Προγράμματα υποκατάστασης και «στεγνά» προγράμματα: Πώς αντιμετωπίζεται το πρόβλημα της ναρκοεξάρτησης;

της Γιάννας Λύτρα

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έναυσμα» το 2005 σε αφιέρωμα για τα ναρκωτικά

Τα ναρκωτικά είναι φαινόμενο κοινωνικό και ως τέτοιο θα πρέπει να αντιμετωπίζεται. Οι τοξικομανείς για να ξεφύγουν από την κοινωνική πραγματικότητα που τους κάνει να ασφυκτιούν, τη φτώχεια, την ανεργία, την αδικία, τους ταξικούς φραγμούς, την περιθωριοποίηση, επιλέγουν το δρόμο των ναρκωτικών. Είναι άτομα ευάλωτα και ευαίσθητα που εγκλωβισμένοι στα αδιέξοδά τους διαλέγουν την ναρκοεξάρτηση γι' αυτό που συμβολίζει: τη φυγή από την πραγματικότητα και τη διαστρέβλωσή της. Έτσι, κάθε προσπάθεια απεξάρτησης από τα ναρκωτικά και κοινωνικής επανένταξης περνάει μέσα από την υιοθέτηση μιας τέτοιας στάσης ζωής αισιόδοξης και γεμάτης οράματα που να έρχεται σε ρήξη με όλα αυτά που τον καταπιέζουν και τον οδηγούν στους "ψεύτικους παραδείσους" των ναρκωτικών.

Οι νέοι που σήμερα παίρνουν τη δύσκολη απόφαση να απεξαρτηθούν, θύματα του συστήματος που δημιουργεί και αναπαράγει τα αδιέξοδά τους, αλλά και προωθεί τη χρήση και διακίνηση των ναρκωτικών, πέφτουν στην αδιαφορία της κρατικής μηχανής που προσπαθεί όλο και περισσότερο να περιθωριοποιεί τους τοξικομανείς, να τους αποκλείει από τη δυνατότητα της "καθαρής" επανένταξης τους, και να συντηρεί το πρόβλημα της τοξικομανίας. Μήπως γι' αυτό το λόγο, επειδή δηλαδή το κράτος δε θέλει στην πραγματικότητα να λύσει το πρόβλημα, δεν οφείλεται και η αύξηση των προγραμμάτων υποκατάστασης και η συρρίκνωση των "στεγνών" προγραμμάτων;

Πράγματι, τα προγράμματα υποκατάστασης (στην πλειοψηφία τους προγράμματα μεθαδόνης) με δυναμικότητα 3.336 άτομα και με αύξηση 45% από το 2003 των ατόμων που τα παρακολούθησαν υπερτερούν και αναπτύσσονται εις βάρος των "στεγνών" προγραμμάτων που έχουν δυναμικότητα 1.278, με μείωση 7% από το 2003 των εξαρτημένων που τα παρακολούθησαν, και που συνεχώς υποχρηματοδοτούνται, ενώ η λειτουργία τους πολλές φορές στηρίζεται και στην εθελοντική εργασία. Κι ας έχει αποδειχτεί ότι τα "στεγνά" προγράμματα είναι 10 φορές πιο αποτελεσματικά από τα προγράμματα υποκατάστασης και ότι οι νέοι που βγαίνουν από τα πρώτα σπάνια υποτροπιάζουν. Κι ας γνωρίζουμε ότι ένα ποσοστό 70% - 80% των ατόμων που παρακολουθούν "στεγνά" προγράμματα απεξαρτώνται οριστικά.

Η υποκατάσταση δεν είναι απεξάρτηση!

Είναι γεγονός πως η υποκατάσταση δε λύνει το πρόβλημα, αντίθετα το συντηρεί και το αναπαράγει. Προσφέρει λύση διαχειριστική για το σύστημα, που αυτό που πραγματικά θέλει είναι να διατηρηθεί η εξάρτηση των χρηστών διαιωνίζοντας το πρόβλημά τους, καθώς και το πρόβλημα της εξάρτησης. Είναι μια λύση που παίζει με τις λέξεις νόμιμες και παράνομες ουσίες, αναπαράγει την εξαρτημένη κατάσταση του χρήστη και διατηρεί το ναρκωμένο, περιθωριοποιημένο κομμάτι της κοινωνίας στα νόμιμα πλαίσια του συστήματος.

