Κοντά στο νου… κι η γνώση!

του Κώστα Βλαχόπουλου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έναυσμα» το 2001

Η συζήτηση για τη γνώση δεν είναι καινούρια στα πανεπιστήμια, ούτε στα ΤΕΙ. Με πολλές αφορμές και από πολλές πλευρές συχνά ακούγονται διαφόρων ειδών απόψεις. Είτε από την κυβέρνηση είτε από τους καθηγητές είτε από τις παρατάξεις. Κοινός παρονομαστής των περισσότερων από αυτές τις απόψεις είναι πως το πανεπιστήμιο, ο "ναός της γνώσης", έχει στόχο να μορφώσει αλλά και να προχωρήσει τη γνώση, δίνοντας έτσι στους φοιτητές τα απαραίτητα εφόδια για την αγορά εργασίας, αλλά και καλλιεργώντας επιστήμονες που θα προσφέρουν στον τόπο.

Όλα αυτά δεν είναι μόνο θέσεις της ΔΑΠ, της ΠΑΣΠ ή των καθηγητών και των κυβερνήσεων. Ουσιαστικά, είναι ακριβώς οι θέσεις και της "Κ"ΝΕ . Το "πανεπιστήμιο στη υπηρεσία του λαού και του τόπου" είναι μια από τις θεμελιώδεις απόψεις της.

Γνώση και κοινωνία

Το πρώτο ζήτημα είναι, σαφώς, το για ποια γνώση μιλάμε. Ποιος την καθορίζει, ποιος την ελέγχει και τι την κάνει. Ένα από τα βασικά ιδεολογήματα των δεξιών δυνάμεων είναι η ανεξαρτησία της επιστήμης από την πολιτική. Η επιστήμη έχει τον ανεξάρτητο ρόλο της (να προσφέρει στην ανθρωπότητα) και οι επιστήμονες είναι σταθερά προσηλωμένοι σε αυτόν, ανεξάρτητα με το αν το αποτέλεσμα της εργασίας τους χρησιμοποιείται καλά ή άσχημα.

Επιεικώς, θα χαρακτηρίζαμε αυτή την άποψη αγαθή! Στην ουσία της, όμως, είναι πέρα για πέρα πολιτική και ξεκάθαρα αντιδραστική.

Η επιστήμη και η γνώση σε καμιά περίπτωση δεν είναι ανεξάρτητες από την κοινωνία στην οποία αναπτύσσονται. Το πιο απλό που μπορεί κανείς να σκεφτεί είναι πως για να γίνει έρευνα, για να προχωρήσει η γνώση είναι αναγκαίο να γίνονται οι αντίστοιχες δαπάνες. Έτσι, αυτομάτως, η πολύτιμη για την ανθρωπότητα πρόοδος της επιστήμης και της γνώσης, "υποβιβάζεται" στην "ευτελή", πλην όμως αναγκαία, πολιτική απόφαση για τη χρηματοδότησή της!

Εδώ, λοιπόν, ερχόμαστε στο καθοριστικό ερώτημα του ποιοι κλάδοι αναπτύσσονται, πόσο και γιατί. Με λίγα λόγια, ποιοι επιστημονικοί κλάδοι θα τύχουν των μεγαλύτερων χρηματοδοτήσεων και ποιοι όχι και με ποια κριτήρια θα γίνει ο διαχωρισμός. Το θέμα, βέβαια, εξαρτάται αποκλειστικά από το ποιος κάνει το οικονομικό και πολιτικό κουμάντο στην κοινωνία. Η αστική τάξη προφανώς απαντά αυτά τα ερωτήματα με βάση τα ιδιαίτερά της συμφέροντα. Με βάση τις επιλογές που κάνει στην παραγωγή, με βάση τις εκάστοτε συνθήκες και τις προτεραιότητες που θέτει.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ως προς αυτό είναι ότι τα μεγαλύτερα βήματα στην επιστήμη και την τεχνολογία έγιναν πριν και κατά τη διάρκεια των δυο παγκοσμίων πολέμων. Πράγμα καθόλου αφύσικο, αφού στις ιδιαίτερες συνθήκες του πολέμου ο τομέας της επιστήμης και της τεχνικής μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο. Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι βάσεις π.χ. για τη σημερινή "έκρηξη" των τηλεπικοινωνιών μπήκαν στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το ίδιο ισχύει και για τα διαστημικά προγράμματα και, βέβαια, και για την πυρηνική ενέργεια.

