Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Προσέγγιση ενός ζητήματος που απαιτεί συνολικότερη τοποθέτηση

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 1998

Το περιεχόμενο αυτού του άρθρου, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, δεν ανταποκρίνεται στην έκταση και το βάθος που υπονοεί ο τίτλος. Ωστόσο, πιστεύουμε ότι μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για το ξεκίνημα μιας πιο ουσιαστικής συζήτησης και μελέτης του τομέα της Τεχνολογικής Εκπαίδευσης, στο βαθμό μάλιστα που αφορά ένα μεγάλο κομμάτι της εκπαιδευτικής διαδικασίας, εκπαιδευτικούς και μαθητές.

Η αναφορά αυτή αφορά αποκλειστικά αυτό που θεωρείται, και πριν και τώρα, σαν Μέση και Κατώτερη Τεχνική Εκπαίδευση, όσο και αν η προέκτασή της σε "ανώτερο" επίπεδο (ΚΑΤΕΕ, ΤΕΙ) εντάσσεται στα ίδια πάνω-κάτω πλαίσια.

Υπάρχουν σοβαροί και σημαντικοί λόγοι που επιβάλλουν να ασχοληθεί το εκπαιδευτικό κίνημα με το φαινόμενο "Τεχνική Εκπαίδευση". Ενδεικτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε αυτούς που κατά τη γνώμη μας είναι και οι βασικότεροι. Υπήρχε και υπάρχει μια υποτίμηση της σημασίας που περικλείει ο τομέας αυτός της εκπαίδευσης. Η υποτίμηση δεν αφορά μόνο τη σημασία και το ρόλο που της αποδίδει το καπιταλιστικό σύστημα (ερμηνεύσιμη και εξηγήσιμη σε μεγάλο βαθμό), αλλά και τη συνολικότερη αντιμετώπιση ακόμη και από τον αριστερό χώρο, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά (σε επίπεδο θέσεων). Λίγο πολύ οι αναλύσεις ξεκινούν και σταματούν στο ρόλο που αποδίδει το σύστημα στη Μέση Τεχνική Εκπαίδευση, στα πλαίσια των σχολικών μηχανισμών, και που περιορίζονται στην διαπίστωση (σωστή κατά τα άλλα) περί των ταξικών και άλλων φραγμών. Νομίζουμε πως το ζήτημα έχει και άλλες προεκτάσεις που πρέπει να τύχουν ανάλογης προσοχής.

Έχει μεγάλη σημασία (ιδεολογικά και πολιτικά) τόσο ο διαχωρισμός, όσο και η ενότητα των τεχνητά διακριτών όρων της τεχνολογικής και της άλλης εκπαίδευσης. Σημασία όχι μόνο για την εκπαίδευση αλλά για τη ζωή συνολικά.

Το αστικό πρόσωπο της εκπαίδευσης

Η αστική τάξη, μέσα από μια μεγάλη ποικιλία πολιτικών και ιδεολογικών κατηγορημάτων, συνταιριάζει μέχρι του σημείου της ταύτισης, σαν ένα προαιώνιο και προ παντός αιώνιο διπολικό σχήμα, της έννοιες: τεχνική-τεχνολογία, χειρωνακτική εργασία και μόρφωση-θεωρητική κατάρτιση-πνευματική εργασία, θεωρεί πρωταρχικής σημασίας την εντελώς πλασματική διάκριση της χειρωνακτικής-πνευματικής εργασίας, που ειδικότερη έκφρασή της είναι η διάκριση τεχνικής-θεωρητικής μόρφωσης.

Τέλος, οι πρόσφατες αλλαγές που εξαγγέλλονται στο χώρο της εκπαίδευσης και ειδικότερα της Μέσης Εκπαίδευσης, έχουν συγκεκριμένη αναφορά στην Τεχνική Εκπαίδευση. Από μια άποψη, μπορεί να ισχυριστεί κανείς πως οι περισσότερες και ίσως οι πιο κρίσιμες αλλαγές θα περιστραφούν γύρω από παρόν και μέλλον της Τεχνικής Εκπαίδευσης, ενισχύοντας και οξύνοντας παραπέρα παλιές και νέες αντιθέσεις πάνω στο ζήτημα αυτό.