Τα υποκατάστατα είναι ουσιαστικά το πολιτικό υποκατάστατο στη διεκδίκηση μιας διαφορετικής ζωής, μιας διαφορετικής λύσης. Γιατί η απεξάρτηση δεν είναι θέμα βιολογίας και χημείας αλλά ψυχοκοινωνικής στήριξης και βοήθειας. Γιατί αληθινή απεξάρτηση σημαίνει συνειδητοποίηση του τοξικομανή ότι έχει τη δύναμη να νικήσει αυτή τη μάστιγα και τα κοινωνικά της αίτια. Απεξάρτηση από μια ουσία σημαίνει ότι παύει να είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντος και της ζωής του καθιστώντας τον μονοσήμαντο άνθρωπο, ότι παύει να είναι γι' αυτόν όχημα φυγής προς ψεύτικες "πραγματικότητες", καταλύοντας κάθε προσωπική σχέση και επικοινωνία. Η μεθαδόνη και η βουπρενορφίνη είναι υποκατάστατα, είναι σαν την ηρωίνη. Είναι συνθετικά οπιούχα που δημιουργούν απλά μια "λιγότερο επικίνδυνη" εξάρτηση. Για την πλειοψηφία των ανθρώπων που μένουν στη συντήρηση, τα προγράμματα υποκατάστασης είναι μια λύση ανάγκης. Είναι γι' αυτούς ένας τρόπος να επιβιώνουν, ίσως να παρατείνουν και το θάνατό τους, όχι όμως να ζουν μια αξιοπρεπή ζωή. Γιατί αυτοί οι άνθρωποι ούτε αισιοδοξία, ούτε αυτοπεποίθηση έχουν. Και πώς να έχουν, άλλωστε, αφού είναι τρομερά ευάλωτοι λόγω της εξάρτησης τους, και αφού αυτό που ακούν επανειλημμένα είναι ότι "αυτοί οι άνθρωποι δεν θεραπεύονται", "είναι καταδικασμένοι στη χρήση ουσιών" και "ό,τι και να κάνουν συνέχεια θα υποτροπιάζουν".

Σε όλο τον κόσμο, συνήθως, ένα μικρό ποσοστό των ανθρώπων που καταφεύγουν σ' αυτά τα προγράμματα υποκατάστασης καταφέρνουν να σταματήσουν τη χρήση ουσιών κάποια στιγμή ή καταφέρνουν να παίρνουν μια μικρή ποσότητα συντήρησης και να έχουν τη δουλειά τους, την οικογένεια τους, μια κοινωνική ζωή. Οι περισσότεροι δεν τα καταφέρνουν και κάνουν χρήση πολλών ουσιών νόμιμων και παράνομων ταυτόχρονα. Μάλιστα, η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι όπου εφαρμόζονται τέτοια προγράμματα χορήγησης υποκατάστατων σε ειδικά κέντρα, το 65% των χρηστών συμπληρώνουν τη "νόμιμη" δόση τους στη μαύρη αγορά.

Η τοξικομανία δεν είναι ψυχιατρική ασθένεια!

Χαρακτηριστικό της ενίσχυσης της υποκατάστασης και του χτυπήματος και υποβάθμισης των "στεγνών" προγραμμάτων αποτελεί πρόσφατο προεδρικό διάταγμα (Ιούλιος 2005), σύμφωνα με το οποίο όλα τα κέντρα απεξάρτησης μετατρέπονται σε ψυχιατρικές κλινικές και ενθαρρύνεται η δημιουργία ιδιωτικών κλινικών "απεξάρτησης". Η μετατόπιση του προβλήματος από κοινωνικό φαινόμενο σε ατομικό και ιατρικής - ψυχολογικής φύσης ανάγει το πρόβλημα σε ευθύνη ατομική, νομιμοποιεί και θεσμοθετεί τον κοινωνικό έλεγχο και προσπαθεί να πείσει το λαό να ζει με το πρόβλημα των ναρκωτικών, όπως ζει με την ανεργία, την πολιτιστική φτώχεια, τους ταξικούς φραγμούς στη μόρφωση και στην υγεία.

