρρυντικές. Η παγκόσμια μουσική σκηνή έχει πλέον να εκφράσει ένα κίνημα αμφισβήτησης και αντίστασης που διογκώνεται συνεχώς.

Η Ελληνική μουσική δεν ακολουθεί διαφορετικούς δρόμους. Η οικονομική και πολιτική πραγματικότητα είναι αυτή που κατευθύνει τελικά τα πράγματα. Όταν η κυρίαρχη τάξη είναι σε επίθεση και το κίνημα σε άμυνα, τότε μπορεί να ελέγξει σ' ένα μεγάλο βαθμό και τη μουσική, είτε μέσα από τις εταιρίες, είτε από τα ΜΜΕ. Όταν, όμως, ισχύει το αντίστροφο, τα πράγματα αλλάζουν δραματικά Το κίνημα μπορεί με τη δυναμική του να επιβάλλει και να στηρίζει τη μουσική που το εκφράζει και βέβαια η μουσική δεν καθορίζει, ούτε ηγείται του κινήματος. Το κίνημα και η δυναμική του είναι αυτά που καθορίζουν τη μουσική. Και η όποια μουσική πρωτοπορία, έχει καταγραφεί πρώτα ως κοινωνική.

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ξεφυτρώνουν ανεξάρτητες εταιρίες και ας μην έχουν τα δίκτυα διανομής των μεγάλων πολυεθνικών. Κάπου διάβασα πρόσφατα πως οι "μεγάλες εταιρείες ρίχνουν νερό στο κρασί τους". Ακριβώς αυτή η αφελής και απολίτικη και κυρίως άχρωμη αντιμετώπιση είναι ένδειξη μιας άλλης σκοτεινής πλευράς του ζητήματος. Είναι γνωστό ίσως πως η διανόηση στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια πέρασε σύσσωμη στην πλευρά της συντήρησης. Ακόμα και τώρα που οι καιροί αλλάζουν, τα βήματά της και διστακτικά είναι και προοδευτικά. Εκεί που θα 'πρεπε να διεκδικεί το ρόλο της πρωτοπορίας, περιμένει να δει τις εξελίξεις και να τοποθετηθεί εκ του ασφαλούς.

Οι πολυεθνικές εταιρείες δεν έβαλαν νερό πουθενά και δεν πίνουν κρασί γιατί ζαλίζονται. Η αντίφαση, όμως , που τις οδηγεί το κυνήγι του κέρδους, τις υποχρεώνει να επενδύουν ακόμα και σ' αυτό που ενδεχομένως οδηγεί στην καταστροφή τους. Κι όταν κάτι δεν μπορείς να το εμποδίσεις προσπαθείς να το προσεταιριστείς και να το ελέγξεις.

Η δεκαετία του '80, εποχή που άνθισε η "ιδεολογία του σκυλάδικου" και της ανόητης ελληνικής ποπ χωρίς ταυτότητα, προβληματισμούς και κυρίως τραγούδια κονσέρβες με φανερή την ετικέτα, όπου υπήρχε η ημερομηνία λήξεως, μπορούμε με σχετική ασφάλεια να πούμε ότι σταμάτησε πλέον οριστικά.

Οποιαδήποτε κινητικότητα παρατηρείται τελευταία δεν είναι τίποτ' άλλο από τις σπασμωδικές κινήσεις πριν το τέλος. Το λαϊκό κίνημα έχει αρχίσει ήδη μια πορεία ανασυγκρότησης και, όσο οι κοινωνικές μυλόπετρες αλέθουν, η πλαστική μουσική ευτυχία δεν έχει μέλλον.

Εξάλλου, σκεφτείτε την αγωνία των μουσικών εντύπων στην Αγγλία, ΜΜΕ κλπ, να δημιουργήσουν μουσικό ρεύμα ή κίνημα χρόνια τώρα. Πλήρης αποτυχία. Γκρουπ του ενός δίσκου. Τι New Wave, τι Jungle κλπ. Κανένα απ' αυτά δεν έκφραζε κάποιο κοινωνικό ρεύμα οπότε δεν είναι και δεν ήταν εξαρχής δυνατό να διατηρηθούν στο προσκήνιο.

