Όταν το θέατρο γυρίζει εκεί όπου γεννήθηκε...

του Κώστα Αναγνώστη

 Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή ένα θεατρικό στην 2^η κατασκήνωση Αγωνιστικών Κινήσεων (Γιάλτρα Εύβοιας 21-29 Ιουλίου 2001)

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έναυσμα» το 2001

«Ένας άνθρωπος χωρίς κουλτούρα δεν θα γίνει ποτέ επαναστάτης, το πολύ πολύ να γίνει ένας εξεγερμένος. Στη διάρκεια της επανάστασης με τον άνεμο θα φουσκώσει και θα μοιάζει πραγματικά τρομερός. Αλλά μόλις βρέξει, και βρέχει συχνά στην επανάσταση, αυτό το σακί θα το βρεις καταρρακωμένο στα πόδια σου και θα σε κάνει να σκοντάψεις»

Μάο Τσε Τουνγκ

Το θεατρικό αποτέλεσε μια πολύτιμη εμπειρία για όλους όσοι συμμετείχαν σε αυτό. Μία πολύτιμη εμπειρία όχι μόνο για τη συνεργασία και τη συλλογική δουλειά, αλλά και την κατανόηση του ίδιου του θεάτρου.

Παλιότερα, όσες φορές παρακολούθησα θέατρο, κάθε φορά έμενα με το στόμα ανοιχτό, αισθανόμενος δέος για τους ηθοποιούς. Μα, πως μπορούσαν να μαθαίνουν απ' έξω τόσα πολλά λόγια, πώς κατάφερναν να θυμούνται με την πάσα λεπτομέρεια την πλοκή του έργου; Και δώσ' του λοιπόν να τρέχω στα καμαρίνια για αυτόγραφα, μη μπορώντας να αρθρώσω έστω και μισή λέξη σωστά -και ας ήμουνα στο σχολείο καλός στη γραμματική και το συντακτικό- μπροστά στο "μύθο του καλλιτέχνη". Τελικά, όμως, πρόκειται μόνο για μύθο, και με λίγη δουλειά, η γλώσσα σου λύνεται, τα λόγια τα μαθαίνεις, οι μονόλογοι αποστηθίζονται και οι κινήσεις σου πάνω στη σκηνή βγαίνουν από μόνες τους. Κατά τη γνώμη μου λοιπόν, η μεγαλύτερη δυσκολία στην πραγματοποίηση του θεατρικού δεν ήταν τόσο η αποστήθιση των διαλόγων, παρά η κατανόηση του χαρακτήρα και του ρόλου της τέχνης, και του θεάτρου ειδικότερα, στο καπιταλιστικό σύστημα, πράγμα καθοριστικό για τη συνολική στάση και πρακτική της θεατρικής ομάδας.

Τι πρέπει να προσέξει κανείς ανεβάζοντας κάποιο έργο του Ντάριο Φο; Ο ίδιος δήλωνε πως βρίσκεται "στην υπηρεσία των επαναστατικών δυνάμεων, όχι για τη μεταρρύθμιση του αστικού κράτους, αλλά για να συντελέσει στην ανάπτυξη μιας επαναστατικής διαδικασίας που θα μπορέσει να φέρει την εργατική τάξη στην εξουσία". Αυτά το 1968, μια περίοδο όπου το λαϊκό κίνημα στην Ιταλία και στον κόσμο βρίσκεται σε άνοδο, όπου η ακτινοβολία της Μεγάλης Προλεταριακής Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα οδηγεί στην αναζήτηση νέων μορφών και πρακτικών δομών στην τέχνη και στο θέατρο. Έτσι, ο βίος ο Φο εγκαταλείπει το αστικό θέατρο, εγκαταλείπει τη σάτιρα της αστικής τάξης που απευθυνόταν στην ίδια την αστική τάξη. Μια αστική τάξη, όπου χαιρέκακα και με δόσεις αυτοσαρκασμού δέχεται την αθώα σάτιρα για τον τρόπο ζωής της, τις αντιλήψεις της και την κουλτούρα της. Αθώα σάτιρα, όσο αυτή δεν μετουσιώνεται σε επαναστατική διαδικασία με στόχο την ανατροπή της αστικής τάξης. Εγκαταλείπει, λοιπόν, το αστικό θέατρο και τις πολυτελείς αίθουσες, για το λαϊκό θέατρο. Πλέον, απευθύνεται στο λαό, τα έργα του αφορούνε το λαό, ξεσκεπάζουν το καπιταλιστικό σύστημα στα μάτια του. Χαρακτηριστικά της δράσης του θιάσου του Φο είναι το ότι πολλές φορές δόθηκαν παραστάσεις με αυτοσχέδια μέσα, σε κατειλημμένα από εργάτες εργοστάσια στηρίζοντας έμπρακτα τον αγώνα τους, σε πλατείες, σε καταλήψεις στέγης, σε χωριά, σε πλήθος κόσμου που έβλεπε για πρώτη φορά στη ζωή του θέατρο. Αρκετά θέματα ήταν αντλημένα μέσα από την ίδια την πραγματικότητα, όπως οι δίκες των εργατών για τα γεγονότα της Μαργκέρα, το πραξικόπημα στη Χιλή, τη βία του κράτους απέναντι στις λαϊκές κινητοποιήσεις.