Η αντιμετώπιση της εξάρτησης από τις ψυχιατρικές κλινικές ξεφορτώνει το κράτος από το οικονομικό και πολιτικό βάρος των προγραμμάτων απεξάρτησης, αλλά και από το βάρος των τοξικομανών που γκετοποιούνται και αποκλείονται ακόμη περισσότερο. Γιατί, σύμφωνα με το προεδρικό διάταγμα, για την ίδρυση και λειτουργία των θεραπευτικών κέντρων απαιτείται ακόμα και περιβαλλοντική μελέτη -μη μολυνθούν οι υγιείς περιοχές από τα τοξικομανή μιάσματα!- αλλά και η μελέτη της χωροθέτησης ώστε, όπως αναφέρεται, η εκάστοτε μονάδα "ούτε να οχλείται αλλά και ούτε να οχλεί" προς "αποφυγή όχλησης των περιοίκων και της περιοχής εγκατάστασης του ενδιαφερόμενου φορέα". Επιπλέον, οι θεραπευτικές κοινότητες, τα προγράμματα του "18 Άνω" και τα άλλα έγκυρα στεγνά προγράμματα υποχρεώνονται να προσαρμόσουν τη λειτουργία τους "στις προϋποθέσεις του νόμου περί λειτουργίας ψυχιατρικών κλινικών". Με αυτό τον τρόπο, θεσμοθετείται πλέον η αναγωγή της τοξικομανίας σε χρόνια νόσο, που πρέπει να αντιμετωπίζεται σε δομές ανάλογες των ψυχιατρικών κλινικών, όπως αντιμετωπίζεται η σχιζοφρένεια! Ενώ, συγχρόνως, ο τοξικομανής στιγματίζεται και αποκλείεται από την κοινωνική ζωή και την εργασία εφόσον, σύμφωνα με το κράτος πάσχει από "χρόνια υποτροπιάζουσα και ανίατη ψυχιατρική ασθένεια". Η κυβέρνηση ακολουθώντας τη λογική "κόστους - αποδοτικότητας" και αυτή των ιδιωτικοποιήσεων επεκτείνει τη λειτουργία προγραμμάτων υποκατάστασης στις "ψυχιατρικές κλινικές του ιδιωτικού τομέα ή συναφή κέντρα ιδιωτικού δικαίου". Δίνεται, έτσι η δυνατότητα στις ψυχιατρικές κλινικές να λειτουργούν πλέον και ως κέντρα διανομής υποκατάστατων αυξάνοντας κατακόρυφα την ήδη μεγάλη κερδοφορία τους.

