Μια ματιά στη στάση και το ρόλο της εκκλησίας

 του Κώστα Κοτίδη

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 2000

Το "σκηνικό"

Είναι αρκετά γνωστό σε όλους μας. Η κυβέρνηση αποφασίζει να καταργήσει την αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες. Η εκκλησία αντιδρά. Δε μένει στα λόγια, μα προχωρά και σε δυο συγκεντρώσεις. Από την άλλη η κυβέρνηση δείχνει αποφασισμένη να πραγματοποιήσει την απόφασή της.

Κάπως έτσι, λοιπόν, αρχίζει και η περιβόητη διαμάχη που κρατά -με διάφορα επίπεδα έντασης- ως τις μέρες μας.

Από όλα τα παραπάνω μας δίνεται η εντύπωση πως έχουμε να κάνουμε με μια αντίθεση. Και έτσι είναι. Μόνο που εδώ νιώθουμε την ανάγκη να πούμε δύο πράγματα. Το πρώτο είναι ότι θα ασχοληθούμε -όπως φαίνεται και από τον τίτλο του άρθρου - κύρια με τη μια πλευρά της αντίθεσης αυτής, την εκκλησία. Το δεύτερο είναι πως πιστεύουμε ακράδαντα ότι υπάρχουν πολύ περισσότερα και σημαντικότερα πράγματα που ενώνουν αυτές τις δύο πλευρές (κυβέρνηση - εκκλησία) από αυτά που τις "χωρίζουν". Μα γι' αυτό θα αναφερθούμε λίγο πιο κάτω.

Δεν είναι η πρώτη φορά

Αν κοιτάξουμε λίγο τον αιώνα που φεύγει θα δούμε και άλλες τέτοιες, μικρότερες ή μεγαλύτερες, διαμάχες. Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που κινητοποιείται η εκκλησία για να "προασπίσει τα δίκαιά της". Έχουμε και λέμε: το 1900 ενάντια στη μετάφραση της Βίβλου στα νεοελληνικά. Το '54 για τα έργα του "βλάσφημου" Καζαντζάκη. Το '82 για τον πολιτικό γάμο. Το '87 για την εκκλησιαστική περιουσία. Και δεν είναι αυτές οι μοναδικές περιπτώσεις.

Μπορεί κανείς εύκολα να βγάλει κάποια συμπεράσματα από τα παραπάνω. Ένα βασικό είναι πως όλες οι κινητοποιήσεις είχαν ως στόχο την υπεράσπιση των ιδιαίτερων συμφερόντων της εκκλησίας. Ποτέ όμως δεν προβλήθηκαν έτσι από τη μεριά της. Το αντίθετο, παρουσιάστηκαν σαν αγώνες για την υπεράσπιση των συμφερόντων του έθνους και του λαού.

Έτσι και σήμερα. Είμαστε μπροστά σε μια προσπάθεια της εκκλησίας να διαφυλάξει την κοσμική της εξουσία και τη δυνατότητά της να την ασκεί. Αλλά φυσικά αυτή την προσπάθεια τη "ντύνει" με το μανδύα της υπεράσπισης των λαϊκών συμφερόντων.

Ας δούμε όμως τούτα τα τελευταία. Δεν ήταν λίγες οι φορές που κινδύνευσαν -αυτά τα λαϊκά συμφέροντα- θανάσιμα. Μέσα στον 20ο αιώνα μπορούμε να θυμηθούμε, εκτός των άλλων, δύο μεγάλες δικτατορίες και μια δυσβάστακτη κατοχή. Ποια ήταν η στάση της επίσημης εκκλησίας απέναντι σ' έναν τέτοιο κίνδυνο για το λαό και τη νεολαία; Η κεφαλή της, πέρα από ελάχιστες πραγματικά εξαιρέσεις (1), δεν αντιτάχθηκε διόλου στον κατακτητή ή το δικτάτορα. Πολλές φορές μάλιστα έπραξε τα ακριβώς αντίθετα από αυτά που έπραξε ο αγωνιζόμενος λαός. Στάθηκε δηλαδή εμπόδιο στην προσπάθεια του λαϊκού κινήματος να βγάλει την τυραννία από πάνω του.

