Η ονομασία του ιστολογίου είναι ο τίτλος του βιβλίου του Βασίλη Σαμαρά "1917-1953, Η ιστορία διδάσκει και εμπνέει"

Κυριακή 24 Ιουλίου 2016

ΤΑΙΝΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. Ίνγκμαρ Μπέργκμαν "Η Έβδομη Σφραγίδα"

του Κώστα Κοτίδη
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 2008


Γέμισε ο τόπος με αμερικανικές ταινίες... Ανοίγεις για λίγες ώρες την τηλεόρασή σου και κατακλύζεσαι. Κανόνας πια να βομβαρδίζεσαι με τα σκουπίδια της υπερδύναμης, με τις κυρίαρχες ιδέες της. Σκουπίδια πολιτιστικά, πραγματικές «έξυπνες βόμβες».
Εντάξει, δε λέω... υπάρχουν και οι ωραίες κινηματογραφικές στιγμές του Χόλιγουντ. Είναι τότε που καθώς έχεις παρακολουθήσει μια αμερικάνικη ταινία, κάθεσαι και σκέφτεσαι: "Ναι, μωρέ! Υπάρχει και η άλλη Αμερική. Αδύναμη, μικρή για την ώρα, αλλά υπάρχει".
Μ' αυτά και μ' αυτά, έμαθε η γενιά μου (έπιασε τα τριάντα) να αγνοεί επιδεικτικά τον ευρωπαϊκό κινηματογράφο. Να τον θεωρεί γραφικό, να μην αντέχει συχνά ακόμα και τη γλώσσα που χρησιμοποιεί, να τον υποβαθμίζει μέσα της.


Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν δε θα μπορούσε να ξεφύγει από το παραπάνω πλαίσιο. Ούτε και  η Έβδομη Σφραγίδα του. Ο Σουηδός σκηνοθέτης πέθανε μέσα στον Ιούλιο και άφησε πίσω του ένα σημαντικότατο έργο. Δεν ξέρω αν κάποιος άλλος τηλεοπτικός σταθμός εκτός από τη «Βουλή», έδειξε κάποια από τις ταινίες του. Την ίδια ακριβώς στάση, δηλαδή, που κράτησαν και οι πολυκινηματογράφοι της Αθήνας. Ν' αγνοήσουν το έργο του.
Η Έβδομη Σφραγίδα «είναι μια ταινία για το φόβο του θανάτου. Με απελευθέρωσε από το δικό μου φόβο του θανάτου(1)». Έτσι χαρακτήρισε ο ίδιος την ταινία που γύρισε το 1956, μέσα σε 35 μόλις μέρες. Στο έργο, ο Θάνατος (Μπεγκτ Έκεροτ) ολοζώντανος καλωσορίζει το σταυροφόρο ιππότη Αντώνιο Μπλοκ (Μαξ Φον Σύντοφ) στη μεσαιωνική Σουηδία. Είναι η εποχή που η χολέρα εξαπλώνεται φριχτά σ' όλη την Ευρώπη. Ο ιππότης κερδίζει χρόνο (ζωής) ξεκινώντας την περίφημη πια παρτίδα σκακιού με το Θάνατο. Μέχρι να τελειώσει αυτή η παρτίδα, θα έχει την ευκαιρία να ψάξει τις απαντήσεις στα επίμονα μεταφυσικά του ερωτήματα, να γευτεί τις χαρές της ανθρωπιάς και της φιλίας δίπλα σ' ένα θεατρικό θίασο και τελικά να χάσει, σ' ένα παιχνίδι με προδιαγεγραμμένο φινάλε.
Ο Μπέργκμαν παίζει με τις αντιθέσεις σ' όλο το έργο. Η κενότητα, η αηδία και η μοναξιά του Αντώνιου Μπλοκ έρχεται αντιμέτωπη με τη ζωντάνια του Γιοφ (Νιλς Πόπε), της Μία (Μπίμπι Άντερσον) και του μικρού τους παιδιού που απαρτίζουν το θίασο. Η συνεχής αναζήτηση του θεού από τον Μπλοκ βρίσκει μπροστά της το χαρακτηριστικό υλισμό του ιπποκόμου του (Γκούναρ Μπιέρνοτραντ), που αμφισβητεί διαρκώς τις μεταφυσικές απαντήσεις που δίνουν οι άνθρωποι -κάποιοι άνθρωποι- στα πράγματα. Τα λόγια του τελευταίου σχεδόν μαστιγώνουν τον ευρωπαϊκό μεσαίωνα που μέσα στα σκοτάδια του, δε διστάζει να κάψει -στη ροή του έργου- ένα νεαρό κορίτσι στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης ή να οδηγήσει στο αυτομαστίγωμα αρκετούς κυνηγημένους από τη χολέρα ανθρώπους.
Όλες αυτές οι αντιθέσεις, που τις βλέπει να περνούν από μπροστά του ο θεατής της 95λεπτης Έβδομης Σφραγίδας, έχουν την αφετηρία τους σε μια διαλεκτική(2) που δυσκολεύεται να δώσει κοινωνικές και υλικές απαντήσεις στα σημαντικά φιλοσοφικά ερωτήματα του Αντώνιου Μπλοκ. Και αυτό, γιατί φλερτάρει -ως διαλεκτική- με τον υπαρξισμό(3) του Κίρκεγκωρ, που ποτέ δεν έκρυψε ο σκηνοθέτης ότι τον επηρέασε.
Νιώθεις πως το άτομο είναι μόνο του απέναντι στα «γιατί» της ύπαρξης, ακόμα και όταν ο πρωταγωνιστής γεμίζει συναισθηματικά από τη συνύπαρξή του με τους θεατρίνους. Ο μεσαίωνας μετατρέπεται σ' ένα πελώριο κολαστήριο που βασανίζει την ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά καταφέρνει παράλληλα -αυτή την αίσθηση έχεις- να ταιριάξει μ' αυτή. Είναι έξω από την οπτική του σκηνοθέτη μια κοινωνική ανάλυση της «γειτονιάς των ανθρώπων» που θα εστιάσει στην οικονομία ή την πολιτική, που θα αναζητήσει δηλαδή απαντήσεις στις κοινωνικές συνθήκες της φεουδαρχίας τού τότε.
Είχε πάρει έτσι κι αλλιώς ο Μπέργκμαν τις αποφάσεις του μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αφού απελευθερώθηκε πρώτα από το αποπνιχτικό, ναζιστικό περιβάλλον -οικογενειακό και ευρύτερο- που τον περιστοίχιζε: "Εγώ σιωπούσα για τις παραπλανήσεις μου και την απελπισία μου. Μια περίεργη απόφαση ωρίμασε αργά: ποτέ πια πολιτική! Βεβαίως έπρεπε να είχα αποφασίσει κάτι εντελώς διαφορετικό(4)".
Νομίζω πως σ' αυτή τη στάση αναφέρεται και ένας δικός μας σκηνοθέτης, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, όταν γραφεί πως στη Γαλλία του '60: "...Η πολιτικοποίηση άλλαξε τα πάντα. Άλλαξαν ο, εκτιμήσεις, άλλαξαν και οι αγάπες. Ο Μπέργκμαν έπεσε σε ανυποληψία. Δεν τον αγαπούσαμε(5)"
Ο υπαρξισμός του Μπέργκμαν δεν τον εμποδίζει να αμφισβητεί. Όπως ίσως, δεν εμπόδιζε και τον Σαρτρ να κάνει το ίδιο πράγμα. Μονό που φιλοσοφικά τον οδηγούσε στην άποψη «πως η ύπαρξη προηγείται, της ουσίας η καλύτερα, πως όλα ξεκινάνε από την υποκειμενικότητα(6)».
Αν «εγώ μοναχά υπάρχω!»(7), τότε είμαι καταδικασμένος μόνος να αντιμετωπίσω τα προβλήματά μου, μιας και η αντικειμενική πραγματικότητα είναι υποδεέστερη της αφεντιάς μου.
Αν συνέβαινε το αντίθετο (αν συνέβαινε εννοώ, στο θεωρητικό υπόβαθρο του δημιουργού), αν δηλαδή η πραγματικότητα καθόριζε την κάθε μια ξεχωριστή υποκειμενικότητα περισσότερο από ό,τι η καθεμιά υποκειμενικότητα καθορίζει την πραγματικότητα, τότε θα είχε νόημα να πιστέψει κανείς πως αξίζει να συνενωθούν οι άνθρωποι για να αλλάξουν τον κόσμο τους. Τότε θα ήταν μπορετό να αναζητήσεις τις απαντήσεις στις σχέσεις σου με τους άλλους, με αυτούς που βιώνουν την ίδια αφόρητη ζωή με σένα. Ίσως σε κείνη την υπαρξιστική αφετηρία να μπορέσει να βρει κανείς τις αιτίες της απέραντης μοναξιάς του Μπλοκ.