Τα "στεγνά" προγράμματα απεξάρτησης δίνουν πραγματική διέξοδο

Είναι, λοιπόν, τουλάχιστον υποκριτικό να προβάλλονται τα προγράμματα συντήρησης ως λύση στο πρόβλημα των ναρκωτικών. Είναι ακόμη, μύθος ότι τα ναρκωτικά είναι "χρόνια νόσος" και ότι ο εξαρτημένος είναι καταδικασμένος να πέφτει και να ξαναπέφτει στη χρήση ουσιών. Υπάρχει λύση και αυτή στηρίζεται σε έναν διαφορετικό τρόπο ζωής γεμάτο στόχους, ελπίδα και οράματα που προσφέρουν τα "στεγνά" προγράμματα του "18 άνω" και του ΚΕ.Θ.Ε.Α. Η θεραπεία απεξάρτησης εκεί περιλαμβάνει μια παρέμβαση στο να αλλάξει ο τρόπος που το άτομο ζει τα πράγματα, που εκφράζεται συναισθηματικά, που σκέφτεται. Να αναπτύξει κριτική ικανότητα και έτσι να αλλάξει τις συμπεριφορές του. Να μπορεί να πραγματώνει δυνατότητες και να παίρνει ικανοποίηση από αυτό που κάνει, γιατί η τοξικομανία τον έχει οδηγήσει στην "αποδόμηοη" της προσωπικότητάς του. Να μπορεί να επικοινωνεί με τους άλλους ανθρώπους, γιατί η τοξικομανία τον έχει οδηγήσει στην αποξένωση. Να μπορεί δηλαδή να κάνει σχέσεις, να διεκδικεί συλλογικά, να πετυχαίνει στόχους και να παίρνει τη χαρά της ανθρώπινης παρουσίας, τη χαρά της ανθρώπινης δράσης. Και σιγά σιγά να ξεπερνάει και την ανασφάλειά του μέσα σ' αυτή τη διαδικασία και να πιστεύει περισσότερο στον εαυτό του. Γιατί η απεξάρτηση αυτό είναι: διαρκής αλλαγή σε όλα τα επίπεδα, του μυαλού, του συναισθήματος, της συμπεριφοράς, της στάσης ζωής.

Για τους τοξικομανείς, η ζωή μετά την απεξάρτηση δεν είναι καθόλου εύκολη. Είναι αποκλεισμένοι, περιθωριοποιημένοι πριν καν μπουν μέσα στο κοινωνικό σύνολο και για να σταθούν στα πόδια τους με την έξοδό τους από ένα πρόγραμμα απεξάρτησης χρειάζονται μια δουλειά, μια στέγη, την οικονομική τους ανεξαρτησία και τη δυνατότητα να αναπτύσσουν δραστηριότητες που δίνουν νόημα στη ζωή τους. Η σημερινή κοινωνία δεν τους δίνει αυτή την ευκαιρία. Δεν τους δίνει δουλειά και υπάρχει πολύ μεγάλο πρόβλημα να αποκτήσουν εργασία, ενώ δύσκολα οι εργοδότες προσλαμβάνουν απεξαρτημένα άτομα ακόμα και με επιδότηση από προγράμματα του ΟΑΕΔ. Και ακόμα και να τους προσλάβουν τους διώχνουν όταν λήξει η επιδότηση. Δε θέλουν καμία σχέση μαζί τους.

Απεξάρτηση σημαίνει αλλαγή στάσης ζωής

Ο τοξικομανής μπορεί να γίνει καλά και να βγει από την κόλαση της εξάρτησης όταν ζητήσει την κοινωνική του επανένταξη και την επανεγγραφή του στην Ιστορία μέσα από ένα πρόγραμμα θεραπείας και απεξάρτησης. Προϋποθέτει την απόφαση για μια νέα στάση ζωής που να έρχεται σε ρήξη με το σύστημα, για αγώνα ενάντια στον αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση, για διεκδίκηση των δικαιωμάτων του, για πάλη ενάντια στην ανεργία, τη φτώχεια, τον ίδιο τον καπιταλισμό που αναπαράγει το πρόβλημά του και τον καθιστά εξιλαστήριο θύμα της κρίσης του. Απαιτεί την κατανόηση των παραγόντων και αιτιών που τον οδήγησαν στο δρόμο των ναρκωτικών, τη συνειδητοποίηση των δυνάμεών του, την ανακάλυψη της συλλογικότητας και συλλογικής διεξόδου, της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας, την ανάπτυξη ενδιαφερόντων, στόχων, οραμάτων. Αυτό προσφέρουν με όλες τις δυνάμεις τους τα "στεγνά" προγράμματα απεξάρτησης. Στήριξη και ενίσχυση των προγραμμάτων αυτών, αλλά και στήριξη των απεξαρτημένων ατόμων στην κοινωνική τους επανένταξη, σημαίνει αληθινή διέξοδος για περισσότερους νέους, σημαίνει λιγότερους εξαρτημένους, σημαίνει χτύπημα στην πραγματική ρίζα του προβλήματος των ναρκωτικών.