Κάρολος Μαρξ και τεχνολογία

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία σε τρεις συνέχειες το 1987

1^ο μέρος

Μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχουμε μια πολύπλευρη, σφοδρή επίθεση ενάντια στο κομμουνιστικό κίνημα, που αρχίζει με την Γ’ Διεθνή και καταλήγει στον Μαρξ.

Κοντά στα τόσα που καταλογίζονται -ύστερα από 120 χρόνια περίπου- στον Μαρξ, είναι ότι η θεωρία του ξεπεράστηκε από την κατοπινή εξέλιξη του καπιταλισμού και ότι τάχα την χαριστική βολή σ’ αυτήν, την έδωσε η «τεχνολογική επανάσταση» που πραγματοποιήθηκε στα μεταπολεμικά χρόνια.

Οι αστοί έψαχναν απεγνωσμένα κάποια στήριξη στα αντιμαρξιστικά τους ιδεολογήματα και δεν έβρισκαν. Έτσι στην «τεχνολογική επανάσταση» βρήκαν ένα καταφύγιο για να κρύψουν τη γύμνια τους. Όμως κι αυτό το καταφύγιο δεν θα 'ταν τόσο σίγουρο αν μέσα στους, κόλπους του κομμουνιστικού κινήματος δεν... ακτινοβολούσε αυτή η «τεχνολογική επανάστασης» ή καλύτερα, αν δεν αντανακλούσαν τόσο έντονα παρόμοια φαινόμενα που προκαλούσαν αλληθωρισμό, σύγχυση και αποπροσανατολισμό. Κι εδώ βέβαια δεν υπαινισσόμαστε την κατάργηση των φαινομένων και την αντανάκλαση τους στο κίνημα (αλλοίμονο!), αλλά την προετοιμασία -σε όλα τα επίπεδα- του κινήματος ν’ αμυνθεί και να αντεπιτεθεί στις δοσμένες πολύτροπες και ποίκιλλες επιθέσεις του καπιταλιστικού συστήματος.

Ξεπεράστηκε ο Μαρξ αναφωνούσαν περιχαρείς οι αστοί, αναθεώρηση χρειάζεται ο Μαρξισμός, ξελαρυγγίζονταν οι σύγχρονοι ρεβιζιονιστές και πέρα από τον Μαρξ αναζητούσαν και «διεξόδους» με... εμβρίθεια οι νέοι «θεωρητικοί» της νέας... αριστεράς

Το τι ξεπρόβαλλε μέσα απ’ όλα αυτά είναι γνωστό «τοις πάσι». Ξεπρόβαλλε ο πιο πούρος καπιταλισμός με το πιο απαίσιο και «σιχαμερό πρόσωπό του. Αυτό που ξεπεράστηκε ήταν και είναι κάποιοι ενδοιασμοί του καπιταλιστικού συστήματος (όχι σύμφυτοι, αλλά προερχόμενοι από το αντίπαλο δέος που λεγόταν λέγεται και θα λέγεται κομμουνιστικό κίνημα και ακατάβλητη θέληση των λαών για Λευτεριά) να περάσει σε ανοιχτή επίθεση σ’ όλα τα μέτωπα και να ξαναπροβάλλει τις σάπιες και σκουριασμένες ιδέες του σαν «αιώνιες» αξίες της ανθρώπινης κοινωνίας και του ανθρώπινου γένους.

Ζούμε αυτήν την μεταβατική εποχή, εποχή επίθεσης του συστήματος και προσπάθειας ανασυγκρότησης του κομμουνιστικού κινήματος και σε τέτοιες εποχές η υπεράσπιση κι από κει και πέρα ανάπτυξη ιδεών που να προάγουν την υπόθεση ανασυγκρότησης του κομμουνιστικού κινήματος αποκτάν μια ξεχωριστή σημασία.

Εμείς εντάσσουμε την δική μας προσπάθεια, μέσα σ’ αυτή την συνολικότερη προσπάθεια που επιτελείται, –αλλού με περισσότερη επιτυχία και αλλού με λιγώτερη– λίγο-πολύ σ' όλες τις γωνιές της γης. Έτσι το να αναδεικνύουμε –όσο κι όπως μπορούμε– με τα ίδια τα λεγόμενα του Μαρξ, ότι ο Μαρξ δεν ξεπεράστηκε, θαρρούμε πως αποτελεί μια κάποια συμβολή στην κατεύθυνση που προαναφέραμε.

Στόχος αυτής της σύντομης αναφοράς, (σε σημεία) σ’ 'ένα από τα τετράδια του Μαρξ είναι:

1 ) Ν’ αναδειχθεί ότι πριν ακόμα ο Μαρξ επεξεργαστεί το βασικό του έργο (Κεφάλαιο) ακόμα και στα χειρόγραφα προετοιμασίας, υπάρχουν τα ουσιαστικά στοιχεία των μεταβολών που επιφέρει η τεχνολογία στην κοινωνία. Στοιχεία όπως εντατικοποίηση της εργασίας, ανεργία, ρόλος της τεχνολογίας, αλλοτρίωση, κλπ., κλπ. όχι μόνον δεν είναι ξένα, αλλά και τοποθετούνται με τέτοιο τρόπο που αποτελούν πολύτιμο βοήθημα για όποιον ήθελε ν’ ασχοληθεί σοβαρά με μια τέτοια θεματολογία.

2) Να επαναβεβαιωθεί ότι τα στοιχεία της τεχνολογίας όχι μόνο δεν επηρέασαν την πολιτικο-ιδεολογική - θεωρητική σκέψη του Μαρξ, αλλά την ενίσχυσαν σ’ όλα τα θεμελιακά σημεία κι αυτό αποδεικνύεται από την κατοπινή προσπάθεια του, στα πλαίσια της Ι Διεθνούς, στην αντιπαράθεση με τον αναρχισμό κλπ.