Με βάση τα παραπάνω αλλά και όσα θα ακολουθήσουν στην συνέχεια, πιστεύουμε πως το άρθρο αυτό δεν είναι παρά μια εισαγωγή σε ένα θέμα, που και περίπλοκο είναι αλλά ταυτόχρονα και σημαντικό. Απαιτεί λοιπόν μια πιο πλήρη και ολοκληρωμένη μελέτη, που καλό θα ήταν σε ένα επόμενο διάστημα, όχι και πολύ μακρινό, να υπάρχει.

Από την εποχή που ο Μαρξ στην "Κριτική Του Προγράμματος της Γκότα" (1875) παρατηρούσε πως: "Η σχετική με τα σχολεία παράγραφος που θα 'πρεπε τουλάχιστον να διεκδικεί τεχνικές σχολές (θεωρητικές και πρακτικές)", πέρασαν πολλές δεκαετίες, γεμάτες από γεγονότα ιστορικά και κοσμοϊστορικά. Αναφορικά με τους σχολικούς μηχανισμούς, κύρια στη Δύση, παρατηρούμε μια ιδιάζουσα πορεία πού σχετίζεται με τις ιδιαιτερότητες και ιδιομορφίες κάθε καπιταλιστικής χώρας. Στα πλαίσια αυτών των εκπαιδευτικών μηχανισμών βλέπουμε να αναπτύσσονται τεχνικές σχολές διαφόρων τύπων και βαθμίδων. Σε κάθε περίπτωση προσαρμοσμένες στην καπιταλιστική λογική και σε συνδυασμό με τις ανάγκες του κεφαλαίου για ειδικευμένο προσωπικό. Από γενική άποψη έχει ίσως σημασία να παρατηρήσουμε τα εξής: Τα καπιταλιστικά, ιμπεριαλιστικά κράτη έριξαν και εξακολουθούν να ρίχνουν μεγάλο βάρος στο τεχνολογικό επίπεδο, αλλά και σε τομείς που εξυπηρετούσαν τους ανταγωνισμούς τους και γενικότερα τα ιμπεριαλιστικά τους σχέδια. Δεν είναι τυχαίο που η "τελευταία λέξη" της τεχνολογίας αφορά οπλικά συστήματα και διαστημικά προγράμματα. Ακόμη, όμως, και σε αυτά τα κράτη, η Τεχνική Εκπαίδευση των "κατώτερων" βαθμίδων υπάρχει σαν υποπροϊόν του βασικού εκπαιδευτικού μηχανισμού, παρά την σημαντική ποσοτική της έκφραση. Το ζήτημα ασφαλώς είναι μεγάλο και όχι του παρόντος.

Σε ό,τι αφορά, λοιπόν, κάποια γενικά χαρακτηριστικά του είδους αυτής της εκπαίδευσης στον καπιταλισμό, θα περιοριστούμε στην χώρα μας, τονίζοντας κάποιες ιδιαιτερότητες.

Μια ιστορική αναδρομή για την πορεία και εξέλιξη της Τεχνικής Εκπαίδευσης στη χώρα μας, όσο και αν έχει ενδιαφέρον, δε θα ξέφευγε από το γραφικό. Ο όρος "Μέση και Κατώτερη Τεχνική Εκπαίδευση" μπορούμε να πούμε ότι αποκτά κάποιο περιεχόμενο στις τελευταίες δεκαετίες. Για ένα πολύ μεγάλο διάστημα, που μπορούμε να πούμε ότι φτάνει και στη δεκαετία του '60, το κύριο μέρος αυτού που θα ονομάζαμε "τεχνική εκπαίδευση-κατάρτιση" εξασφαλιζόταν από τη λειτουργία του δίπολου: Μάστορας-τεχνίτης, βοηθός-μαθητευόμενος. Φυσικά, μια τέτοια σχέση αντιστοιχούσε και ανταποκρινόταν στις ανάγκες του εξαρτημένου ελληνικού καπιταλισμού. Υπάρχουν και εξαιρέσεις σε κάποιους τομείς (π.χ. ναυτιλία) αλλά αυτές υπογραμμίζουν τον κανόνα.

Ωστόσο, παρατηρούνται προσπάθειες αρκετά νωρίς για μια πιο οργανωμένη και συστηματική αντιμετώπιση του είδους αυτής της εκπαίδευσης. Και έχει ενδιαφέρον οι προσπάθειες αυτές να αντιστοιχηθούν στις γενικότερες αλλαγές που συμβαίνουν στη χώρα μας.