Φυσικά, αν η άρχουσα τάξη έχει εξαρτημένο χαρακτήρα, όπως η ελληνική, ουσιαστικά λίγες επιλογές έχει στο ποια γνώση θα αναπτύξει. Στη χώρα μας, έχουμε δει αρκετές φορές να αναπτύσσονται κλάδοι για μερικά χρόνια και μετά να μαραζώνουν για να αναπτυχθούν άλλοι. Η επίσημη δικαιολογία είναι ότι γίνεται προσπάθεια να συμβαδίζουμε με τις σύγχρονες διεθνείς εξελίξεις. Η αλήθεια είναι ότι θέλουν να συμβαδίζουν με τις επιταγές και τα συμφέροντα των μονοπωλίων και να ευθυγραμμίζουν τη χώρα και την παραγωγή της με τις ανάγκες τους.

Έτσι, αυτό που μπορεί να διαπιστώσει κανείς σε παγκόσμια κλίμακα είναι ότι υπάρχει εξέλιξη της επιστήμης και της γνώσης βασικά σε πεδία που αποδίδουν οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά. Ενώ, για παράδειγμα, η πρόοδος της Ιατρικής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως και απάτη τη στιγμή που όχι μόνο δεν υπάρχει η δυνατότητα να θεραπευθούν αρκετές ασθένειες, αλλά ούτε καν να διαγνωσθούν...

Από την άλλη μεριά, είναι πραγματικά προκλητικό να μιλούν όλοι αυτοί οι "σοφοί" για γνώση και επιστήμη τη στιγμή που η ανθρωπότητα (δηλαδή ο καπιταλισμός που οι ίδιοι στηρίζουν) δεν έχει λύσει το πρόβλημα του αναλφαβητισμού. Γιατί, τελικά, το μορφωτικό επίπεδο μιας κοινωνίας δεν κρίνεται από το πόσους καθηγητές πανεπιστημίου μπορεί να βγάλει, αλλά από το πόσα παιδιά πάνε στο σχολείο για να μάθουν γραφή και ανάγνωση, που είναι η σημαντικότερη γνώση που υπάρχει.

Ο κατακερματισμός της γνώσης

Είναι φυσιολογικό μια κοινωνία που χρησιμοποιεί και προωθεί τη γνώση με τον τρόπο που αναφέρθηκε να ευνοεί και να επιδιώκει και τον κατακερματισμό της. Σήμερα θεωρείται φυσιολογικό να υπάρχουν πολλά γνωστικά πεδία με πολλές υποδιαιρέσεις και εξειδικεύσεις. Το επιχείρημα είναι πως η ποσότητα της γνώσης που έχει κατακτήσει η ανθρωπότητα είναι τόσο μεγάλη που δεν μπορεί παρά να υπάρχουν εξειδικευμένοι άνθρωποι σε κάθε τομέα. Εν ολίγοις "κανείς δεν μπορεί να τα ξέρει όλα". Εξαιρείται ο... θεός και όχι τυχαία.