3) Να ξανατονιστεί η επικαιρότητα της Μαρξιστικής θεωρίας και να ξανατεθεί το ερώτημα σ' όλους αυτούς τους θιασώτες της «αλλαγής - αναθεώρησης» της Μαρξιστικής θεωρίας - (με πρόσχημα την τεχνολογική εξέλιξη) σε τι συνίσταται η ουσία της αλλαγής των παραγωγικών κι ευρύτερα των κοινωνικών σχέσεων για να κατανοήσουμε και την αλλαγή της θεωρίας. Εμείς συνεχίζουμε να μη... κατανοούμε.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΩΝ ΤΕΤΡΑΔΙΩΝ

«Το 1968, εκατόν πενήντα χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ, το Ινστιτούτο για την επιστήμη και την Τεχνική της Ακαδημίας επιστημών της ΕΣΣΔ, δημοσίευσε πλατειά αποσπάσματα των τετραδίων 5, 19 και 20 των χειρογράφων «Για την κριτική της πολιτικής οικονομίας» που αναφέρονται στην ανάλυση της σχετικής υπεραξίας, της ανάπτυξης των μηχανών, στην χρησιμοποίηση των δυνάμεων της φύσης και της επιστήμης στην διαδικασία παραγωγής.

Η ιστορία του χειρόγραφου «Για την κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» είναι γνωστή. Πρόκειται, όπως έγραφε ο Ένγκελς «για 1472 σελίδες σε τέταρτο σχήμα, σε 23 τετράδια, γραμμένα από τον Αύγουστο 1861 μέχρι τον Ιούνιο του 1863».

Απ’ αυτό το χειρόγραφο προέκυψε ο II και ο III τόμος του Κεφαλαίου και, πιο αργά, επίσης και οι θεωρίες για την υπεραξία που θα έπρεπε να είχαν σχηματίσει τον IV τόμο και που δημοσιεύτηκαν αργότερα, αντίστοιχα το 1885 και το 1894 από τον Φ. Ένγκελς και τον Κ. Κάουτσκι το 1905. Αντίθετα τα τετράδια 1 - 5 και 19 - 23, που θα 'πρεπε να συμπεριληφθούν στον πρώτο τόμοι, παραλείφθηκαν.

Το χειρόγραφο παραμένει λοιπόν, για νια το πούμε κι έτσι, η μοναδική ολοκληρωμένη σύνταξη του Κεφαλαίου. Στη συνέχεια ο Μαρξ θα ξαναδεί κατ’ επανάληψη μέρος του υλικού που προοριζόταν για τους επόμενους τόμους αλλά δεν θα 'ναι πια σε θέση να ξαναπιάσει ολοκληρωμένα το συνολικό σχέδιο. Η εξέταση αυτών των χειρογράφων παρουσιάζει, λοιπόν, αξιοσημείωτο ενδιαφέρον, από την στιγμή που αυτά επιτρέπουν την εμβάθυνση στη μέθοδο και στον τρόπο της δουλειάς του Μαρξ, σε μια ειδική και σημαδιακή φάση της επεξεργασίας τους, ανάμεσα στο «Για την κριτική της Πολιτικής Οικονομίας το 1859 και τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου, δημοσιευμένο το 1867».

Αυτά τα παραπάνω γράφει ο Πιέρ Μπολκίνι στην εισαγωγή της, μπροσούρας που κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1980 το εκδοτικό «EDITORI RIUNITI» και αναφέρεται στα παραπάνω αποσπάσματα των χειρογράφων του Μαρξ που δημοσιοποίησε η Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ. Και ο Μπολκίνι συνεχίζει:

«Σημειώσεις τεχνολογικό - ιστορικές» αποκαλούνται τα τετράδια 19 και 20 που αναφέρονται στο «Για την κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» σε μια διάσημη επιστολή (του Μαρξ στον Ένγκελς, στις 28 του Γενάρη 1863). Τα τετράδια αυτά θα χρησιμεύσουν για την επεξεργασία του IV μέρους του Κεφαλαίου, αλλά οφείλουν ταυτόχρονα να θεωρηθούν αυτά καθ’ αυτά σαν ολοκληρωμένο έργο, πλούσιο σε αφετηρίες που δεν πιάστηκαν στη συνέχεια, στην ιστορία της τεχνολογίας, στις σχέσεις ανάμεσα στο σταθερό και μεταβλητό Κεφάλαιο και στην κριτική της κλασσικής οικονομίας και των επιγόνων της».

ΜΙΑ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ

Στην αναφορά μας σ’ αυτά τα χειρόγραφα (τετράδια) του Μαρξ δεν θα καταπιαστούμε με όλα αυτά τα αποσπάσματα που δημοσιοποιήθηκαν αλλά μονάχα με το 5ο Τετράδιο που αναφέρεται στις μηχανές, με το πρώτο δηλ. από τα τρία που δημοσιοποιήθηκαν. Κι αυτό, όχι γιατί έχουν μικρότερη αξία τα άλλα δύο, αλλά γιατί κάτι τέτοιο θα προϋπόθετε πια, την εκτύπωση λίγο - πολύ και των τριών τετραδίων, άρα θα μιλούσαμε για μπροσούρα κι όχι για άρθρο –έστω και κάπως μεγάλο– στην λιγοσέλιδη εφημερίδα μας. Ακριβώς για να συντομεύσουμε την αναφορά μας, ακόμα και στο 5ο τετράδιο σχηματοποιήσαμε (με όποιον κίνδυνο ενέχει μια τέτοια σχηματοποίηση) σε βασικά εννοιολογικά σημεία τα στοιχεία που περιέχονται σ’ αυτό το χειρόγραφο. Θα χρειαζόταν ή θα μπορούσε νια σταθεί κανείς σε κάθε σημείο απ’ αυτά και να εμβαθύνει έχοντας ακριβώς σαν αφετηρία και σαν αναφορά την ουσία του σημείου αυτού. Αλλά ο προορισμός αυτής της προσπάθειας δεν έγκειται σ’ αυτό, αλλά στο ν’ αναδείξει το τι πλούτο ιδεών, σκέψεων και συλλογισμών περιέχονται σ’ ορισμένα αποσπάσματα ενός και μόνου χειρόγραφου τετραδίου. Δημοσιεύουμε παρακάτω αποσπάσματα του V τετραδίου του Μαρξ:

Κ. ΜΑΡΞ. Τετράδιο V. Οι μηχανές

Χρησιμοποίηση των δυνάμεων της φύσης και της επιστήμης (ατμός, ηλεκτρισμός, μηχανικά και χημικά στοιχεία).

Ο Τζον Στιούαρτ Μίλλ παρατηρεί: «Είναι συζητήσιμο αν όλες οι εφευρέσεις μηχανών που έγιναν μέχρι τώρα ανακούφισαν τον καθημερινό μόχθο της δουλειάς, του ανθρώπινου γένους». Αυτός θα 'πρεπε να έλεγε, κάθε ανθρώπου που δουλεύει. Αλλά οι μηχανές, στη βάση της (καπιταλιστικής παραγωγής, δεν στοχεύουν σε καμιά περίπτωση στην ανάκούφιση ή μείωση του καθημερινού μόχθου του εργαζόμενου.

Σκοπός των μηχανών:

α) μείωση της αξίας του εμπορεύματος, άρα της τιμής του, να 'ναι πιο φθηό ή αλλιώς μείωση. (συντόμευση - σμίκρυνση) του αναγκαίου χρόνου για την παραγωγή ενός εμπορεύματος, όχι όμως μείωση του χρόνου εργασίας που δουλεύει ο εργαζόμενος για να παράγει αυτό το πιο φθηνό εμπόρευμα.

β) Όχι μείωση ταυ χρόνου της εργάσιμης μέρας –στον καπιταλισμό– αλλά μείωση του χρόνου δουλειάς που χρειάζεται ο εργαζόμενος για την αναπαραγωγή της ικανότητας του για δουλειά, μ’ άλλα λόγια για την παραγωγή του μισθού του, συνεπώς να μειωθεί ο χρόνος εργασίας της εργάσιμης μέρας που ο εργαζόμενος δουλεύει για τον εαυτό του, το μέρος της αμοιβής για το χρόνο της δικής του δουλειάς ή να παρατείνει διαμέσου της μείωσης αυτής, το άλλο μέρος, του χρόνιου εργασίας που δουλεύει δωρεάν για τον καπιταλιστή, το μέρος της καθημερινής εργασίας που δεν αμείβεται, ο χρόνος δηλ. της, υπερεργασίας του. Παρατείνεται έτσι πέρα από τα φυσικά του όρια, όχι μονάχα ο χρόνος της σχετικής υπερεργασίας, αλλά επίσης και ο χρόνος της συνολικής εργασίας.

Μονάχα σε μερικές, περιπτώσεις, με την εισαγωγή μηχανών, ο καπιταλιστής στοχεύει στην άμεση μείωση του μισθού, επειδή αυτό συμβαίνει με την αντικατάσταση της ειδικευμένης εργασίας, από την ανειδίκευτη ή στη θέση ενός εργάτη τοποθετεί γυναίκες ή παιδιά.

Η αξία του εμπορεύματος καθορίζεται από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας που περιέχει. Με την εισαγωγή νέων μηχανών, ενώ η μεγαλύτερη παραγωγή γίνεται με τα παλιά μέσα παραγωγής, ο κεφαλαιοκράτης μπορεί να πουλάει το εμπόρευμα πιο κάτω από την κοινωνική του αξία, αφού το πουλάει πιο πάνω από την ατομική του αξία, πάει να πει πιο πάνω από το χρόνο εργασίας που του χρειάζεται για την κατασκευή του με το νέο προτσές παραγωγής. Εδώ φαίνεται λοιπόν ότι την υπεραξία την καρπώνεται από το πούλημα –από το να πληρώνουν πιο ακριβά οι άλλοι κάτοχοι των εμπορευμάτων, από την αύξηση της τιμής του εμπορεύματος πιο πάνω από την αξία του, όχι από τη μείωση του αναγκαίου χρόνου και από την παράταση τον χρόνου της υπερεργασίας. Αυτό όμως είναι μόνο η επιφάνεια.

Δια μέσου της εξαιρετικής παραγωγικής δύναμης που η εργασία αποχτάει –διαφέροντας από την μέση εργασία του ίδιου κλάδου δραστηριότητας– αυτή γίνεται, σε σχέση με τη μέση εργασία, ανώτερη εργασία. (Είναι αμφίβολο κατά πόσο μπορούμε να πούμε την ανώτερη εργασία, που λέει ο Μαρξ, ειδικευμένη και την απλή, ανειδίκευτη, αν και έχει κυριαρχήσει κάτι τέτοιο σήμερα. Γιατί ο εργάτης της απλής εργασίας δεν σημαίνει ότι δεν έχει γνώσεις και ικανότητα ίδια και μεγαλύτερη ίσως από αυτόν της ανώτερης, σημ. δική μας). Έτσι π.χ. 1 ειδικευμένη, ώρα εργασίας είναι ίση με 5/4 μιας ώρας μέσης εργασίας. Αλλά ο κεφαλαιοκράτης πληρώνει αυτήν την εργασία, όσο και την μέση.