Τις προσπάθειες αυτές, με βάση την έκταση και την σοβαρότητά τους, μπορούμε να τις διακρίνουμε σε τρεις περιόδους: Μεσοπόλεμος, μεταπολεμική περίοδος και μεταπολίτευση έως σήμερα.

Κάθε προσπάθεια που γίνεται, εκτός του ότι αποτυπώνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των αντίστοιχων περιόδων, διακρίνεται από την ίδια την έλλειψη γενικότερου σχεδιασμού, που αναπόφευκτα αναδεικνύει τα συγκυριακά στοιχεία της εποχής καθοριστικά των εξελίξεων.

Στο πρώτο μισό, λοιπόν, του αιώνα μας και κύρια μετά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο διαμορφώνεται σε κάποια έκταση που να μπορεί να δικαιολογήσει το όνομά της η Τεχνική-Επαγγελματική Εκπαίδευση. Ο περιορισμός της ελληνικής αστικής τάξης γεωγραφικά στον ελλαδικό χώρο και κύρια η ύπαρξη 1.500.000 προσφύγων από την Μ. Ασία, που αποτελούν φτηνή εργατική δύναμη, δημιουργούν όρους που αξιοποιούνται για την ώθηση της ντόπιας βιομηχανίας. Προσπάθειες όμως που, στο μεγαλύτερο μέρος τους, παραμένουν στα χαρτιά, ενώ ό,τι υλοποιείται επηρεάζεται μέχρι βαθμού διαλύσεως από την κρίση του '29 και από την γενικότερη αστάθεια της παραμονής του δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Τέλος, το δίκτυο αυτών των κατώτερων και μέσων τεχνικών και επαγγελματικών σχολών παραμένει σε υποτυπώδη ανάπτυξη, όχι μόνο σε σχέση με το αντίστοιχο του δημόσιου γυμνασίου (αναλογία αποφοίτων 18 προς 1) αλλά και με το αντίστοιχο, όσο και συναφές, των ανώτερων τεχνικών σχολών.

Μια άλλη παρατήρηση αφορά τον ιδιωτικό χαρακτήρα αυτών των σχολών. Για δημόσια Μέση και Κατώτερη Τεχνική Εκπαίδευση μπορούμε να μιλάμε μετά το '65. Γενικότερα στην δεκαετία του '60 γίνονται προσπάθειες για μαζικοποίηση της Μέσης Τεχνικής Εκπαίδευσης, της στροφής δηλαδή από το βασικό κορμό του δημόσιου σχολείου προς το τεχνικό δημόσιο ή ιδιωτικό. Παρότι τα προγράμματα που εκπονούνται προβλέπουν μεγάλο αριθμό μαθητών στην Τεχνική Εκπαίδευση, η όλη φιλοσοφία εντάσσει τις σχολές αυτές εκτός βασικού εκπαιδευτικού συστήματος, κάτι που υπογραμμίζει την περιθωριοποίησή τους. Είναι κάτι που εντοπίζεται και αντιμετωπίζεται αργότερα, μετά την πτώση της χούντας, όταν, για πρώτη φορά, θεσπίζεται το διπλό δημόσιο σχολείο. Βέβαια τότε αλλάζει και η βάση του προβλήματος. Ήδη ο αριθμός των αποφοίτων που συνωστίζονται για το πανεπιστήμιο είναι αρκετά μεγάλος. Όσο και αν η ύπαρξη τεχνικών σχολείων σχετίζονταν με τις ανάγκες της παραγωγής, οι προσπάθειες που γίνονται τις τελευταίες δεκαετίες δεν έχουν για αιτία αυτό μόνο το λόγο. Μέχρι και τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, ο βασικός κορμός του εκπαιδευτικού συστήματος, αναφορικά με τον μαθητικό πληθυσμό, ήταν πολύ πιο ισχνός σε σύγκριση με τον αριθμό των μαθητών που εγκαταλείπουν το σχολείο από το δημοτικό και το γυμνάσιο. Στην διόγκωση του βασικού κορμού της εκπαίδευσης συντελούν πολλοί λόγοι, πέρα από την τυπική υποχρέωση της 9χρονης εκπαίδευσης. Είναι ωστόσο γεγονός-τομή για την εκπαιδευτική πραγματικότητα η θέσπιση των Τεχνικών και Επαγγελματικών Λυκείων στα πλαίσια ενός ενιαίου εκπαιδευτικού μηχανισμού, που όμως, και παρά τις φιλοδοξίες των μεταπολιτευτικών κυβερνήσεων, δεν κατάφεραν να απορροφήσουν την πλειοψηφία των μαθητών. Και όχι μόνο αυτό. Δημιούργησαν επί πλέον προβλήματα, τόσο σε σχέση με τη διέξοδο που έδιναν προς ανώτερες τεχνικές σχολές σε συνδυασμό με την, κατά κανόνα, προσωρινή απορρόφηση αποφοίτων από τα Γενικά Λύκεια, όσο, και κύρια, με την αποτυχία (παρά τα έξοδα) να αποτελέσουν έκφραση ενός μόνιμου και βασικού ταξικού διαχωρισμού του σχολείου.