Μπορούμε, όμως, και στο σήμερα να δούμε μερικά πράγματα. Σήμερα που τα δικαιώματα του λαού και της νεολαίας χτυπιούνται από την κυβέρνηση και το σύστημα. Και μεις φυσικά δεν αναφερόμαστε καθόλου στο ζήτημα των ταυτοτήτων. Αναφερόμαστε όμως για παράδειγμα στα εργασιακά δικαιώματα ή στο δικαίωμα των μαθητών στη μόρφωση. Ποια η θέση της εκκλησίας απέναντι στην τωρινή καταστρατήγηση των λαϊκών συμφερόντων; Σ' αυτά τα ζητήματα η εκκλησία δίνει αμέριστη υποστήριξη στο έργο της κυβέρνησης.

Θα ήταν σημαντικό εδώ να αφήσουμε τον ίδιο τον αρχιεπίσκοπο να μιλήσει:

"Η εργατική νομοθεσία στη χώρα μας είναι σαφώς φιλεργατική, όπως όλοι ομολογούν", η δε εργατική τάξη "τηρεί επιθετική στάση(...) με αποτέλεσμα να είμαστε συχνά μάρτυρες αντεγκλήσεων, απεργιών, ανταπεργιών και άλλων ανωμαλιών που και την οικονομία αναστατώνουν, αλλά και τις καρδιές χαλούν" (2).

Ενδεικτικά αυτά τα λόγια, μα ακόμα πιο ενδεικτική η τωρινή στάση της εκκλησίας απέναντι στην κυβερνητική πολιτική που καταργεί το δώρο και χτυπά τα εργασιακά δικαιώματα του λαού.

Κάτι όμως μας "τσιγκλάει" να προχωρήσουμε και στο ζήτημα του Ενιαίου Λυκείου. Όταν το μαθητικό κίνημα πριν δύο σχεδόν χρόνια συγκλόνιζε με τους αγώνες του, ο σημερινός αρχιεπίσκοπος καλούσε τους μαθητές "να γυρίσουν στα σχολεία" και ζητούσε "διάλογο μ' αυτούς που τους υποκινούσαν".

Η εκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης τον έβρισκε σ' όλα σύμφωνο. Έστω και αν αυτή έδιωχνε δεκάδες χιλιάδες μαθητές από το Λύκειο. Πότε ήρθε σε αντίθεση μ' αυτήν; Τις μέρες τούτες (Αύγουστος 2000), όχι για το γεγονός ότι το 17% των παιδιών της Β' Λυκείου κόπηκαν στις εξετάσεις, αλλά γιατί η κυβέρνηση σκοπεύει να καταργήσει το μάθημα των θρησκευτικών απ' αυτές!

"Πάσα ψυχή ας υποτάσσεται στις ανώτερες εξουσίες"

Έτσι ξεκινάει ο Απόστολος Παύλος ένα κεφάλαιο της επιστολής του προς τους Ρωμαίους. Έτσι κάπως προσπαθούμε και μεις να ξεκινήσουμε για να απαντήσουμε σε εύλογους προβληματισμούς γύρω από τη στάση και το ρόλο της εκκλησίας. Μα ας δώσουμε ξανά το λόγο στον πατέρα της εκκλησίας: "Γιατί δεν υπάρχει εξουσία χωρίς να απορρέει από το θεό και γι' αυτό θα τιμωρηθεί" (3).

Πολλούς αιώνες μετά, το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης καλούσε τους Έλληνες με το κείμενο της "Πατριαρχικής Διδασκαλίας" να υποταχθούν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αφού η τελευταία ήταν και αυτή ...θεόσταλτη. Και όλα αυτά τις στιγμές που, αργά ή γρήγορα, θα χτυπούσε η καμπάνα του αγώνα.