Ένας μικρότερος αριθμός ωρών εργασίας γίνεται έτσι ίσος με έναν μεγαλύτερο αριθμό ωρών μέσης εργασίας.

Ο καπιταλιστής αμείβει αυτήν την εργασία σαν μέση και την πουλάει σαν ανώτερη.

Συνεπώς, ο εργαζόμενος της ανώτερης εργασίας, δουλεύει έναν χρόνο εργασίας μικρότερο ως προς τον εργαζόμενο της μέσης εργασίας, για να παράξει το ισόποσο του μισθού του ή τα αναγκαία μέσα αναπαραγωγής τής ικανότητάς του για δουλειά.

Αυτός προμηθεύει έτσι τον καπιταλιστή έναν μεγαλύτερο αριθμό εργάσιμων ωρών, σαν υπερεργασία και είναι, αυτή η σχετική υπερεργασία που στην πώληση προμηθεύει σ’ αυτόν τον τελευταίο, το πλεόνασμα της τιμής του εμπορεύματος πάνω την αξία του.

Αυτός πραγματώνει αυτόν τον χρόνο υπερεργασίας ή πράγμα που είναι το ίδιο, αυτή την υπεραξία, μόνο στην πώληση, υπεραξία που δεν προέρχεται λοιπόν από την πώληση, αλλά από τη μείωση του αναγκαίου χρόνου εργασίας και γι’ αυτό της σχετικής αύξησης του χρόνου της υπερεργασίας.

Επίσης αν ο καπιταλιστής που εισάγει νέες μηχανές πλήρωνε ένα ψηλότερο μισθό από το μέσο, το πλεόνασμα που αυτός πραγματώνει πιο πάνω από τη φυσική υπεραξία, της πραγματωμένης υπεραξίας από τους άλλους καπιταλιστές στον ίδιο κλάδο δραστηριότητας, θα προέκυπτε και μόνον απ’ αυτό, ότι ο μισθός δεν αυξάνεται στην ίδια αναλογία στην οποία αυτή η εργασία ανυψώνεται πιο πάνω, από τη μέση εργασία, όπου όμως έχει πάντα μια σχετική αύξηση της υπερεργασίας. Συνεπώς κι αυτή η περίπτωση εμπίπτει μέσα στο γενικό νόμο, σύμφωνα με τον οποίο η υπεραξία είναι ίση με την υπερεργασία.

2^ο μέρος

Στο προηγούμενο φύλλο μας αναφερθήκαμε στο ιστορικό της συγγραφής και της δημοσίευσης των τετραδίων του Μαρξ για την τεχνολογία. Αυτά τα κείμενα αποτέλεσαν την προεργασία που έκανε ο Μαρξ γύρω απ’ αυτό το ζήτημα, πριν συγγράψει το Κεφάλαιο.

Με την 3^η συνέχεια που θα δημοσιευτεί στο επόμενο φύλλο μας, θα ολοκληρώσουμε τη δημοσίευση των βασικών εννοιών που περικλείονται στο V τετράδιο και αναφέρονται στην τεχνολογία.

Ξανατονίζουμε ότι το παρακάτω κείμενο αποτελεί συντόμευση των εννοιών που περικλείονται στο V τετράδιο και υπογραμμίζουμε ότι μια τέτοια συντόμευση επιβάλλονταν από τις λίγες σελίδες που διαθέτει η εφημερίδα μας.

Κ. Μαρξ. V Τετράδιο αποσπάσματα

Η καπιταλιστική χρήση των μηχανών δεν είναι πια ένα απλό ισχυρό όργανο στα χέρια της χειρονακτικής εργασίας που στηρίζεται στον καταμερισμό εργασίας αλλά προϋποθέτει την απλή συνεργασία.

Στην απλή συνεργασία όχι μόνο διάφορες εργασίες καταμερίζονται ανάμεσα σε διαφόρους εργαζόμενους, αλλά έχουμε αριθμητικές αναφορές στις οποίες ένας, καθορισμένος αριθμός εργαζομένων υποδιαιρείται σε ομάδες προορισμένες για αποσπασματικές εργασίες και σ’ αυτές υπάγεται. Στη μηχανοκίνητη φάμπρικα, στην πιο αναπτυγμένη μορφή καπιταλιστικής χρήσης των μηχανών, είναι ουσιώδες, πολλοί να κάνουν το ίδιο πράγμα. Είναι μάλιστα η θεμελιακή της αρχή.

Αρχικά η χρήση των μηχανών προϋποθέτει την μανιφακτούρα (καταμερισμός εργασίας) για την κατασκευή των μηχανών. Μόνον αργότερα, σ' ένα κατοπινό στάδιο ανάπτυξης, η κατασκευή μηχανών γίνεται με μηχανές. Μέσα παραγωγής δηλ. που να παράγουν μέσα παραγωγής.

Η χρήση των μηχανών τινάζουν στον αέρα τον καταμερισμό εργασίας που είχαμε στην μανιφακτούρα.

Τέλος με τη χρήση των μηχανών αναπτύσσεται ο καταμερισμός των ειδικών κλάδων δραστηριότητας των ανεξάρτητων τομέων παραγωγής.

Η θεμελιακή αρχή της χρήσης των μηχανών είναι η αντικατάσταση της ειδικευμένης εργασίας από την απλή και συνακόλουθα η μείωση του όγκου των μισθών στο επίπεδο του μέσου ή καλύτερα η μείωση της αναγκαίας εργασίας του εργαζόμενου στο ελάχιστο τής μέσης εργασίας και η μείωση του κόστους παραγωγής της ικανότητας της εργασίας στο κόστος παραγωγής της ικανότητας της μέσης εργασίας.

Οι μηχανές διαφέροντας από την απλή συνεργασία και τον καταμερισμό εργασίας της μανιφακτούρας, αποτελούν παραγμένη παραγωγική δύναμη,  στοιχίζουν σαν εμπόρευμα (άμεσα σαν μηχανή ή έμμεσα σαν εμπόρευμα που πρέπει να καταναλωθεί για να δώσει στην κινητήρια δύναμη την αναμενόμενη μορφή) στην σφαίρα παραγωγής στην οποία λειτουργούν σαν μηχανές, σαν μέρος του σταθερού κεφαλαίου.

Όπως κάθε μέρος του σταθερού κεφαλαίου, οι μηχανές προσθέτουν στο προϊόν την αξία που αυτές περιέχουν, πάει να πει ότι το ακριβαίνουν με το χρόνο εργασίας που απαιτήθηκε για την ίδια την παραγωγή τους.

Παραμένει ίδια η αξία τής πρώτης ύλης είτε με τη χρήση των μηχανών, είτε όχι.

Η μείωση της τιμής των εμπορευμάτων που παράχθηκαν με τις μηχανές εξαρτάται αν η αξία της δουλειάς που αντικαταστάθηκε είναι μικρότερη από την αξία της μηχανής, αξία που ενσωματώνεται μέσα στο προϊόν.

Προοδευτικά ανεβαίνει το απόλυτο κόστος παραγωγής των μηχανών και συνακόλουθα ανεβαίνει το κόστος που προσθέτουν στα προϊόντα (γιατί αναζητάνε τελειοποίηση, μεγαλύτερη αντικατάσταση εργατών κλπ.). Για ναι είναι πιο φθηνό ένα εμπόρευμα που έχει παραχθεί με μια ακριβότερη, σε σχέση με την προηγούμενη, μηχανή, για να είναι μικρότερος ο χρόνος που αντικαθιστά η μηχανή από τον χρόνο εργασίας που έχει ενσωματωμένο, αυτό εξαρτάται από δύο όρους:

1) Αναπτύσσεται ο αριθμός των εμπορευμάτων μέσα στα οποία επανεμφανίζεται η αξία της μηχανής. Η συνολική αξία της μηχανής επανεμφανίζεται μονάχα στο σύνολο των εμπορευμάτων που παράχθηκαν απ’ αυτήν, σαν μέσο παραγωγής. Αυτή η συνολική αξία διακρίνεται σε τόσα μέρη όσα και των εμπορεύματα των οποίων το σύνολο αποτελούν και την συνολική αξία. Συνεπώς, όσο μεγαλύτερο είναι αυτό το σύνολο των εμπορευμάτων, τόσο μικρότερο είναι το μέρος της αξίας που προέρχεται, από τη μηχανή. Παρά την διαφορά της αξίας (ανάμεσα στη μηχανή και το χειρονακτικό εργαλείο ή το απλό εργαλείο εργασίας, στο εμπόρευμα θα μπει ένα συνθετικό μέρος της αξίας μικρότερο για τη μηχανή απ’ ό,τι με το εργαλείο εργασίας ή με την ικανότητα της εργασίας που η μηχανή αντικαθιστά, στην ίδια αναλογία στην οποία η αξία της μηχανής κατανέμεται σ’ ένα σύνολο εμπορευμάτων, προϊόντων, μεγαλύτερο π.χ.

«Εάν δυο μηχανές της ίδιας δυναμικότητας παράγουν στον ίδιο χρόνο η μια 100.000 μ., η άλλη 200.000 μ. του ίδιου υφάσματος μπορεί να ειπωθεί ότι η πρώτη στοιχίζει τα διπλά από τη δεύτερη, ότι σε μια από τις επιχειρήσεις έγινε χρήση ενός διπλάσιου κεφαλαίου ως προς το κεφάλαιο της άλλης».

(Rossi: Cours d’ Econom Politique σελ. 334)

2) Στη μανιφακτούρα έχουμε τα εργαλεία της παραγωγής. Αυτά μπαίνουν στην παραγωγή μόνο σαν μέρος, σαν μέρισμα του προτσές της αξίας, δηλ. μόνο σ’ εκείνο το εύρος που αντιστοιχεί στη χρήση του παραγωγικού προτσές, στο μέτρο που η αξία χρήσης τους καταναλώνεται αντίστοιχα με την ανταλλακτική τους αξία.

Τα εργαλεία μπαίνουν στην παραγωγή σαν αξία χρήσης και η ανταλλακτική τους αξία (αφού ήταν πριν εμπόρευμα) στο σύνολό της επανεμφανίζεται μέσα στο –μεγάλο ή μικρό– διάστημα του παραγωγικού προτσές που έγινε η χρήση τους για το σύνολο των εμπορευμάτων που μπορούσαν αν παράξουν.

Εάν π.χ. το εργαλείο χρησίμευε για 90 μέρες, στα εμπορεύματα που παράχθηκαν κάθε μέρα θα έκφραζε 1/90 της αξίας του. Εδώ βέβαια αναφέρεται ένας υπολογισμός θεωρητικά μέσος, επειδή η αξία του εργαλείου επανεμφανίζεται ολοκληρωμένα μόνο στο παραγωγικό διάστημα που καταναλώθηκε ολόκληρο, συνακόλουθα στο συνολικό αριθμό των εμπορευμάτων που παράχθηκαν με τη βοήθειά του.