Η ελληνική δισκογραφική παραγωγή έχει παρουσιάσει ήδη τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης. Νέοι τραγουδιστές και συνθέτες εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια: Μ. Κανά, Σ. Μάλαμας, Β. Κορακάκης, Μ. Βουμβάκη, με αξιόλογο παρόν και μέλλον που διαγράφεται ευοίωνο.

Οι δίσκοι που κυκλοφορήσαν το 1994 και πολλοί είναι και σημαντικοί. Επισφράγισαν την πρόβλεψη των προηγούμενων ετών, ότι επιτέλους, το ελληνικό τραγούδι αρχίζει να προσανατολίζεται και να αναζητά την χαμένη του ταυτότητα. Η αναφορά που ακολουθεί είναι, απλώς, ενδεικτική.

Από τις σημαντικότερες κυκλοφορίες της χρονιάς που πέρασε, ο δίσκος του Ν. Χριστιανόπουλου "Το αιώνιο παράπονο" με τραγούδια που για πολλά χρόνια κυκλοφορούσαν σε κασέτες. Ο Σ. Ιωάννου με τον "Παράξενο ερωμένο" παρουσίασε μια συλλογή τραγουδιών ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα σε μια από τις πιο φροντισμένες παραγωγές της χρονιάς. Η Α. Μάνου με το "Πού πας καραβάκι" και το "Αριστερά στην Εδέμ" σε ευθεία αντιπαράθεση με το προηγούμενο "Καράβι κόκκινο".

Ο Δ. Ζερβουδάκης με μια θαυμάσια δουλειά και κυρίως με την εκπληκτική επανεκτέλεση-διασκευή στον "Αμερικάνο" του Ιάκωβου Μοντανάρη. Ο Ζωρζ Πιλαλί με την απόπειρα συνύπαρξης και συνεύρεσης "Μπλουζ - Ρεμπέτικο" στη "Θεοκωμωδία" του. Η Ελευθερία Αρβανιτάκη στη συνεργασία της με το δίδυμο του αρμένικου συγκροτήματος Night Ark σ’ έναν από τους καλύτερους δίσκους της περασμένης χρονιάς.

Ο Διονύσης Τσακνής με το "Φάντασμα από το παρελθόν" ένα αλληγορικό πολιτικό παραμύθι. Έργο που αποσπασματικά χάνει μεγάλο μέρος από την αξία του, αλλά ολοκληρωμένο, είναι μια θαυμάσια δουλειά πάνω στην εξουσία, την ελευθερία και τον πόλεμο. Οι αδελφοί Κατσιμίχα μ’ ένα δίσκο που θα συζητηθεί και το '95.

Η επιστροφή του Χ. Λεοντή στη δισκογραφία ύστερα από δέκα χρόνια περίπου με τις "Πυγολαμπίδες". Η Νένα Βενετσάνου με τις "Πόλεις του νότου" μια συλλογή με θαυμάσια τραγούδια.

Και από τις εκπλήξεις του '94 "Το κενό", ο δίσκος της Κατερίνας Πετράκου με τη συμμετοχή του Ν. Γράψα.

Ο Μίκης Θεοδωράκης με την "Πολιτεία Γ’ " και τη θαυμάσια ερμηνεία του Μ. Μητσιά, αλλά και με το "Μια θάλασσα" που κυκλοφόρησε στη Γαλλία με την εκπληκτική φωνή της Αγγελικής Ιονάτου.