Έτσι, θεωρείται φυσιολογικό π.χ. να υπάρχουν τόσα τμήματα στα πανεπιστήμια και τα ΤΕΙ, τόσες ειδικεύσεις στα πλαίσια του κάθε τμήματος και τόσες κατευθύνσεις. Πολύ περισσότερο, θεωρείται φυσιολογικός ο διαχωρισμός σε υψηλότερα και χαμηλότερα επίπεδα γνώσης. Ένας γιατρός είναι ένας έγκριτος επιστήμονας, ένας οικοδόμος είναι απλώς ένας εργάτης όσο καλά κι αν κάνει τη δουλειά του, όση γνώση κι αν απαιτεί αυτή. Στο κάτω κάτω, "καμιά δουλειά δεν είναι ντροπή", που λένε! Για μας, βέβαια, είναι ντροπή, είναι αδικία να καταδικάζεται η πλειοψηφία της κοινωνίας σε αποκλεισμό από τη γνώση, αλλά και σε άθλιες συνθήκες δουλειάς και ζωής.

Όλα αυτά που σήμερα θεωρούνται αυταπόδεικτα δεν είναι παρά αυτά που το καπιταλιστικό σύστημα επέβαλε μέσα από την κυριαρχία του. Ο κατακερματισμός της γνώσης, οριζόντιος και κάθετος, είναι ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του. Ο λόγος είναι απλός. Ένα σύστημα που έχει σα στόχο το μέγιστο κέρδος δεν μπορεί παρά να προωθεί τη γνώση με τον τρόπο που αναφέρθηκε παραπάνω. Για να επιτυγχάνει την ευελιξία ανάμεσα στους τομείς που κάθε φορά επιλέγει, είναι υποχρεωμένο να κατακερματίζει τη γνώση, να δημιουργεί διαφορετικές ομάδες εξειδικευμένων εργαζόμενων που θα χρησιμοποιούνται κατά το δοκούν.

Ο πιο σημαντικός, ωστόσο, είναι ο κατακερματισμός της ίδιας της κοινωνίας σε μορφωμένους και αμόρφωτους. Κάτι που προκύπτει αβίαστα από το χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις όπου η μία εξουσιάζει και καταπιέζει την άλλη. Η αστική τάξη για να μπορεί να βρίσκεται στην εξουσία, πρέπει να έχει και κάτι για να εξουσιάζει, δηλαδή μια άλλη τάξη, την εργατική. Ο καπιταλισμός διαχώρισε με βίαιο τρόπο τη γνώση που κατακτιέται από αυτούς που συμμετέχουν άμεσα στην παραγωγή (εργάτες, αγρότες) από την επιστημονική γνώση. Κι αυτό του ήταν απαραίτητο για να διατηρεί τους ταξικούς διαχωρισμούς, για να συνεχίσει να εκμεταλλεύεται τις μάζες.

Αν, τελικά, το ερώτημα είναι αν μπορούμε "να τα ξέρουμε όλα", η απάντηση που εμείς δίνουμε είναι πως στον καπιταλισμό σίγουρα όχι. Από εκεί και πέρα, σαν γνώση καταλαβαίνουμε τη συνεχή αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τη φύση και την κοινωνία. Και σε αυτή τη διαδικασία δε βλέπουμε άλλα υλικά, φυσικά ή βιολογικά όρια πέρα από τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής.

Περί εφοδίων...

Η άποψη που κατά κόρον κυκλοφορεί, όχι μόνο στα ΑΕΙ και ΤΕΙ αλλά σε όλη την κοινωνία, είναι πως όσο περισσότερα εφόδια και τυπικά προσόντα έχει κανείς τόσο ευκολότερα θα βρει δουλειά. Το αποτέλεσμα είναι πως για το σύνολο σχεδόν της νεολαίας γίνεται στόχος ένα χαρτί οποιουδήποτε επιπέδου που να μπορεί να εξασφαλίσει μια δουλειά. Τα πράγματα φτάνουν στα άκρα, κατά την άποψη μας, μέσα στα ίδια τα τριτοβάθμια ιδρύματα, όπου συχνά θα συναντήσει κανείς πρωτοετείς φοιτητές που πριν καλά καλά γραφτούν στη σχολή ψάχνουν για το μεταπτυχιακό που θα κάνουν. Αντίστοιχα φαινόμενα είδαμε και στα ΤΕΙ, όπου, βέβαια, το ζητούμενο δεν ήταν το μεταπτυχιακό, αλλά η ανωτατοποίηση και το 8ο εξάμηνο!