Με την εισαγωγή των μηχανών τα μέσα παραγωγής αποκτούν μεγάλες διαστάσεις αξίας και παρουσιάζονται σε ογκώδεις αξίες χρήσης, αναπτύσσεται η διαφορά ανάμεσα στο προτσές της αξίας και αυτή η διαφορά γίνεται μια σημαντική στιγμή της ανάπτυξης της παραγωγικής δύναμης και του χαρακτήρα της παραγωγής.

Οι μηχανές (εκφράζουν μεγάλη ποσότητας προηγούμενης εργασίας) λειτουργούν σαν μέσα παραγωγής, αλλά προσθέτουν αξία στο προϊόν μόνο στο βαθμό που το προτσές παραγωγής τις αφαιρεί αξία, μια τέτοια διαδικασία καθορίζεται από το βαθμό φθοράς της αξίας χρήσης τους.

Οι όροι 1 και 2 από τους οποίους εξαρτάται αν η περιεχόμενη αξία στις μηχανές είναι μικρότερη από την αξία της (ζωντανής) εργασίας που αντικαθιστά, μας δίνουν τα εξής:

Ο πρώτος όρος είναι η μαζική παραγωγή^. εξαρτάται από το μεγαλύτερο μέγθος του όγκου των εμπορευμάτων που ο εργαζόμενος μπορεί να παράγει στον ίδιο χρόνο εργασίας σε σύγκριση μ’ αυτά που θα παρήγαγε χωρίς μηχανές.

Μια από τις πρώτες συνέπειες εισαγωγής των νέων μηχανών, πριν ακόμα κι αυτές κυριαρχήσουν στον παραγωγικό κλάδο, είναι και η παράταση του χρόνου εργασίας των εργαζομένων που συνεχίζουν να δουλεύουν με τα παλιά και μη τελειοποιημένα μέσα παραγωγής. Το εμπόρευμα που παράγεται με τις μηχανές, αν και πουλιέται πιο πάνω από την ατομική του αξία, πάει να πει πιο πάνω από την ποσότητα του χρόνου εργασίας που έχει ενσωματωμένο, πουλιέται πιο κάτω από την προηγούμενη –γενική– κοινωνική αξία, του ίδιου είδους προϊόντων. Ο χρόνος εργασίας κοινωνικά αναγκαίος στην παραγωγή αυτού του καθορισμένου εμπορεύματος είναι μειωμένος αλλά όχι όμως και για τους εργαζόμενους που δουλεύουν με τα παλιά εργαλεία παραγωγής. Εάν λοιπόν είναι αρκετές 10 ώρες χρόνου εργασίας για την αναπαραγωγή της ικανότητάς του για δουλειά, το προϊόν των 10 ωρών δεν περιέχει πια 10 ώρες αναγκαίου χρόνου εργασίας, δηλ. του αναγκαίου χρόνου για την παραγωγή του προϊόντος στις νέες κοινωνικές συνθήκες παραγωγής αλλά ίσως μόνον 6 ώρες.

Εάν (γι' αυτό) αυτός δουλεύει 14 ώρες, αυτές οι 14 ώρες του, αντιπροσωπεύουν μόνο 10 ώρες αναγκαίου χρόνου εργασίας και σ’ αυτές πραγματώνονται μόνο 10 ώρες αναγκαίου χρόνου εργασίας . Συνακόλουθα και το προϊόν έχει μια αξία 10 ωρών γενικής αναγκαίας κοινωνικής εργασίας. Εάν ήταν ένας αυτόνομος εργαζόμενος, θα όφειλε να παρατείνει τον εργάσιμο χρόνο. Εάν αυτός δουλεύει σαν μισθωτός συνεπώς (δουλεύει) αναγκαστικά  επίσης έναν επιπλέον χρόνο, τότε, σε κάθε παράταση του απόλυτου χρόνου εργασίας, η μέση υπερεργασία για τον κεφαλαιοκράτη θα παραχθεί μονάχα εάν ο μισθός του εργαζόμενου πέσει πιο κάτω από τον προηγούμενο μέσο μισθό, πάει να πει ότι από το μεγαλύτερο αριθμό ωρών που δουλεύει, αυτός ο ίδιος καρπώνεται έναν μικρότερο αριθμό, όχι γιατί η δουλειά του έγινε πιο παραγωγική, αλλά γιατί έγινε λιγότερο παραγωγική, όχι γιατί παράγει την ίδια ποσότητα προϊόντων σε μικρότερο χρόνο εργασίας, αλλά γιατί η ποσότητα που του αντιστοιχεί μειώθηκε.

3^ο μέρος

Με την τρίτη αυτή συνέχεις κλείνουμε τη σύντομη αναφορά μας στο V τετράδιο του Μαρξ κι ελπίζουμε ότι αυτή η μικρή επαφή με τη μέθοδο που ασκούσε ο μεγάλος επαναστάτης στοχαστής για να προσεγγίσει φαινόμενα και καταστάσεις συναφή με την τεχνολογία και τις επιδράσεις της τεχνολογίας στην παραγωγή και την κοινωνία, συμβάλλουμε στο να αντιμετωπιστεί με έναν σωστό τρόπο αυτό που λέγεται τεχνολογία σήμερα.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ V ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΤΟΥ ΜΑΡΞ

[λείπει μια παράγραφος]

Με τα αναγκαία εμπορεύματα (που γίνονται πιο φθηνά) για την αναπαραγωγή της ικανότητας για εργασία (εργατικής δύναμης) που είναι εξ’ άλλου αυτή η αναπαραγωγή ίση με το χρόνο εργασίας που περιέχει ο μισθός, γι’ αυτό, σε σχέση με τη συνολική εργάσιμη μέρα προκύπτει παρατεταμένος και ο χρόνος της υπερεργασίας.

