ΜΜΕ. Ό,τι λάμπει δεν είναι χρυσός

του Κώστα Μπεκιάρη

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 1995

Η εξάπλωση της τηλεόρασης, η έκρηξη στον τομέα της πληροφόρησης και ο ολοένα ασφυκτικότερος έλεγχος του συστήματος στη μετάδοση των ειδήσεων έχουν γίνει αφορμή πολλών συζητήσεων γύρω από τα ΜΜΕ και το ρόλο τους. Συζητήσεις οι οποίες έχουν φέρει στην επιφάνεια απόψεις και αντιλήψεις βαθιά λαθεμένες ή και αντιδραστικές και οι οποίες σίγουρα απαιτούν απαντήσεις.

Ο έλεγχος των μαζών αποτέλεσε και αποτελεί το βασικό στοιχείο επιβίωσης για τον καπιταλισμό. Όπως, εξάλλου, και για κάθε σύστημα που βασίζεται σε σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης. Η αστική τάξη, κάθε αστική τάξη, γνωρίζει πολύ καλά πως η κατανόηση των κοινωνικών δομών, η συνείδηση της αδικίας, η ταξική αφύπνιση της εργατικής τάξης είναι τα πρώτα και αναγκαία βήματα για την ανατροπή. Η ταξική συνείδηση, το χτύπημα της λογικής του "κοινού συμφέροντος", η διάκριση των δυο αντιπάλων στρατοπέδων είναι αυτά που θα οδηγήσουν στην οργανωμένη δράση του προλεταριάτου ενάντια στην ήδη οργανωμένη επίθεση που δέχεται.

Ενάντια σ’ αυτή τη διαδικασία έρχονται να παρέμβουν και τα ΜΜΕ, ένα ακόμη όπλο στα χέρια της άρχουσας τάξης Η λειτουργία πολλαπλή:

- Προώθηση της αστικής ιδεολογίας.

- Κλείσιμο κάθε διεξόδου προς την ταξική αφύπνιση.

- Εξυπηρέτηση των οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων της άρχουσας τάξης.

Ο τρόπος που επιτυγχάνονται όλα αυτά είναι λίγο-πολύ γνωστός. Αποσιώπηση, επιλεκτική παρουσίαση, αποκλεισμός, διαστρέβλωση, κατασκευή ειδήσεων... και ο κατάλογος τραβάει σε μήκος. Κοινός παρονομαστής: η φυγή απ’ την πραγματικότητα.

«Η φυγή απ' την πραγματικότητα πρέπει να νοηθεί οε όλο της το πλάτος και το βάθος, όχι μόνο σαν μια παθητική απομάκρυνση, μα και σαν θετική προσπάθεια διαστροφής». (1)

Είναι πράγματι εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίο ο καπιταλισμός χρησιμοποιεί το μηχανισμό μετάδοσης πληροφοριών. Όπως εντυπωσιακά είναι και τα τεχνολογικά επιτεύγματα που "στρατολογούνται" για τη λειτουργία αυτού του μηχανισμού. Κι από δω ξεκινά το πρόβλημα για το χώρο της Αριστεράς. Γιατί ο εντυπωσιασμός οδηγεί πολλές φορές στη μυθοποίηση, ειδικά όταν δεν υπάρχει ο αντίποδας που θα ξύσει τη γυαλιστερή επιφάνεια. Γιατί στην περίπτωση των ΜΜΕ θεωρούμε πως αυτό που λάμπει δεν είναι χρυσός. Πως η αίσθηση της παντοδυναμίας που αποπνέουν δεν είναι παρά αδυναμία βαθιά και πολυδιάστατη.

Αδυναμία που -πρώτα και κύρια- προέρχεται απ' την ολόπλευρη κρίση που περνά σήμερα ο καπιταλισμός. Αν δούμε, για παράδειγμα, τις τρεις λειτουργίες των ΜΜΕ που αναφέραμε προηγουμένως, θα διαπιστώσουμε πως καμιά απ' αυτές δεν μπορεί να ολοκληρωθεί ομαλά χωρίς να προσκρούει στις βαθιές αντιφάσεις του συστήματος.

Στο ιδεολογικό επίπεδο, η έλλειψη του αντιπάλου δέους μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, οδήγησε στην περίτρανη ανάδειξη της χρεοκοπίας της αστικής ιδεολογίας. Το ιδεολογικό οικοδόμημα που χτιζόταν τις τελευταίες δεκαετίες, έχοντας ως κύρια βάση στήριξης του τον αντικομμουνισμό, το ψυχροπολεμικό κλίμα και την αντιπαλότητα, βρίσκεται πλέον μετέωρο, χωρίς αντίπαλο, αναγκασμένο να προτείνει, να πατήσει στα δικά του ποδάρια, να στηριχτεί στις δικές του δυνάμεις. Και μια ματιά στα πρότυπα που προωθούνται μέσω των ΜΜΕ (κύρια στη νεολαία) αποδεικνύει πως το μόνο που έχει το σύστημα να προτείνει είναι η οπισθοδρόμηση, ο ατομισμός, η αποχαύνωση, ο σκοταδισμός της θρησκείας και του ιδεαλισμού.

Αυτή η προσπάθεια της ταξικής αποκοίμισης σκοντάφτει και σε μια ακόμη αντίφαση. Ο καπιταλισμός απ' τη μια προσπαθεί να αναχαιτίσει, να εξουδετερώσει κάθε προσπάθεια ή ρεύμα αμφισβήτησής του, μα απ' την άλλη είναι ο ίδιος που γεννά τους όρους αυτής της αμφισβήτησης Η πραγματικότητα της ανεργίας και της εξαθλίωσης για τους λαούς, του πλουτισμού για το κεφάλαιο, η πραγματικότητα των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων και του πολέμου, δεν καλύπτεται ούτε απ' το προσεκτικό (ηλεκτρονικό ή μη) μοντάζ ούτε -πολύ περισσότερο- απ' το make-up της Ρούλας.

Οσον αφορά την τρίτη λειτουργία, οι αντιφάσεις είναι ακόμη πιο έντονες. Η πολιτική και οικονομική κρίση του συστήματος, η διπλή αδυναμία του "παλιού" να πείσει και του "νέου" να μορφοποιηθεί, η κρίση υπερπαραγωγής και οι ανταγωνισμοί των ιμπεριαλιστών, φέρνουν συνεχώς στο νου την ασταθή ισορροπία της ανάποδης πυραμίδας. Το σύστημα έχει τις δυνατότητες (και αυξημένες μάλιστα) να ελέγχει, να χειραγωγεί και να υποτάσσει, δεν έχει όμως τη δυνατότητα να κεφαλαιοποιήσει αυτήν την ισχύ, να της δώσει μορφή και σχήμα, πολιτικές διαστάσεις. Κι αυτό γιατί δεν υπάρχει το περιεχόμενο.

Πάρτε, για παράδειγμα, τα Βαλκάνια. Μέχρι ποιο βαθμό μπορούν τα ΜΜΕ να ελέγξουν τη ροή των πληροφοριών που διοχετεύουν, όταν οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές της κρίσης (οι ιμπεριαλιστές) τελούν υπό καθεστώς ρευστότητας στόχων και επιδιώξεων;

Μύθοι και πραγματικότητες

"Αυτός που ελέγχει την τηλεόραση, καθορίζει την πραγματικότητα για όλους του υπόλοιπους. Η αλήθεια είναι φυσικά διαθέσιμη - όμως, μόνο για τους φανατικούς". (2)

"Οντας η πρωταρχική πηγή της πραγματικότητας, οτιδήποτε δε συμπεριλαμβάνεται στα δελτία των ειδήσεων, δε συνέβη ποτέ". (2)

Γι' αυτό:

"Καταστρέψτε την τηλεόραση σας". (2)

Να ένας συνειρμός που βρίσκει απήχηση ακόμη και στους κόλπους της Αριστεράς. Να μια τριπλή διαστρέβλωση της πραγματικότητας, έντεχνα καλυμμένη.

Διαστρέβλωση 1η: Αυτός που ελέγχει τα ΜΜΕ έχει την εξουσία και όχι το αντίστροφο. Δεν είναι πλέον η κατοχή των μέσων παραγωγής που καθορίζει την κοινωνική και οικονομική βάση ή -τουλάχιστον- δεν είναι μόνο αυτή.

Διαστρέβλωση 2η: Αυτός που ελέγχει τα ΜΜΕ μπορεί και καθορίζει την πραγματικότητα (!!!). Η πραγματικότητα είναι, λοιπόν, εξαρτημένη απ' την ανθρώπινη συνείδηση, απ' τα συμφέροντα αυτού που τη "μεταδίδει".

Διαστρέβλωση 3η: Καταστρέφοντας την τηλεόραση, καταστρέφετε την πραγματικότητα που σας πλασάρουν, την καταπίεση, τη χειραγώγηση.