Πρόβλημα και η ομολογούμενη αποτυχία απάντησης, αναγκάζει την σημερινή κυβέρνηση να το ξανατοποθετήσει σε άλλες βάσεις.

Οι τελευταίες εξελίξεις στην εκπαίδευση με το ν.2525/97 (νόμος Αρσένη) φαίνεται να επιχειρούν μια τέτοια επανατοποθέτηση. Στην ουσία, τα τεχνικά και επαγγελματικά Λύκεια καταργούνται. Ο κύριος και βασικός σχολικός μηχανισμός απαλλάσσεται από το "βάρος" αυτό. Βέβαια εισάγεται στο Γενικό ή "Ενιαίο" Λύκειο μια κάποια κατεύθυνση τεχνολογική, αλλά αυτό είναι προσχηματικό και το πολύ-πολύ να χρησιμεύει, σε ένα μεταβατικό στάδιο, στον αποχαρακτηρισμό της υποδομής (σε έμψυχο και άψυχο υλικό) των σημερινών Τεχνικών Λυκείων. Απ' ό,τι φαίνεται από την επίσημη κυβερνητική προπαγάνδα, το σκέλος της Μέσης και Κατώτερης Τεχνικής Εκπαίδευσης, αν και έξω από το σχολικό κορμό, θα αντιμετωπιστεί συστηματικά και με σοβαρότητα σε διπλή κατεύθυνση. Από την μια γιατί το σύστημα χρειάζεται τη διεύρυνση της βάσης χαμηλής ειδίκευσης, και από την άλλη χρειάζεται να τονώσει το ενδιαφέρον, να δελεάσει, να ξεγελάσει την μεγαλύτερη μερίδα των μαθητών να ακολουθήσουν προσανατολισμούς έξω από το δρόμο προς τα Πανεπιστήμια και τις ανώτερες σχολές. Δεν πρέπει να παραξενέψει ούτε το γεγονός των κάποιων "κινήτρων", ώστε να γίνει πιο αληθοφανής αυτή η προσπάθεια. Σίγουρα ο ρόλος των ιδιωτικών τεχνικών σχολών μοιάζει, και ως ένα βαθμό έτσι είναι, να αναβαθμίζεται, ωστόσο στην έκταση που θέλει το σύστημα να οργανώσει αυτόν τον τομέα δεν επαρκεί.

Η δημιουργία από το Υπουργείο Παιδείας του ΟΕΕΚ (Οργανισμός Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης) σε συνδυασμό με τη μελλοντική δημιουργία, προγυμνασιακών και παραλυκειακών σχολών σε τεχνικοεπαγγελματική βάση και τα Δημόσια και Ιδιωτικά ΙΕΚ, καταδεικνύει μια νέα βάση αντιμετώπισης του ζητήματος.

Υστερόγραφο (Ι). Η κυκλοφορία πρόσφατα, μέσω του κυριακάτικου τύπου, ενός διαφημιστικού του ΟΕΕΚ με 111 τομείς ειδικοτήτων και πλήθος φωτογραφιών από νέους και νέες την ώρα της "μελλοντικής" τους δουλειάς, χαμογελαστούς και ωραίους, δεν είναι μόνο μια παραποίηση της πραγματικότητας, είναι η αντιστροφή της, συγκρινόμενη με την πραγματικότητα "demos" που πλασάρει η ηλεκτρονική εποχή μας.

Υστερόγραφο (ΙΙ). Ακριβώς όπως ξεκίνησε αυτό το άρθρο, τελειώνει. Πιστεύουμε πως η έκταση και το βάθος του ζητήματος απαιτεί μια πιο ολοκληρωμένη προσπάθεια, ενταγμένη στο συνολικό πλαίσιο της εκπαιδευτικής δραστηριότητας.