Η αλήθεια είναι ότι δεν έχει άδικο η νεολαία που διακατέχεται από αυτά τα άγχη. Γιατί το ουσιαστικό της άγχος είναι η προοπτική της στη δουλειά και τη ζωή. Σε μια κοινωνία λιτότητας και ανεργίας, είναι φυσικό να εντείνεται ένας (ψεύτικος στην ουσία του) ανταγωνισμός ανάμεσα στους υποψήφιους εργαζόμενους. Ο καθένας προσπαθεί να αντεπεξέλθει μαζεύοντας ένα χαρτί παραπάνω, ελπίζοντας ότι με αυτό θα κόψει το νήμα νωρίτερα από όσους δεν το έχουν...

Το πρόβλημα, βέβαια, δεν είναι στη νεολαία. Αν υπάρχουν δυο εργαζόμενοι για μια θέση εργασίας, φταίει το ότι η θέση εργασίας είναι μόνο μία και όχι ότι οι εργαζόμενοι είναι δύο! Με λίγα λόγια, το ζήτημα της ανεργίας είναι πολιτικό, εξαρτάται από μια σειρά παράγοντες και βασικά από τις προθέσεις της άρχουσας τάξης. Η οποία, πάντως, στον καπιταλισμό πάντα θέλει να έχει ανέργους για να μπορεί να ελέγχει και να χειραγωγεί τους εργαζόμενους.

Βλέποντας το ζήτημα μέσα από αυτό το πρίσμα, καταρρίπτεται μονομιάς το περισπούδαστο επιχείρημα ότι η τεχνολογική εξέλιξη έχει φτάσει σε τέτοια επίπεδα που για να επιβιώσεις πρέπει να "μορφώνεσαι" όλο και περισσότερο. Τα εισαγωγικά στη λέξη "μορφώνεσαι" αμφισβητούν ευθέως το ότι όλες αυτές οι εξειδικεύσεις, τα μεταπτυχιακά, η έρευνα έχουν σαν αποτέλεσμα τη μόρφωση, την πρόοδο της γνώσης.

Ήδη αναφέρθηκαν οι στόχοι και τα χαρακτηριστικά της όποιας επιστημονικής δουλειάς γίνεται στην Ελλάδα. Και έχουμε δει πως και αυτά τα περίφημα μεταπτυχιακά δεν είναι τίποτε άλλο από το ακόμα μεγαλύτερο στένεμα του επιστημονικού πεδίου με το οποίο ασχολείται ένας φοιτητής. Είναι η υπερεξειδίκευση σε έναν τομέα που τις πιο πολλές φορές γίνεται κάτω από όρους άγριας εκμετάλλευσης των μεταπτυχιακών φοιτητών. Η ειδίκευση αυτή που προσφέρεται, όχι μόνο απέχει παρασάγγας από το να χαρακτηριστεί γνώση, αλλά είναι και πολύ πιο πίσω από τη γνώση που κερδίζει ένας εργαζόμενος στα πρώτα χρόνια της δουλειάς του. Ούτως ή άλλως, η δουλειά είναι το μεγαλύτερο σχολείο, είτε το θέλει το σύστημα είτε όχι.

Γνώση και κίνημα

Αν, λοιπόν, τα πράγματα είναι έτσι, ποια μπορεί να είναι η θέση του κινήματος απέναντι στη γνώση; Η "Κ"ΝΕ από χρόνια έχει απαντήσει με τα αιτήματα της για "μόρφωση - ειδίκευση για όλους", για "πανεπιστήμιο στην υπηρεσία του λαού και του τόπου", για "ελεύθερη πρόσβαση στα μεταπτυχιακά" και λίγο παλιότερα για "αντιιμπεριαλιστικά προγράμματα σπουδών"! Τις θέσεις αυτές στήριξαν και οι Αριστερές Συσπειρώσεις (ας μην ξεχνάμε τις προτάσεις τους για "αντιμαθήματα") και η Νεολαία Κομμουνιστική Απελευθέρωση και, προφανώς, η ΕΑΑΚ.