Σε κάθε περίπτωση, η εισαγωγή των μηχανών στην παραγωγή, παρατείνει τον αναγκαίο χρόνο εργασίας για τους εργαζόμενους που δουλεύουν με τον παλιό τρόπο παραγωγής και παρατείνει τη συνολική εργάσιμη μέρα τους.

Γι’ αυτούς δε, που δουλεύουν εκεί όπου έχουν εισαχθεί οι νέες μηχανές, αν η διάρκεια της εργάσιμης μέρας παραμένει ίδια, τότε ο χρόνος υπερεργασίας μεγαλώνει, γιατί συντομεύτηκε εκείνος που είναι αναγκαίος.

Αυτή είναι η μείωση του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου. Είναι φυσικά στιγμιαία (προσωρινή) και εξαφανίζεται με την εξάπλωση της χρήσης των μηχανών σ’ όλο τον κλάδο της συγκεκριμένης παραγωγής (ισορρόπησε), κατέστησε την αξία του εμπορεύματος αντίστοιχη με την ενσωματωμένη, σ’ αυτό εργασία. Παρά ταύτα αυτό αποτελεί ένα κέντρισμα για τον κεφαλαιοκράτη για να ανυψώνει –διαμέσου της εισαγωγής όλο και πιο νέων μηχανών– τον χρόνο (υπερεργασίας) γενικά κοινωνικά αναγκαίο στη σφαίρα της δραστηριότητάς του. Αυτό ισχύει για οποιονδήποτε κλάδο παραγωγής που γίνεται χρήση των μηχανών και ανεξάρτητα από το γεγονός αν τα εμπορεύματα που παρήγαγε ο εργαζόμενος καταναλωθούν και από τον ίδιο τον εργαζόμενο.

Με την εξάπλωση της χρήσης των μηχανών και με την αυτονόμησή τους σαν μορφή κεφαλαίου απέναντι στον εργαζόμενο –ο απόλυτος (συνολικός) χρόνος εργασίας– η συνολική εργάσιμη μέρα δε μειώνεται, αλλά αυξάνεται (παρατείνεται), έχουμε έτσι δύο καίρια σημεία:

1) τις νέες συνθήκες τις οποίες ο εργαζόμενος αντιμετωπίζει και που επιτρέπουν στον κεφαλαιοκράτη να παρατείνει βίαια τον εργάσιμο χρόνο εργασίας.

2) Οι αιτίες που ωθούν το κεφάλαιο σ’ αυτήν την επιχείρηση.

Κατ’ αρχήν η επιφανειακά πιο ελαφριά δουλειά, μιας και η μηχανή απορροφάει μέρος της κόπωσης του εργαζόμενου και το ίδιο ισχύει βέβαια και για την τεχνική του ικανότητα, γι’ αυτό το λόγο η παράταση της εργασίας δεν αγγίζει τα όρια της φυσικής αντοχής. Από την άλλη σπάει η αντίσταση του εργαζόμενου γιατί η μαεστρία που κυριαρχούσε σαν εργασία στη μανιφακτούρα αντικαθίσταται από απλή εργασία, που εύκολα υποτάσσεται κι ελέγχεται. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για γυναίκες και παιδιά. Έτσι η παράταση της εργάσιμης μέρας πέρα από τα φυσικά της όρια, η νυχτερινή δουλειά (βάρδια) είναι μια συνέπεια του συστήματος της φάμπρικας.

Η απόσβεση των μηχανημάτων αποτελεί ένα σοβαρό κίνητρο για τη συνεχή χρήση των μηχανών επί 24ωρου βάσεως. Ας υποθέσουμε ότι η απόσβεση μιας μηχανής γίνεται σε 10 χρόνια εάν εργάζονται 12 ώρες τη μέρα. Εάν όμως δουλεύουν 16 ώρες τη μέρα (αντί 12 ώρες), εάν δηλ. η μέρα παρατείνεται κατά 1/4, τότε σε μια βδομάδα έχουμε 1 και 1/4  μέρα δηλ. 18 ώρες παραπάνω. Σύμφωνα με τα παραπάνω, όλη τη βδομάδα θα 'χουμε 90 ώρες ή 18/90 =1/5 της εβδομάδας. Έτσι σε 10 χρόνια θα κέρδιζε 1/5 δηλ. 2 χρόνια. Γι’ αυτό σε 8 χρόνια το κεφάλαιο που καταβλήθηκε σε μηχανές θα έχει αποσβεστεί ή αυτό έχει πραγματικά φθαρεί σ’ αυτό το χρόνο. Τότε το προτσές της αναπαραγωγής έχει επιταχυνθεί. Στην αντίθετη περίπτωση –στη περίπτωση που ακόμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί η μηχανή– αυξάνεται η σχέση ανάμεσα στο μεταβλητό και σταθερό κεφάλαιο, χωρίς παρ’ όλα αυτά να επανεντάσσεται στο προτσές πραγμάτωσης της αξίας. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος αυξάνεται, εάν όχι η υπεραξίας (που γενικά έχει αυξηθεί σαν συνέπεια της παράτασης του χρόνου εργασίας) το βέβαιο είναι ότι αυξάνεται η σχέση αυτής της υπεραξίας με το συνολικό άθροισμα του προκαταβλητέου κεφαλαίου και συνακόλουθα το κέρδος.

