Το πραγματικό λαϊκό κίνημα ζητάει να εκφραστεί

του Δημήτρη Τσοντάκη

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 2009

"Η τέχνη δεν είναι ένας καθρέφτης
που προβάλλει την πραγματικότητα,

αλλά ένα σφυρί 
για να τη διαμορφώσεις"

Μπέρτολντ Μπρεχτ

Όλοι μας λίγο ή πολύ έχουμε παρατηρήσει την έλλειψη καλλιτεχνικής δημιουργίας στη κοινωνία μας, την επανάληψη σε συχνά εκφυλιστικό βαθμό παλιότερων έργων και το κενό που όλο αυτό δημιουργεί. Η έλλειψη αυτή οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στον εκφυλισμό των ανθρώπινων σχέσεων, την υπάρχουσα ηθική, άρα και αισθητική κατάπτωση μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα, λόγω της αποσυγκρότησης του κινήματος. Ας δούμε όμως και πιο αναλυτικά τι ισχύει σήμερα στη χώρα μας.

Τις τελευταίες δεκαετίες, μέσα στη σύγχρονη καπιταλιστική πραγματικότητα, έχει διαμορφωθεί μία ελίτ που κατέχει τα πρωτεία στην τέχνη. Είναι το μόνο «δημιουργικό» κομμάτι της κοινωνίας μας που «παράγει αισθητική», ή τουλάχιστον ως τέτοιο φέρεται. Αποτελείται κυρίως από αστούς ιδεολόγους και κομμάτια της επίσημης αριστεράς. Από την άλλη μεριά και πάντα σε αντιπαράθεση με την ελίτ, υπάρχει η υποκουλτούρα για τις πλατιές λαϊκές μάζες, η οποία και μέσα από τη βιομηχανία που κρύβεται από πίσω της, έχει σαν σκοπό να καταπνίξει οποιαδήποτε άλλη προσπάθεια έκφρασης τέχνης.

Ας δούμε όμως τι εννοούμε με τον όρο τέχνη. Η τέχνη συνίσταται από τρία ποιοτικά χαρακτηριστικά. Πρώτα απ' όλα πρέπει να έχει το κατάλληλο πολιτικό περιεχόμενο και μ' αυτό δεν νοείται στενά η προπαγάνδα, αλλά και κάποιοι διαχρονικοί πόθοι, αισθήματα και αξίες του ανθρώπινου γένους για τα οποία έχει πολεμήσει, όπως ελευθερία, ανεξαρτησία, ισότητα. Δεύτερον, πρέπει να έχει στοιχεία από τον δημιουργό του που να αντανακλούν τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες και να δίνουν την ανθρώπινη χροιά στο έργο και τρίτον, τα τεχνικά χαρακτηριστικά που θα βοηθήσουν το έργο να προσληφθεί πιο εύκολα από το κοινό και θα διεγείρουν τις αισθήσεις του.

Σίγουρα η υποκουλτούρα που έχει επιβάλει το σύστημα δεν πληροί καμία από τις παραπάνω προϋποθέσεις πλην σε ένα βαθμό της έκφρασης της συγκεκριμένης κατάστασης της κοινωνίας. Η υποκουλτούρα είναι δομημένη πάνω στην αποσυγκρότηση του κινήματος, την πρόσκαιρη επικράτηση της αστικής τάξης και τη δημιουργία της μικροαστικής τάξης που είναι το αντεπαναστατικό προγεφύρωμα του μεγάλου κεφαλαίου.

Από την άλλη μεριά η ελίτ σίγουρα κατέχει τα τεχνικά χαρακτηριστικά, κυρίως λόγω σπουδών, αλλά μένει στα ήδη δομημένα χαρακτηριστικά του παρελθόντος τα οποία και αναπαράγει χωρίς φαντασία, ακριβώς γιατί της λείπει το πολιτικό υπόβαθρο, αλλά και η απεύθυνση στις μάζες, οπότε χάνει και οποιοδήποτε κοινωνικό χαρακτηριστικό.

Ποιος ήταν ιστορικά ο ρόλος του δεύτερου αυτού ρεύματος, που εκπροσωπεί αυτή η ελίτ σήμερα; (η υποκουλτούρα δε χρειάζεται να αναλυθεί) Στη Γαλλία στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν η αστική τάξη είχε εδραιώσει την εξουσία της και είχε αρχίσει να γίνεται καταπιεστική, μη έχοντας τηρήσει τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης, η κυρίαρχη τέχνη άρχισε να εκφυλίζεται, δηλαδή οι πρώην ιδεολόγοι της αστικής τάξης. Μια νέα ελίτ, προερχόμενη κυρίως από μεσοαστικά στρώματα, απογοητευμένη από την παρακμή αυτή, στράφηκε στην απομόνωση και δημιούργησε το ρεύμα «η τέχνη για την τέχνη», το οποίο ασχολείται μόνο με τα τεχνικά χαρακτηριστικά. Εννοείται ότι την ίδια περίοδο, όπως και πάντα, υπήρχε η αμφισβήτηση προς την άρχουσα τάξη με το ρεύμα του ρεαλισμού, στα σπάργανα ακόμα βέβαια, όπως άλλωστε και το κίνημα της εποχής. Με την πάροδο του χρόνου και την ανάπτυξη του κινήματος της εργατικής τάξης, οι οπαδοί του ρεύματος «η τέχνη για την τέχνη» σύντομα έφυγαν από τον απομονωτισμό τους και στράφηκαν εναντίον του. Εντάχθηκαν έτσι στο στρατευμένο αντιδραστικό ρεύμα της εποχής. Από την άλλη μεριά ο ρεαλισμός έδωσε τη θέση του στο σοσιαλιστικό ρεαλισμό και το σουρεαλισμό, με ευρεία αποδοχή από τις μάζες. Τα δύο αυτά ρεύματα έγιναν τελικά αλληλένδετα με το κίνημα και οι εκφραστές της λαϊκής βούλησης.

Αναλογικά με σήμερα, υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία και η πορεία του ελιτισμού αυτού φαίνεται προδιαγεγραμμένη. Το ζητούμενο όμως για μας είναι η τέχνη του κινήματος, η οποία είναι και η μόνη που μπορεί και συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν. Δυστυχώς αυτή η τέχνη έχει εκλείψει σχεδόν από το κίνημα σήμερα. Τα ρεύματα που εκφράζουν σήμερα το κίνημα είναι τα απολιθώματα των δύο προαναφερθέντων ιστορικών ρευμάτων που το εξέφραζαν παλιότερα, καθώς συνεχίζουν να αναπαράγονται χωρίς φαντασία και πλέον είναι λίγο ξένα από την δική μας πραγματικότητα. Αυτά συχνά χρησιμοποιούνται εκχυδαϊσμένα από την επίσημη αριστερά και αναδεικνύονται ως απόδειξη των αγώνων της, γιατί δεν υπάρχει τρόπος να τους αποδείξει σήμερα στην πράξη. Το τρίτο ρεύμα που υπάρχει σήμερα στο κίνημα είναι ο υπαρξισμός. Το ρεύμα αυτό εκφράζει τις αγωνίες του ανθρώπου, τα αδιέξοδα στα οποία βρίσκεται και γενικότερα προβλήματα που γεννιούνται στις σύγχρονες συνθήκες ζωής. Πάντα όμως έχει ατομικιστική βάση. Αναπτύχθηκε μετά την ήττα των επαναστάσεων στην Ευρώπη στις αρχές του 20ου αιώνα και στην άνοδο του φασισμού. Γι' αυτό έχει μια πεσιμιστική χροιά, αλλά οι εκφραστές του ποτέ δεν εγκατέλειψαν τη λαϊκή υπόθεση. Εκείνη την περίοδο αυτό ήταν το ρεύμα που μπορούσε να αγγίξει την ψυχοσύνθεση των ανθρώπων του κινήματος χωρίς ταυτόχρονα να τους απομακρύνει από τις μάζες. Η απομάκρυνση όμως αυτή έγινε δυστυχώς αργότερα, για να φτάσει σήμερα ο υπαρξισμός στην απόλυτη μορφή του να εκπροσωπεί το κίνημα .

Αυτό οφείλεται κατά τη γνώμη μου στον απομονωτισμό του κινήματος, στην κάμψη του, στον ατομικισμό πολλών τμημάτων του, στην έλλειψη εμπιστοσύνης στο λαό και στη λαθεμένη ανάγνωση συγκυριών και καταστάσεων.

Η λύση του προβλήματος είναι να απεμπλακεί το κίνημα από τις παραπάνω λογικές, να δείξει το δρόμο στο λαό και να τον οδηγήσει στην οργανωμένη πάλη. Έτσι σε σύνδεση με το λαό και σε άμεση αλληλεπίδραση με αυτόν θα δημιουργηθεί η μόνη πραγματική τέχνη, που θα βρίσκεται σε δυναμική σχέση ανάπτυξης με το κίνημα. Η τέχνη δεν είναι για λίγους και εκλεκτούς, ούτε αυτοσκοπός ή ασχολία ακριβών γούστων. Η τέχνη είναι στρατευμένη στις ανάγκες του λαού και εκφραστής του.