Η θεοποίηση του μέσου νομίζουμε ότι είναι κάτι παραπάνω από προφανής. Μονό που στην προέκτασή της καταντάει επικίνδυνη. Γιατί ξεκινώντας από μια ψευτοταξική ανάλυση καταλήγει στην κατάρριψη της ταξικότητας της κοινωνίας. Ή, για να το θέσουμε καλύτερα, στην καταγραφή μιας νέας ταξικής διαστρωμάτωσης η οποία είναι περίπου η εξής: Οι ιδιοκτήτες των ΜΜΕ, οι "φανατικοί" (οι οποίοι έχουν πρόσβαση στην αλήθεια) και η "συγχυσμένη αγέλη" όπως την αναφέρει ο Noam Chomsky -πνευματικός ηγέτης της τάσης θεοποίησης των ΜΜΕ. Αναγνωρίζετε κάπου τον εαυτό σας; Εμείς αδυνατούμε!

Αλλά κι αν δεχτούμε αυτή τη διαστρωμάτωση, τότε θα ρωτήσουμε: Για ποιόν; Ποιος είναι αυτός που έχει συμφέρον απ’ αυτήν την κατάσταση; Τι προσπαθεί να διαφυλάξει κι από ποιον;

Κι ακόμη παραπέρα: Υπάρχει ανάγκη και δυνατότητα ανατροπής αυτής της κατάστασης; Από ποιον και με ποιον τρόπο;

Την απάντηση σ’ αυτά σίγουρα δεν πρέπει να την αναζητήσετε στην οργανωμένη ταξική πάλη, αλλά σε "ημιοργανωμενα κινήματα", "όχι σαν στις οργανώσεις με τα μέλη τους" (3). Κι αυτό γιατί μπορεί να οδηγηθούμε σε "ατοπήματα" όπως η μαρξιστική- λενινιστική θεωρία!

"Η φιλελεύθερη- δημοκρατική θεωρία και ο Μαρξισμός - Λενινισμός βρίσκονται πολύ κοντά όσον αφορά τις κοινές ιδεολογικές τους υποθέσεις" (3).

Γιατί, υπάρξει δεν υπάρξει λαϊκή επανάσταση και οι δυο θεωρίες οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα:

"Θα οδηγήσουμε τις ηλίθιες μάζες προς ένα κόσμο που είναι τόσο αφελείς για να τον κατανοήσουν από μόνες τους" (3).

Να, λοιπόν, η ουσία! Εδώ είναι η κατάληξη όλων αυτών. Το χτύπημα των επαναστατικών ιδεών, η διαγραφή της προσπάθειας οικοδόμησης του σοσιαλισμού, ο εκμηδενισμός της σημασίας του κομμουνιστικού κινήματος και των λαϊκών κινημάτων και της επίδρασής τους στο σύγχρονο κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι, η αποδοχή του καπιταλισμού ως αιώνιας αξίας. Γι’ αυτό μην απορείτε με το θερμό "εναγκαλισμό" του Chomsky και της παρέας του απ' τον αστικό τύπο και τις ψευτοπροοδευτικές φυλλάδες.

Δηλαδή, η άποψη αυτή δε δίνει διέξοδο; θα ρωτούσε κάποιος. Μα και βέβαια δίνει. Αλλιώς πως θα στεφανωνόταν τον τίτλο του προοδευτικού! Μόνο που η διέξοδος που δίνει είναι στην ουσία αδιέξοδη. Είναι η διέξοδος της "πραγματικής" δημοκρατίας όπου "ο λαός έχει τη δυνατότητα να συμμετέχει (μ’ έναν τρόπο που να έχει νόημα) στη διεύθυνση των δικών του υποθέσεων και όπου τα μέσα πληροφόρησης είναι ανοιχτά και ελεύθερα". (3).

Και μη νομίζετε πως αναφερόμαστε σε καμιά επανάσταση! Η δημοκρατία αυτού του τύπου παρουσιάζεται ως δεδομένη εξέλιξη, χωρίς φορείς, χωρίς διαπάλη μέσα απ' την οποία να προέκυψε. Το πώς η συμμετοχή και τα μέσα πληροφόρησης θα παραχωρηθούν στη "συγχυσμένη αγέλη" είναι αδιάφορο!