Σημειώσαμε προηγουμένως ότι κάθε συγκεκριμένη αντίληψη για το χαρακτήρα και το ρόλο της τέχνης, οδηγεί και σε συγκεκριμένες πρακτικές δομές και μορφές που πραγματώνουν και υπηρετούν τις παραπάνω αντιλήψεις. Το "κάνω λαϊκό θέατρο", δεν σημαίνει απλά και μόνο το ότι, αντί να παρουσιάσω ένα θεατρικό έργο στο Ηρώδειο, το παρουσιάζω στην πλατεία της φτωχής συνοικίας, και μέχρις εκεί. Το λαϊκό θέατρο είναι προϊόν μιας συλλογικής διαδικασίας, στην οποία το κοινό συμμετέχει εξίσου δημιουργικά όπως και οι παραγωγοί. Υπόκειται σε συνεχή και συγκεκριμένο κοινωνικό έλεγχο, πρέπει να αποδεικνύει κάθε φορά τη χρησιμότητά του, αλλιώς απορρίπτεται και εξαφανίζεται. Το λαϊκό θέατρο αντικατοπτρίζει άμεσα τις ανάγκες του ίδιου του λαού.

Σ' ένα τέτοιο θέατρο επαναπροσδιορίζεται και η σχέση του έργου και των ηθοποιών με το κοινό. Το κοινό από παθητικό ακροατήριο-καταναλωτής, περνά σε φάση ενεργητικής συμμετοχής. Στοχάζεται, προβληματίζεται πάνω στην κοινωνική πραγματικότητα, συνδιαμορφώνει το έργο. Για τον ηθοποιό συμμετοχή σημαίνει μια διαδικασία πλησιάσματος του κοινού, ώστε να γίνεται κατανοητός. Σημαίνει συνομιλία με το κοινό για όλα όσα συμβαίνουν, σημαίνει την μη ταύτισή του στην ουσία με το πρόσωπο του ρόλου του, ώστε να κάνει τον μεσάζοντα, να παριστάνει, να υποδεικνύει. Σημαίνει τελικά, το να μιλήσει για προβλήματα συλλογικά. Είναι το λεγόμενο "σπάσιμο του τέταρτου τοίχου" κατά τη θεατρική ορολογία. Ένας "τέταρτος τοίχος" που ορθώνεται στο αστικό θέατρο και μετατρέπει το θεατή σε ηδονοβλεψία που παρακολουθεί κρυφά μια ιστορία που δεν του ανήκει και γι' αυτό βρίσκεται έξω από αυτόν. Που με ένα μεταφυσικό τρόπο βρίσκεται αποκομμένος από το έργο ώστε να μπορεί πιο εύκολο να μετατρέπεται σε καταναλωτή.

Το θέατρο του Ντάριο Φο έκανε σημαντικές προσπάθειες στο να γκρεμίσει αυτόν τον "τέταρτο τοίχο". Χαρακτηριστικό αυτού, το ότι στο τέλος κάθε παράστασης οι ηθοποιοί πάντα συζητούσαν με το κοινό και όπως και ο ίδιος ο Φο έλεγε, τα τελικά κείμενα και η μορφή του έργου διαμορφώνονται κατά τη διάρκεια της παράστασης.