Δε θέλουμε για την ώρα παρά μόνο να βγάλουμε ένα πασιφανές συμπέρασμα. Η εκκλησία αιώνες τώρα προσπαθεί να διαφυλάξει το κοινωνικό σύστημα εκμετάλλευσης μέσα στο οποίο ζει. Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Το ότι η εκκλησία ήρθε σε λυσσαλέα αντίθεση με οποιαδήποτε προσπάθεια των μαζών να αλλάξουν την κοινωνία έχει να κάνει με την υπεράσπιση των δικών της συμφερόντων, αν θέλετε, ακόμα και της ίδιας της ύπαρξής της.

Η άποψη ότι κάθε κοινωνική αλλαγή μπορούσε να αμφισβητήσει και να ανατρέψει τα προνόμια της εκκλησίας κυριαρχούσε πάντα μέσα στους κόλπους της τελευταίας. Από την άλλη η υπεράσπιση και των πιο αντιδραστικών καθεστώτων ταυτιζόταν τις περισσότερες φορές με την υπεράσπιση της οικονομικής και πολιτικής της εξουσίας.

Έχει αλλάξει τίποτε από αυτά στο σήμερα;

Ή για να γίνουμε πιο σαφείς ας αναρωτηθούμε: αμφισβητεί ή στηρίζει σήμερα ή εκκλησία το καπιταλιστικό σύστημα στη χώρα μας; Ήρθε ποτέ σε αντίθεση με την πολιτική που στοχεύει στην ένταση της εκμετάλλευσης του λαού;

Θα απαντούσαμε ακριβώς το αντίθετο. Ακόμα και τώρα δε χάνει ευκαιρία να διατυπώσει τη στήριξή της στο κοινωνικοοικονομικό σύστημα και την Ευρωπαϊκή Ένωση. (Να θυμηθούμε εδώ το σύνθημα "Ευρώπη" που δέσποζε στη συγκέντρωση της Αθήνας και τα 126 δισεκατομμύρια που διεκδικεί από το Γ’ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης).

Στο σήμερα, λοιπόν, όσο και αν λόγω της τωρινής διαμάχης δε γίνεται το ίδιο ορατό, συνεχίζει να υπάρχει στο ακέραιο αυτό που ενώνει την εκκλησία και την κυβέρνηση. Και δεν είναι άλλο από την πιο δυναμική υπεράσπιση του υπάρχοντος οικονομικού συστήματος.

Ναι! Η προάσπιση του καπιταλισμού είναι αυτή που ενώνει τις δύο πλευρές. Φέτος είδαμε να ξαναβγαίνουν στην επιφάνεια οι μεταξύ τους διαφορές. Διαφορές, όμως, που εντάσσονται πλήρως μέσα στο πλαίσιο που λέγεται καπιταλισμός και δεν το αμφισβητούν καθόλου μα καθόλου.

"Όπιο" των λαών;

Και να που φτάσαμε σήμερα στο ζήτημα της θρησκείας. Δε θα μπορούσαμε άλλωστε να κάνουμε διαφορετικά. Γιατί πώς να απαντήσεις στο απλό ερώτημα: "από πού πηγάζει η εξουσία της εκκλησίας;" Εδώ μπορείς να πεις πολλά, ιστορικού, πολιτικού ή οικονομικού περιεχομένου, αλλά είναι σαν να μην έχεις πει ουσιαστικά τίποτα, αν δε μιλήσεις, έστω και λίγο, για το ρόλο της θρησκείας.

Για την πίστη δηλαδή σε υπερφυσικές δυνάμεις, που βρίσκονται ξέχωρα από τον υλικό κόσμο, και τη λατρεία τους από τον άνθρωπο. Αυτή η πίστη γεννήθηκε μέσα στην πρωτόγονη κοινωνία και ήταν προϊόν της κοινωνικής εξέλιξης.

Σήμερα αυτό το προϊόν δε γίνεται απλώς το εφόδιο πάνω στο οποίο στηρίζει η εκκλησία την εξουσία της. Γίνεται ουσιαστικά ένα από τα όπλα της αστικής τάξης για να διατηρήσει την κυριαρχία της πάνω στο λαό.