Η Σ. Γιαννάτου με τα "Σεφαραδίτικα τραγούδια της Θεσσαλονίκης", μια από τις πιο επιμελημένες κυκλοφορίες της χρονιάς, αλλά και με το "Μάσκο" σε συνεργασία με τον Λ. Τουλιάτο ίσως τον πειραματικό δίσκο της χρονιάς. Η Β. Σαββίδη με τα "Καινούριο ρούχα" και ο Ν. Ξυδάκης με το "Μέλι των γκρεμών" στο γνώριμο στυλ τους. Ο Ν. Ζούδιαρης με την "Αγορά του κόσμου", ένας ιδιαίτερα σημαντικός απ' ό,τι φαίνεται νέος συνθέτης. Ο Γιώργος Σταυριανός με τον "Καθαρό ουρανό" και τη συμμετοχή της Κ. Δανδουλάκη στο θαυμάσιο "Επιστροφή στο Ρέθυμνο" Ο Κώστας Καλδάρας και η Ε. Τσαλιγοπούλου με τους "Καθρέφτες".

Ο Ψαραντώνης με μια εξαιρετική δουλειά "Παλιό κρασί είν' η σκέψη μου", οι Χαΐνηδες με το θαυμάσιο "Κόντρα στον καιρό", παραδοσιακή μουσική με σύγχρονο και τρυφερό άγγιγμα. Σημαντικές παρουσίες υπήρξαν και στο χώρο της ορχηστρικής μουσικής. Ο Α. Περσίδης με το "Νότιο ήχο", ο Μ. Μουστάκης με τους "Μύθους" και ο Γ. Αρχοντάκης με τη "Θαλασσογραφία"

Και βέβαια υπάρχει κινητικότητα στην ελληνική Jazz σκηνή. Ο κατάλογος, βέβαια, είναι μεγαλύτερος και ίσως στο μέλλον παρουσιαστεί αναλυτικά η σημαντικότερη ελληνική δισκογραφική παραγωγή στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '90.

Ο χώρος, όμως, που διεκδικεί τα πρωτεία, κι αυτό δεν είναι άσχετο με το προχώρημα του νεολαιίστικου κινήματος, που θέτει τους όρους και τις βάσεις για την ανασύνταξή του, είναι η ανεξάρτητη ελληνική σκηνή. Τα τελευταία χρόνια η έντονη κινητικότητα μεταφράζεται σε σημαντικότατες παρουσίες.

Πέρα από τις Τρύπες, το πιο αξιόλογο συγκρότημα του εναλλακτικού rock στην Ελλάδα, με παρουσία ήδη από τη δεκαετία του '80, όπου, όμως, οι συνθήκες δεν ευνοούσαν την έξαρση της δημοτικότητας και απήχησης, που έχουν τώρα, εμφανίστηκαν τα Ξύλινα Σπαθιά οι Deus X Machina, οι Magic de Spell, οι Στέρεο Νόβα, οι Lonestars, οι Purple Overdose, ο Γ. Τσίγκος και οι Μαύροι Κύκλοι.

Συγκροτήματα με έμφαση στον κοινωνικοπολιτικό στίχο εκφράζουν την αναζήτηση της νεολαίας και, ίσως, κάποια στιγμή καταγράψουν τους αγώνες της, μέσα από τη μουσική και τα τραγούδια τους.

Η συναυλία, που έγινε στα Σκόπια από τους Deus X Machina, απέδειξε αυτό, που φοβόντουσαν οι πατέρες του έθνους. Ότι η νεολαία, ολοένα και δυσκολότερα, πείθεται από εθνικιστικές κορώνες και κηρύγματα.

Οι Purple Overdose, οι θιασώτες της ψυχεδέλειας, κυκλοφορήσαν το ομώνυμο alboum, που περά από εξαίρετη μουσική, έχει το εκπληκτικό εξώφυλλο, που αποτελεί, ίσως, τη σημαντικότερη δημιουργία σε δίσκο της τελευταίας δεκαετίας.

Οι Στέρεο Νόβα, από τα πιο σημαντικά group του programming ήχου, έδωσαν το ιδιαίτερο παρόν τους με στίχους, που δείχνουν πώς καταγράφεται η αγωνία της νεολαίας για το μέλλον.

Η επιστροφή των "Σπυριδούλα" ήταν πολύ αξιόλογη και η συλλογή "Μαγικό Βοτάνι" παρουσιάζει συγκροτήματα, που αναμένεται να πρωταγωνιστήσουν τα επόμενα χρόνια.