Ας προσθέσουμε: με την εισαγωγή νέων μηχανών διαδέχεται η μία βελτίωση την άλλη. Όμως, ένα μέρος των παλιών μηχανών συνεχώς υποτιμείται ή καθίσταται σε αχρηστία πριν ακόμα περαιώσει την περίοδο κυκλοφορίας τους ή καλύτερα πριν ακόμα η αξία της μηχανής μετουσιωθεί σε αξία μέσα στα εμπορεύματα. Όσο πιο μικρό είναι το διάστημα της αναπαραγωγής, τόσο μικρότερος είναι αυτός ο κίνδυνος και τόσο μεγάλη είναι η δυνατότητα για τον κεφαλαιοκράτη –αφού η αξία της μηχανής επέστρεψε σ’ αυτόν μέσα σε σύντομο διάστημα– να εισάγει νέες μηχανές πιο τελειοποιημένες και να πουλήσει τις παλιές σε καλή τιμή. Αυτές οι παλιές μηχανές μπορούν να ξαναχρησιμοποιηθούν από έναν άλλο καπιταλιστή που θα 'χει σημαντικό όφελος μιας και απ’ την έναρξη της παραγωγής του θ' αντιπροσωπεύουν ένα μέγεθος αξίας μικρότερο.

Όσα υποστηρίζονται παραπάνω δεν ισχύουν μονάχα για τις μηχανές, αλλά για το σύνολο του σταθερού κεφαλαίου που κουβαλάει μέσα του σαν συνέπεια τις μηχανές και καθορίζει την χρήση τους.

Αλλά περισσότερο απ’ όλα απασχολεί τον καπιταλιστή όχι τόσο όσα προαναφέραμε, όσο αυτή η μεγάλη μάζα κεφαλαίου που αντιπροσωπεύουν οι μηχανές, εν όσο δεν έρχεται σ’ επαφή με την ζωντανή εργασία, για τον οποίο αυτές (οι μηχανές) αποτελούν το σταθερό κεφάλαιο που καταστρέφεται τόσο σαν ανταλλακτική αξία όσο είναι ανώφελη σαν αξία χρήσης.

Επειδή το κεφάλαιο που διατίθεται για μισθούς, μειώθηκε κατά πολύ ως προς το συνολικό κεφάλαιο και ειδικά ως προς το σταθερό κεφάλαιο και επειδή το μέγεθος της υπεραξίας δεν εξαρτάται μονάχα από τον δείκτη της, αλλά επίσης και από τον αριθμό των εργάσιμων ημερών που χρησιμοποιήθηκαν ταυτόχρονα, ενώ το κέρδος εξαρτάται από την σχέση αυτής της υπεραξίας με το συνολικό κεφάλαιο, έχουμε τότε μία μείωση του δείκτη του κέρδους. Φυσικά το πιο απλό μέσο για να εμποδιστεί κάτι τέτοιο είναι η παράταση της εργάσιμης μέρας.

Με τα προηγούμενα αναφερθήκαμε στις μηχανές σ' ό,τι αφορά την παραγωγική δύναμη της κανονικής εργασίας. Αλλά μια ποσότητα χρόνου εργασίας εκφράζεται –αργά ή γρήγορα– στο ίδιο μέγεθος της αξίας της.

Αφότου ο ανταγωνισμός μειώσει την τιμή του εμπορεύματος που παράχθηκε με μηχανές, στην αξία του, η χρήση των μηχανών μπορεί ν' αυξήσει την υπεραξία, το κέρδος του κεφαλαιοκράτη, μόνον εφόσον, σαν αποτέλεσμα της μείωσης του εμπορεύματος, μειώνεται η αξία του μισθού, ή καλύτερα η αξία της ικανότητας της εργασίας ή ο αναγκαίος χρόνος για την αναπαραγωγή του.

Παρά ταύτα, εδώ, πρέπει να προσθέσουμε τους όρους, χάρη στους οποίους επίσης και χωρίς παράταση της εργάσιμης μέρας αυξάνεται ο απόλυτος χρόνος εργασίας και συνακόλουθα η απόλυτη υπεραξία. Αυτό συμβαίνει για να το πούμε κι έτσι, δια μέσου της  συμπύκνωσης του χρόνου εργασίας, εφ' όσον κάθε υποδιαίρεση του χρόνου γεμίζει με περισσότερη εργασία. Η ένταση της εργασίας αυξάνεται διαμέσου της χρήσης των μηχανών. Αυξάνεται επίσης η παραγωγικότητα (συνεπώς η ποιότητα) της εργασίας, όπως αυξάνεται και η ποσότητα της εργασίας σ' ένα δοσμένο χρονικό διάστημα. Οι πόροι του χρόνου γεμίζουν από την πίεση της εργασίας. Εξ αιτίας τούτου 1 ώρα εργασίας αντιπροσωπεύει ίσως την ίδια ποσότητα εργασίας των 6/4 της μέσης ωριαίας εργασίας, στην οποία δεν γίνεται χρήση καμίας μηχανής ή δεν γίνεται χρήση μηχανών τόσο τελειοποιημένων.

Αντικατάσταση της απλής συνεργασίας από τις μηχανές.

Οι μηχανές, όπως εξαλείφουν ή επαναστατικοποιούν την εργασία που αναπτύχθηκε στα πλαίσια του καταμερισμού εργασίας, έτσι εξαλείφουν ή επαναστατικοποιούν σε πολλές περιπτώσεις την απλή συνεργασία.

Εφεύρεση και χρήση των μηχανών ενάντια σε απεργίες κλπ. ενάντια στις διεκδικήσεις για αυξήσεις των μισθών.

Αντικατάσταση της εργασίας

Για να παραχθεί ένα προϊόν, λιγότερα χέρια και λιγότερος χρόνος είναι ταυτόσημα.