Δεν είναι βέβαια καινούργιο κάτι τέτοιο. Είναι τόσο παλιό όσο η ταξική κοινωνία, όσο η ταξική πάλη. Πάντα η άρχουσα τάξη προσπαθούσε μέσω της θρησκείας να υποδουλώσει τις συνειδήσεις των καταπιεσμένων. Όσο οι μάζες δεν πίστευαν στις δυνάμεις τους αλλά σε υπερφυσικές δυνάμεις, όσο δεν γνώριζαν τον κόσμο που τους περιβάλλει, αλλά αναζητούσαν μεταθανάτιους κόσμους, τόσο πιο αφοπλισμένες ήταν απέναντι στην εκμετάλλευση και τα δεινά της.

"Επικρατεί, έλεγε ο επίσκοπος Μπέρκλεΐ, αλήθεια, μια παράξενη αντίληψη ανάμεσα στους ανθρώπους ότι τα σπίτια, τα βουνά, τα ποτάμια και με μια λέξη, όλα τα αισθητά αντικείμενα έχουν μια ύπαρξη φυσική ή πραγματική" (4).

Τα απλά αυτά λόγια αντανακλούν πρώτα και κύρια ένα πράγμα: την ανάγκη της εκκλησίας και του συστήματος να στερήσουν απ' το λαό τη γνώση της αλήθειας, την πραγματική γνώση του κόσμου.

Τη σημαία αυτής της γνώσης τη σήκωσε και τη σηκώνει η επιστήμη. Γι' αυτό και πολεμήθηκαν τόσο οι άνθρωποί της. Και αν η Ιερά Εξέταση φαντάζει μακρινή, η απαγόρευση της διδασκαλίας του Δαρβίνου στα σχολεία του Κάνσας απέχει μερικούς μονάχα μήνες.

Για την εκκλησία και το κράτος ξανά

Έχοντας όλα αυτά στο μυαλό μας, πώς να σταθούμε άραγε απέναντι στο θέμα των ταυτοτήτων; Το δίχως άλλο, αυτό εξαρτάται από το πώς στεκόμαστε απέναντι στο ζήτημα του χωρισμού Εκκλησίας και Κράτους.

Νομίζουμε πως η ίδια η πείρα του λαϊκού κινήματος, η ίδια η ζωή, έχει δείξει πως όσο πιο σφιχτός είναι ο δεσμός της εκκλησίας με το κράτος, τόσο πιο σκληρές είναι οι πνευματικές αλλά και οι υλικές αλυσίδες που δένουν λαό και νεολαία. Σ' αυτή τη βάση ακούστηκαν μέσα στη δίνη της επανάστασης του 1905 στη Ρωσία τα παρακάτω λόγια:

"Το κράτος δεν πρέπει να έχει καμιά δουλειά με τη θρησκεία, οι θρησκευτικοί σύλλογοι δεν πρέπει να συνδέονται με την κρατική εξουσία" (5).

Σ' αυτή τη βάση υπερασπιζόμαστε στο σήμερα την ελευθερία του εργαζόμενου και του νεολαίου να μην φακελώνεται (ουσιαστικά) η θρησκευτική τους πεποίθηση. Και εδώ δε χωρά καμιά ψευδαίσθηση για το ρόλο της κυβέρνησης και της εκκλησίας. Οι εργαζόμενοι ξέρουν καλά ότι θα βρίσκουν και τα δύο απέναντι τους όταν προσπαθούν να σπάσουν τις αλυσίδες τους.

Παραπομπές:

1. Εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα, όπως οι Μητροπολίτες Ιωακείμ και Αντώνιος επί κατοχής που συμμετείχαν στην Εαμική Αντίσταση, γι' αυτό και αφορίστηκαν.

2. "Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία" 25/5/98

3. "Καινή Διαθήκη" σελ. 226 Εκδ. Αδελφότης Ζωή

4. Μπέρκλεϊ "Πραγματεία πάνω στις Αρχές της Ανθρώπινης Νόησης", σελ. 68, εκδ. Κωνσταντινίδη

5. Λένιν, "Άπαντα", τόμος 12ος, σελ. 143, Συγχρονη Εποχή