In memoriam. Ένοχοι και ευθύνη για το ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φύλ. 818, στις 24/2/2018

Η ύπαρξη της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης χάνεται μέσα στο χρόνο. Στην πορεία των αιώνων και μέχρι σήμερα, οικονομικές, κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες συνέβαλαν στην κατά καιρούς αυξομείωση του αριθμού των μόνιμων εβραίων κατοίκων της Θεσσαλονίκης. Η πολυάριθμη κοινότητα των Εβραίων της πόλης αρχίζει να φθίνει από τις αρχές του 20ού αιώνα. Το 1908 με τη μετανάστευση στην Αμερική, το 1917 μετά την τραγική θέση των Εβραίων από την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης, το 1922 λόγω της οικονομικής κρίσης, το 1931 μετά το πογκρόμ των φασιστών της ΕΕΕ στο Κάμπελ. Η απογραφή του 1940 θα δώσει 49.000 εβραίους κατοίκους στην πόλη. Στις 15 Μαρτίου 1943 ξεκίνησε από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό Θεσσαλονίκης το πρώτο τρένο για το Άουσβιτς με 2.800 Θεσσαλονικείς Εβραίους. Οι 2.191 από αυτούς εξοντώθηκαν στους θαλάμους αερίων αμέσως μετά την άφιξη τους. Με 19 συρμούς, μέσα σε έξι μήνες, 46.061 άτομα μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κι από αυτά τα 37.387 δολοφονήθηκαν. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης έπαψε να υπάρχει.

Η εμβληματική ομιλία του δημάρχου Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουτάρη κατά την Εθνική Ημέρα Μνήμης των Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος και η θεμελίωση του Μουσείου Ολοκαυτώματος έδωσε το έναυσμα για έναν διάλογο που αφήνει πολλά ερωτήματα που ζητούν απαντήσεις, δίπλα σε απαντήσεις που αφήνουν πολλά ερωτήματα. Όπως και να έχει το θέμα, κανένας προοδευτικός και αριστερός άνθρωπος δεν μπορεί να μη σταθεί με σεβασμό μπροστά στις εκατόμβες των θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας. Δεν μπορεί να μην αναλώσει τον εαυτό του σε αγώνες λαϊκούς, ενάντια στο φασισμό, ενάντια σε κάθε γενοκτονία και να μη σκύψει το κεφάλι μπροστά στο ολοκαύτωμα των Εβραίων.

Η αλήθεια είναι ότι η ομιλία του Μπουτάρη ακροβατεί με γενικεύσεις κι αφαιρέσεις στο τεντωμένο σχοινί μιας μυθολογίας γύρω από το εβραϊκό στοιχείο της πόλης, τη σχέση του με τις άλλες εθνότητες που την κατοικούσαν και τελικά για τη συμπεριφορά του ελληνικού στοιχείου απέναντι στους δεινοπαθούντες εβραίους συμπολίτες τους κατά τη διάρκεια της Κατοχής και μετέπειτα. Το όλο αφήγημα που προκύπτει από μια τέτοια μεθόδευση καταντά ανιστόρητο και, με την ενοχοποίηση-τσουβάλιασμα του ελληνικού στοιχείου της πόλης σαν σύνολο, απολιτικό κι αταξικό. Η ομιλία του δημάρχου της Θεσσαλονίκης δεν μπορεί να ιδωθεί έξω από τη σημερινή διεθνή αλλά και ελληνική πολιτική συγκυρία. Πολύ περισσότερο όταν αναφέρεται στη γενοκτονία των Εβραίων και αποσιωπά τη γενοκτονία των Αρμενίων, των Ελλήνων, των Κούρδων και των Παλαιστινίων.

Οι οποιεσδήποτε υπαρκτές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αντιθέσεις μεταξύ του ελληνικού και εβραϊκού στοιχείου ενισχύονταν από τα συμφέροντα και την προπαγάνδα των αστικών τάξεων των δυο κοινοτήτων, χωρίς να έχει έξω την ουρά του κι ο θρησκευτικός φανατισμός, ιδιαίτερα μετά την ενσωμάτωση της πόλης στο Ελληνικό Βασίλειο το 1912. Τα μεγαλοϊδεατικά οράματα της ελληνικής άρχουσας τάξης κι η εγκατάσταση χιλιάδων προσφύγων με τη μικρασιατική καταστροφή το 1922 αλλοίωσαν τη δημογραφική σύνθεση της πόλης και φρέναραν κάποια άλλα σιωνιστικά όνειρα και κινήσεις.