Κλείνοντας την αναφορά στην ανεξάρτητη σκηνή, το "Κράτα το σώου μαϊμού" από τις Τρύπες δείχνει ξεκάθαρα, πως τα συγκροτήματα, που απευθύνονται στη νεολαία, τα προβλήματα και τα οράματά της διαμορφώνουν στο πέρασμα του χρόνου, ένα συνεχώς διογκούμενο κοινό και υποχρεώνουν τις εταιρίες να εκδώσουν δίσκους τους.

Εκείνο, ίσως, που δεν ειπώθηκε, είναι η προοπτική και εκείνο, ίσως, που παραλείφθηκε, είναι πολλά ονόματα στην ανεξάρτητη και μη σκηνή. Για το πρώτο θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Για το δεύτερο ο κατάλογος είναι μακρύς και ξεφεύγει από τα όρια αυτού του άρθρου.

Η Ελληνική μουσική σκηνή -και όχι μόνο-εξαρτάται από το προχώρημα του κινήματος. Όσο αυτό προσπερνά τις αντιξοότητες, η μουσική θα εκφράζει τους πόθους και τις επιδιώξεις του. Τονίστηκε στην εισαγωγή, πως η μουσική πρέπει ν' αντιμετωπιστεί ως κοινωνικό φαινόμενο και προϊόν των λογής-λογής ανακατατάξεων και συσχετισμών, που συμβαίνουν στο πολιτικό και οικονομικό σκηνικό. Οποιαδήποτε προσπάθεια να ειδωθεί το θέμα διαφορετικά, είναι, από τα πριν καταδικασμένη σε αποτυχία, γιατί τα περισσότερα σημεία θα παραμείνουν σκοτεινά και δεν πρόκειται να επιδεχτούν ικανοποιητική ερμηνεία. Το ζητούμενο είναι το μέλλον.

Απ' ό,τι φαίνεται, η επίθεση ενάντια στο κίνημα θα συνεχιστεί, άλλο τόσο, όμως, φαίνεται, ότι η αντίσταση στην επίθεση θα μεγαλώνει. Οι όροι αυτοί ευνοούν στην ανάδειξη νέων ανθρώπων, που καλούνται πλέον να εκφράσουν την αντίσταση αυτή, πολιτική, πολιτιστική, κοινωνική.

Το σίγουρο, επίσης, είναι ότι οι υπεύθυνοι που οδήγησαν στη διάλυση του κινήματος -γεγονός που είχε την αντανάκλασή του στη μουσική και σε κάθε πολιτιστική έκφραση- έχουν καταδικαστεί στη συνείδηση του κόσμου και τα πλαστά διλήμματα δεν θα αποδίδουν για πολύ ακόμα.

Το 1995 είναι μια κρίσιμη χρονιά, που θα δείξει, αν η ανάκαμψη θα συνεχιστεί.

Τα δεδομένα, όμως, η αργή, αλλά ορατή, πλέον ανασυγκρότηση του κινήματος, νεολαιίστικου και μη, και η παρατεινόμενη κρίση, η κατανόηση των αδιέξοδων μορφών πάλης και η επανεμφάνιση του ανθρώπινου παράγοντα, συγκλίνουν στη συνέχιση της ανάκαμψης.

Το Ελληνικό τραγούδι, όσο το κίνημα προχωράει, τόσο θα βρίσκει τη χαμένη του ταυτότητα και θα αναπτύσσεται σε βάρος του καψούρικου και της μουσικής μαρμελάδας

Μη ξεχνάτε, πως η αδικία, η φτώχεια, η ανεργία, η πείνα, η καταπίεση, η καταστολή δεν έπαψαν να υπάρχουν και αυτοί είναι πολλοί λόγοι για την πάλη για ένα καλύτερο κόσμο. Και η μουσική δε μπορεί, παρά να εκφράζει αυτήν ακριβώς την αγωνία. Μια θέση στους κήπους του ουρανού.