Πολύς λόγος έχει γίνει, επίσης και από τη ΔΑΠ και την ΠΑΣΠ, αλλά και από αρκετές "αριστερές" δυνάμεις, σχετικά με την αναγκαιότητα σύνδεσης της εκπαίδευσης με την παραγωγή. Πράγμα που για τους μεν δυο πρώτους ήταν προσπάθεια για να δυσκολέψει ο δρόμος για το πτυχίο, για τους μεν "αριστερούς" μια... μαρξιστική απάντηση στην επίθεση του συστήματος!

Η αλήθεια είναι πως έχουμε την καλή συνήθεια να μην ξεχνάμε πως ζούμε στον καπιταλισμό! Πως, όσο αυτό ισχύει, η επιστήμη και η γνώση θα υπηρετούν τις ανάγκες των μονοπωλίων και όχι των λαών. Και πως στόχος του κινήματος δεν είναι να κάνει διορθωτικές προτάσεις, αλλά να συγκρούεται με το σύστημα, να κερδίζει νίκες, να υπερασπίζεται και να διευρύνει τα δικαιώματα των μαζών. Κατά συνέπεια, ποτέ δε συμφωνήσαμε με απόψεις που, ούτε λίγο ούτε πολύ, υποστήριζαν πως το πανεπιστήμιο μπορεί να γίνει μια νησίδα περίπου... σοσιαλιστική μέσα σε μια κοινωνία εκμετάλλευσης.

Η παρέμβαση του κινήματος στη γνώση δεν είναι γενικά απαγορευμένη. Έχει όμως ορισμένες βασικές προϋποθέσεις. Η κυριότερη είναι ότι σε μια περίοδο που καταπατούνται δικαιώματα και κατακτήσεις, που η νεολαία πετάγεται μαζικά έξω από την εκπαίδευση, που ο λαός βιώνει τη λιτότητα, την ανέχεια, την ανεργία, ακόμα και την προοπτική του πολέμου, είναι τουλάχιστον προκλητικό να μιλάμε για παρέμβαση στη γνώση. Πολύ περισσότερο που το κίνημα έχει πολύ δρόμο να διανύσει στη συγκρότηση αντιστάσεων απέναντι στην επίθεση.

Μια άλλη καλή συνήθεια που έχουμε είναι να παλεύουμε ακριβώς για την ανάπτυξη τέτοιων αντιστάσεων από τις μάζες. Και σε αυτό θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πως οι πρώτοι και βασικοί σύμμαχοι και συντελεστές του κινήματος είναι ακριβώς αυτοί που βιώνουν την επίθεση με τον πιο βάρβαρο τρόπο. Το κίνημα που ο λαός και η νεολαία έχουν ανάγκη να οικοδομήσουν δεν είναι ένα κίνημα φιλοσοφικών και επιστημονικών αναζητήσεων και προτάσεων, αλλά ένα κίνημα υπεράσπισης δικαιωμάτων και διεκδίκησης μιας καλύτερης ζωής.

Έτσι, εμείς -για μια ακόμη φορά- θα παραμείνουμε στη θέση ότι η μόρφωση και η δουλειά είναι δικαίωμα για όλο το λαό και τη νεολαία. Και, όπως όλα τα δικαιώματα, έτσι και αυτό δεν χαρίζεται^. κατακτιέται. Όχι όμως με προτάσεις βελτίωσης των κακώς κειμένων, αλλά με μαζικούς πολιτικοποιημένους αγώνες.