Με την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη, όλος εκείνος ο «εθνοπατριωτικός εσμός», που κάθε τόσο εκκόλαπτε έναν δικτάτορα και έφερε τη μεταξική δικτατορία, είναι αυτός τελικά που πρωταγωνίστησε στο δωσιλογισμό και τη λεηλασία των περιουσιών των Εβραίων. Κι ενώ οι έλληνες κάτοικοι της πόλης, κι όχι μόνο, στριμώχνονταν στην ουρά μ' ένα κατσαρολάκι στο χέρι για λίγο συσσίτιο ή πέθαιναν στο δρόμο από την πείνα, αυτοί μπαίναν στην ουρά έξω από το γραφείο του Μαξ Μέρτεν για το κατιτίς τους. Απ' αυτούς έγιναν γιάμα τα εβραϊκά σπίτια, τα μαγαζιά και οι επιχειρήσεις : «...η καταστροφή του νεκροταφείου υπήρξε μια πολιτική και όχι στρατιωτική πράξη και ο Μέρτεν γνώριζε καλά ότι αυτό θα εξασφάλιζε την εύνοια των ελληνικών αρχών» (Ρένα Μόλχο, Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων). «Το 1948 ο Λευτέρης Σταυριανός ανέφερε ότι 12.000 άτομα (που οι περισσότεροι ήταν μάλλον συνεργάτες και δωσίλογοι) εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση. Αντίθετα από τους λίγους Εβραίους δωσίλογους οι οποίοι δικάστηκαν και καταδικάστηκαν, ουδείς εκ των μη Εβραίων δωσίλογων τιμωρήθηκε....» (Ρένα Μόλχο ο.π.).

Μετά την Κατοχή και στο μετέπειτα εμφυλιακό καθεστώς οι δωσίλογοι, οι ταγματασφαλίτες κι οι διάφοροι «συνομιλητές» των στρατευμάτων Κατοχής έτυχαν τέτοιας σκανδαλώδους εύνοιας, έτσι ώστε για χρόνια πολλά μετά την απελευθέρωση οι Εβραίοι δεν είχαν ακόμα ανακτήσει τα σπίτια και τις επιχειρήσεις που τους είχαν αρπάξει - και το πρόβλημα αυτό δεν έχει μόνο παρελθόν αλλά και μέλλον. Και τα λαϊκά στρώματα της πόλης; Η φτωχολογιά είτε Εβραίοι ήταν είτε Έλληνες υφίσταντο την ίδια κοινωνική καταπίεση. Το ίδιο χέρι τους βασάνιζε, το ίδιο αφεντικό τους ξεζούμιζε, ο ίδιος χωροφύλακας τους συνελάμβανε, κι όταν ζητούσαν το δίκιο τους, η ίδια κρατική εξουσία τους φυλάκιζε και τους εξόριζε. Γιατί ένας άλλος μεγάλος μύθος είναι ότι όλοι οι Εβραίοι ήταν πλούσιοι. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι περισσότεροι ήταν εργάτες (8.000), μικροεπαγγελματίες (4.000), μικροπουλητάδες (250), σερβιτόροι (2.000), χαμάληδες (2.000), χειρωνακτικά επαγγέλματα (500), βαρκάρηδες (600), καραγωγείς (500). Τις εβραιογειτονιές, σε μεγάλο βαθμό, ξεπάστρεψε η πυρκαγιά του 1917. Είναι ενδεικτική η άθλια κατάσταση των Εβραίων μετά την πυρκαγιά. Μόνο στα προάστια της Θεσσαλονίκης, σε 5.558 δωμάτια ζούσαν 5.901 οικογένειες, στο σύνολο 18.728 ψυχές. Συνολικά 53.737 Εβραίοι έμειναν άστεγοι.

Θα γράψει ο φίλος και συνεργάτης, μακαρίτης πια, Αλμπέρτο Ναρ: «Ο παππούς μου λοιπόν ψαρός, ο πατέρας μου μαραγκός κι η μάνα μου καπνεργάτισσα. Αυτοί οι τίτλοι μου, αυτές οι περγαμηνές μου και δεν μπορώ να σταθώ πουθενά χωρίς να τις μνημονεύσω» («Σε αναζήτηση ύφους»).

Εβραίοι και έλληνες εργάτες θα ιδρύσουν τη Φεντερασιόν, που μαζί μ' άλλες αριστερές οργανώσεις έγινε συνιδρύτρια του ΣΕΚΕ. Εβραίοι εργάτες βρίσκονται ανάμεσα στους εξεγερμένους του 1936. 12.898 Εβραίοι της χώρας, οι περισσότεροι από τη Θεσσαλονίκη, θα πολεμήσουν μαζί με τους έλληνες συμπολίτες τους φασίστες το 1940. Από αυτούς 513 σκοτώθηκαν και 3.743 τραυματίστηκαν.

Με κίνδυνο ζωής και πραγματική αυτοθυσία το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ διέσωσε όσους Εβραίους ήθελαν να διαφύγουν και πολλοί Εβραίοι πολέμησαν στις τάξεις του. Όμως πολλά και συγκινητικά είναι τα παραδείγματα απλών ανθρώπων του ελληνικού στοιχείου της πόλης που όχι μόνο ζούσαν φιλικά με τους εβραίους γείτονες τους, αλλά τους στάθηκαν με κάθε τρόπο και μέσο στη δοκιμασία τους. Κι όμως, ήταν κι αυτοί άνθρωποι λαϊκοί, που υφίσταντο όλες τις συνέπειες της φασιστικής Κατοχής, έδιναν τα δικά τους ολοκαυτώματα (Κερδύλια, Χορτιάτης κ.λπ.) κι αγωνίζονταν να επιβιώσουν από το λιμό. Είχαν τους δικούς τους εκτελεσμένους που δεν μπόρεσαν να σώσουν, στην Τούμπα της Σταυρούπολης, στο Γαλλικό, την Καλαμαριά, την Ευκαρπία, το Κόκκινο σπίτι, το Γεντί Κουλέ.

Χαρακτηριστική είναι η παρακάτω μαρτυρία για τη στάση των απλών ανθρώπων της πόλης που νοιάζονταν για την τύχη των εβραίων φίλων τους. "Έξω από τα περιφράγματα στο απέναντι ύψωμα, φαίνονταν κόσμος πολύς. Ήσαν οι χριστιανοί φίλοι μας που ήρθαν να αναγνωρίσουν ανάμεσα μας κάποιον γνωστό τους και φώναζαν διάφορα ονόματα» (Μπέρρυ Ναχμία, «Στη Θεσσαλονίκη, στο Γκέτο Χαρμάνκιοϊ»).

Ας κόψει τους λαϊκισμούς ο δήμαρχος Μπουτάρης, δεν είναι ούτε ποτέ ήταν «όλη η πόλη μια παρέα». Άλλοι υποδέχονταν τους Γερμανούς και συνεργάζονταν μαζί τους για τη φασιστική «Νέα Ευρώπη» κι είναι αυτοί οι ίδιοι οι υπαίτιοι για τη μετακατοχική σιωπή, ανοχή κι επίσημη αντιμετώπιση των Εβραίων κι όχι οι απλοί άνθρωποι του μόχθου και της βιοπάλης. Αυτοί και μόνο αυτοί είναι οι ένοχοι.

Τέλος, δεν μπορεί να προσπερνιούνται το σύγχρονο ολοκαύτωμα του λαού της Παλαιστίνης, η κατακτητική και βάρβαρη πολιτική του ισραηλινού καθεστώτος κι οι ιμπεριαλιστικές επιβουλές. Η όποια ανοχή και σιωπή είναι αυτή που γεννά και διαιωνίζει ολοκαυτώματα κι επωάζει το «αυγό του φιδιού».

Ας κάνουμε πράξη το σύνθημα «Το φασισμό τσακίζουν αγώνες λαϊκοί». Το λιγότερο, το χρωστούμε στην Άννα Φρανκ και στην Αχέντ Ταμίμι!

Γ.Χ.