Ο Θάνατος στο τέλος της ταινίας, κάνει αυτό που είχε σκοπό από την πρώτη στιγμή. Παρασέρνει κάποιους από τους πρωταγωνιστές -με τον Μπλοκ και τον ιπποκόμο μέσα σε αυτούς- σε ένα τελευταίο χορό πάνω στο λόφο και «σε μια οπό τις μνημειώδεις σκηνές ολόκληρου του κινηματογράφου»(8). Η θεατρική οικογένεια αφήνεται σκόπιμα έξω από το χορό του θανάτου. Εκφράζει τη ζωή και την ελπίδα που ο Μπέργκμαν προστατεύει, εμφανίζοντας έτσι μια ακόμη, μάλλον τη χαρακτηριστικότερη, αντίθεσή του.

Παραπομπές
1. Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, «Ο Μπέργκμαν μιλάει για τον Μπέργκμαν», σελ.148, Εκδόσεις Ροές
2. Μέθοδος με την οποία προσεγγίζουμε την πραγματικότητα, ξεκινώντας από τη θέση πως τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση & εξέλιξη.
3. Φιλοσοφικό ρεύμα που γεννήθηκε το 19ο αιώνα και τοποθετεί την υποκειμενική μας ύπαρξη, στην πρωταρχική θέση των πραγμάτων.
4. Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, «Αυτοβιογραφία , η μαγική κάμερα», σελ. 128, Εκδόσεις Κάκτος
5. Καθημερινή, Κυριακή 5 Αυγούστου 2007
6. Ζαν Πωλ Σαρτρ, «Ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός», σελ.17, Εκδόσεις Δαμιανός
7. Όπως αναφώνησε στην «Ασκητική» του ο Νίκος Καζαντζάκης

8. Γούντι Άλεν, Ελευθεροτυπία, 11 Αυγούστου 2007 (από παλαιότερη συν. του)

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου