Από το παρελθόν …στο παρόν …για το μέλλον

της Αγγελικής Χατζή

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 2003

Αβάντε μαέστρο... Τα φώτα σβήνουν και οι λάμπες πίσω από τον μπερντέ ανάβουν. Ο ξυπόλητος φίλος μας βγαίνει στη σκηνή και το ταξίδι ξεκινάει.

Ο Καραγκιόζης γεννήθηκε μακριά. Κάπου εκεί στην Αίγυπτο το 13ο αιώνα. Ταξίδεψε από κει στην Ινδία, στην Τουρκία κι έφτασε στην Ελλάδα λίγο μετά την επανάσταση. Απ' τη μια, γιατί η ορθόδοξη εκκλησία, προεπαναστατικά και κατά τη διάρκεια της επανάστασης, κατέχοντας τεράστια δύναμη, ήταν εχθρική στα μη θρησκευτικά θεάματα. Απ' την άλλη, επειδή μέχρι τότε οι συγκεντρώσεις άνω των τριών απαγορεύονταν στους ραγιάδες.

Πρωτοεμφανίζεται, λοιπόν, στα χρόνια του Όθωνα. Σε αστούς και μορφωμένους το λαϊκό και κωμικοτραγικό προφίλ του Καραγκιόζη δημιουργεί αρνητική εντύπωση. Ο απλός λαός παραξενεύεται. Ο Καραγκιόζης όμως, τόσο με την αυθεντικότητα και την αμεσότητά του, όσο και με την απλότητα και την τέχνη του, αποδεικνύει τη λαϊκή του προέλευση.

Αρχικά, τα τούρκικα στοιχεία είναι εξαιρετικά εμφανή και ο εξελληνισμός του γίνεται με μεγάλη βραδύτητα. Σε αντίθεση, όμως, με το τούρκικο θέατρο σκιών, στο οποίο όσο κι αν ψάξουμε, δε θα βρούμε σύμβολα πολιτικής, θρησκευτικής ή στρατιωτικής εξουσίας, το ελληνικό έχει αυξημένο το ιστορικό και κοινωνικό περιεχόμενο.

Το ρεπερτόριο του Καραγκιόζη την περίοδο εκείνη, εξαντλείται σε έργα ηρωικά και ηθογραφικά. Ωστόσο, τη δεκαετία του '20 και μόλις το 1924, δύο χρόνια μετά τη μικρασιατική καταστροφή, η φτώχεια, η προσφυγιά, η οικονομική κρίση, η πολιτική αστάθεια, η κοινωνική εξαθλίωση κυριαρχούν. Ο λαός προσπαθεί να ξεχάσει, να γελάσει και να στηριχτεί. Η λαϊκή ζωντάνια δίνει φωνή στον Καραγκιόζη.

Τα φώτα του μπερντέ φωτίζουν τις κοινωνικές, εθνικές, πολιτικές αντιθέσεις της κοινωνίας, τις αντιθέσεις της νεοελληνικής πραγματικότητας. Η κοινωνική κριτική γίνεται όλο και πιο έντονη. Το ίδιο το στήσιμο του μπερντέ, όμως, από τα τότε μέχρι σήμερα, δεν αντανακλά τις κοινωνικές αντιθέσεις και την αδικία; Στη μια πλευρά, το μεγαλόπρεπο παλάτι, το σαράι του πασά. Αυτός εξουσιάζει και καθορίζει τα πάντα, ζει με πολυτέλεια, εκμεταλλεύεται τον απλό λαό και αδιαφορεί για τα παθήματά του. Στην άλλη πλευρά, το φτωχικό σπίτι, χωρίς παντζούρια και πόρτες, η παράγκα του Καραγκιόζη. Ο ξυπόλητος ήρωας δε γνωρίζει καμία τέχνη. Είναι, όμως, πρόθυμος να ανακατευτεί παντού. Δε φοβάται το ξύλο, το 'χει συνηθίσει. Ατελείωτες γκάφες και ατυχίες τον γυρίζουν πάντα εκεί που ξεκίνησε. Καταλήγει στην παράγκα του φτωχός, μετά από πολύ ξύλο, και πεινασμένος όσο και πρώτα. Η αέναη προσπάθεια του Έλληνα να ορθοποδήσει. Τα αμέτρητα πάντα εμπόδια. Η αιώνια αυτή πείνα του είναι το σπαραχτικότερο μα και το πιο αληθινό παράπονο του ελληνικού λαού.

Ο Καραγκιόζης αφουγκράζεται τις αγωνίες, τους φόβους, τα βάσανα του λαού και τα μετουσιώνει σε τέχνη. Η επιλογή του συστήματος να καταστέλλει τις δημοκρατικές ελευθερίες και τα κεκτημένα δικαιώματα των πολιτών, μεταφέρεται στο πρόσωπο του Βελιγκέκα, που ξυλοφορτώνει όποιον εναντιωθεί στις διαταγές του πασά. Καθένας από την τρελοπαρέα του Καραγκιόζη αντιστοιχεί και σε κάποιο διαφορετικό τύπο νεοέλληνα. Ο φιλήσυχος - φοβιτσιάρης Χατζηαβάτης, ο αυτάρεσκος "μαμάκιας" Μορφονιός, ο ψευτόμαγκας Σταύρακας και ο εκλεπτυσμένος αλλά ξεπεσμένος αριστοκράτης Νιόνιος.

Πάνω στον μπερντέ, στα μπαλώματα του Καραγκιόζη κοιτάμε τον καθρέφτη όπου η κοινωνία βλέπει τις ρυτίδες της. Η ιδιότητα, όμως, του Καραγκιόζη μέσα από κωμικά περιστατικά, ν' απογυμνώνει και ν' αποτυπώνει την τραγικότητα της κοινωνικής πραγματικότητας ενόχλησε και ενοχλεί. Ο πάντα επίκαιρος, δυναμικός και ασυμβίβαστος λόγος του, η αιώνια πίστη του στον άνθρωπο και τις δυνάμεις του, γέννησαν προσπάθειες για συκοφάντηση και αποπροσανατολισμό.

Το θέατρο σκιών δεν είναι φολκλόρ, φτηνό και ακίνδυνο παιδικό θέαμα. Δεν είναι "μουσειακό κομμάτι". Είναι ένα μέσο ρήξης, εναντίωσης και αμφισβήτησης της πραγματικότητας, στην οποία το σύστημα θέλει να μας εγκλωβίσει. Είναι μέσο απελευθέρωσης, μέσο μιας συνεχώς ανανεώσιμης ελπίδας για ένα μέλλον που θ' ανήκει στους λαούς. Στον Καραγκιόζη, η πάλη των τάξεων είναι παρούσα σε όλα τα παθήματα των ηρώων. Ο λαϊκός αυτός "παγαπόντης" είναι μια φιγούρα - σύμβολο, δεν μπορεί να λογοκρίνεται και ν' ασφυκτιά σε στενά καλούπια.

Ναι, αποτελεί λαϊκή παράδοση! Δεν τελειώνει η ιστορία του όμως εκεί. Η παράδοση και το παρελθόν του Καραγκιόζη είναι η δύναμή του. Ο ρόλος του δεν είναι ανούσιος. Το ντόπιο θέατρο σκιών έχει τη δύναμη να εκφράσει, να ερμηνεύσει θεατρικά, κατανοητά, λαϊκά και όχι λαϊκίστικα τη νεοελληνική πραγματικότητα και να αποτελεί ένα θέατρο μάχιμης επικαιρότητας.

Με το τραγικό του χιούμορ, πήρε τα όνειρα και τα μεράκια μας και τα έκανε γέλιο, τα έκανε δάκρυ, τα έκανε τέχνη. Μια τέχνη από το λαό, για το λαό!