Βέβαια υπάρχει και η άλλη "λύση": Κλείστε, κάψτε, ανατινάξτε την τηλεόραση διότι "έγχρωμη TV - ασπρόμαυρη ζωή". Αφήνοντας κατά μέρους κακίες περί φετιχισμού, εμείς αυτό που νιώθουμε την ανάγκη να επισημάνουμε είναι το εξής:

α) Η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, οι εφημερίδες, τα ΜΜΕ, όχι μόνο δεν είναι ξεκομμένα απ' την καθημερινότητα, αλλά αποτελούν σαφή αντανάκλασή της. Οι κυρίαρχες αξίες αλλά και τα κυρίαρχα αδιέξοδο είναι ΟΛΑ ΕΚΕΙ ΜΕΣΑ. Λουστραρισμένα, ευνουχισμένα ή υπερτονισμένα αλλά ΕΙΝΑΙ ΕΚΕΙ. Γιατί αυτοί που κυριαρχούν στα ΜΜΕ είναι οι ίδιοι που κυριαρχούν στην κοινωνία και δεν θα μπορούσαν να είναι άλλοι. Και, δυστυχώς, το γύρισμα ενός κουμπιού, ένα σπίρτο ή μια βαριοπούλα δεν αρκούν για την πορεία σε μια ζωή πιο ανθρώπινη.

β) Η ροή των πληροφοριών δεν μπορεί να είναι πλήρως ελεγχόμενη. Γιατί η αδυναμία του συστήματος να καμουφλάρει την πραγματικότητα συνεχώς επιδεινώνεται. Γιατί οι αντιθέσεις ανάμεσα στις αστικές τάξεις και τις διάφορες μερίδες τους αποκλείουν τον πλήρη έλεγχο.

γ) Το δέος και η ηττοπάθεια ποτέ δεν δημιούργησαν κίνηση, πόσο μάλλον ανατροπές. Ο αγνωστικισμός, ο μηδενισμός, η διαγραφή της ιστορικής εμπειρίας δε βοήθησαν ποτέ τη λαϊκή υπόθεση. Τα επαναστατικά κινήματα στη φάση της ανάπτυξής τους ήταν πάντα υποδεέστερα σε μέσα απ' την κυρίαρχη τάξη. Ωστόσο, αυτό δεν εμπόδισε πολλά απ' αυτά να επικρατήσουν.

Εδώ ακριβώς νομίζουμε πως βρίσκεται και η βάση αυτών των απόψεων. Από αυτό τροφοδοτείται το ρεύμα μυθοποίησης, υπερβολής του μέσου. Είναι το δέος απέναντι στον αντίπαλο, είναι η οπισθοχώρηση του κομμουνιστικού κινήματος, του μοναδικού ιδεολογικού και πολιτικού αντίποδα στον καπιταλισμό. Είναι η απουσία της οργανωμένης και με σαφείς προσανατολισμούς αντίστασης στην ολόπλευρη επίθεση, της αναγέννησης των συλλογικών αξιών και της διαπαιδαγώγησης μ' αυτές του λαού και της νεολαίος. Είναι αυτή η απουσία που κάνει το σύστημα να φαίνεται παντοδύναμο.

Ως πότε όμως; Ποιο άραγε απ’ τα προτεινόμενα πρότυπα απαντούν σ' ένα -έστω- απ' τα προβλήματα των λαϊκών μαζών, ποια υπαρκτή ανάγκη τους ικανοποιούν και για πόσο; Τι θα έχει να απαντήσει ο κάθε Κακαουνάκης, ο κάθε Χατζηνικολάου, η κάθε Κορομηλά στον απολυμένο εργάτη, στον αποκλεισμένο μαθητή, στον άνεργο νεολαίο και ως πότε;

Μέχρι τη στιγμή που η ίδια η ζωή θα αποκαλύψει την αντιπαλότητά τους, μέχρι τη στιγμή που η συμμετοχή στους αγώνες θα αποδείξει πως όταν μιλούσαν για "τραμπούκους", για "μικροομάδες", για "συντεχνίες" εννοούσαν εμάς.

Μόνο τότε θα αποκαλυφθεί η πραγματική λειτουργία των ΜΜΕ και των αφεντικών τους. Γιατί τα ΜΜΕ δεν μπορούν παρά να "αναμεταδώσουν" τη χρεωκοπία του συστήματος. Τα εντυπωσιακά εφέ, οι φτιαχτές ειδήσεις, τα σιδερωμένα πρόσωπα και τα σάπια πρότυπα, δεν μπορούν παρά να αναβάλουν προσωρινά την ανατροπή, όχι όμως και να την ματαιώσουν.

(1): Δημ. Γληνός: Πνευματικές μορφές της αντίδρασης

(2): Ελευθεριακή Κουλτούρα/ΑΥΤΟΝΟΜedΙΑ: Επταήμερος οδηγός για να καταστρέψετε την τηλεόραση σας.

(3): Noam Chomsky: Ο έλεγχος των ΜΜΕ.