Η Κομμούνα του Μπακού. Τότε που το όραμα του σοσιαλισμού κατανικούσε τους εθνικισμούς

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φυλ. 925, στη 1/10/2022

 

Πρόσφατη είδηση από τον πόλεμο στην Ουκρανία ανέφερε ότι 13 άμαχοι σκοτώθηκαν, μετά από ουκρανική επιδρομή και βομβαρδισμό στην «πλατεία των Κομισάριων του Μπακού», στο δυτικό Ντονέτσκ. Η ιστορία τους μας πηγαίνει περισσότερα από 100 χρόνια πίσω, στο Αζερμπαϊτζάν του 1918 και την εκτέλεση 26 μπολσεβίκων επαναστατών, των 26 Επιτρόπων της Κομμούνας του Μπακού.

 

Σοβιέτ στην Υπερκαυκασία

Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, μια σειρά από λαούς και εθνότητες που ζούσαν στα εδάφη τής πρώην ρωσικής αυτοκρατορίας ξεκίνησαν προσπάθειες δημιουργίας Σοβιέτ. Η πορεία τους δεν ήταν ευθύγραμμη, είχε πολλά πισωγυρίσματα. Ο εμφύλιος πόλεμος που συνεχιζόταν, η στρατιωτική επέμβαση των ξένων ιμπεριαλιστών για την κατάπνιξη της επανάστασης και οι δραματικές ελλείψεις σε τρόφιμα, δημιούργησαν δυσκολίες στην οικοδόμηση του πρώτου εργατικού κράτους αλλά και σκληρές αντιπαραθέσεις μεταξύ των αντεπαναστατών και των μπολσεβίκων προλεταρίων σε όλες τις περιοχές τής πρώην ρωσικής αυτοκρατορίας. Οι εθνικές διαφορές και αντιπαλότητες που υποδαυλίζονταν για χρόνια από τους αστούς εθνικιστές υπονόμευαν την προσπάθεια των κομμουνιστών να καθοδηγήσουν ταξικούς αγώνες. Έτσι δεν προωθούνταν η ενότητα των εργαζομένων αλλά η διαίρεσή τους και οι λαοί γίνονταν έρμαια των διαθέσεων των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.

Το Νοέμβρη του 1917 ιδρύθηκε Σοβιέτ εργατών, αγροτών και στρατιωτών στο Μπακού. Όμως στην ευρύτερη περιοχή του νοτίου Καυκάσου υπήρχε μεγάλη επιρροή των αντεπαναστατικών δυνάμεων: Αζέροι αστοτσιφλικάδες που υποστηρίζονταν από τα οθωμανικά στρατεύματα, αρμένιοι εθνικιστές, ρώσοι δεξιοί Εσέροι και Μενσεβίκοι (πολλοί απ’ τους οποίους ήταν Γεωργιανοί) που υποστηρίζονταν από τους Άγγλους κ.ά. Οι μπολσεβίκοι της Υπερκαυκασίας έδωσαν σκληρές μάχες με όλα αυτά τα αντεπαναστατικά στοιχεία που σύντομα αποχώρησαν από το Σοβιέτ και συγκρότησαν τη Δικτατορία της Κεντροκασπίας. Το Μπακού θα λέγαμε ότι ήταν μια εξαίρεση, «ένα μπολσεβίκικο νησί, μέσα σε αντιμπολσεβίκικη θάλασσα» όπως πολύ χαρακτηριστικά είχε ειπωθεί. Αν και σ’ αυτό ζούσαν πολλές διαφορετικές εθνότητες, οι μπολσεβίκοι κατάφεραν να τις ενώσουν, ιεραρχώντας τα ταξικά συμφέροντα ως κυρίαρχα. Το αναπτυγμένο βιομηχανικό προλεταριάτο μετέτρεψε την πόλη σε κέντρο αγώνα όλης της Υπερκαυκασίας. Ηγετική μορφή του Σοβιέτ του Μπακού αναδείχθηκε ο Στεπάν Σαουμιάν, αρμένιος επαναστάτης μπολσεβίκος που είχε ιδρύσει το 1899 στην Αρμενία τον πρώτο μαρξιστικό όμιλο.

Η κατάσταση όμως δυσκόλευε συνεχώς αφού ο οθωμανικός στρατός, παρά τις συμφωνίες ειρήνης, ξεκίνησε μέσα στο Φλεβάρη του 1918 επιθετικές ενέργειες στην περιοχή.

 

Η Κομμούνα του Μπακού

Η Κομμούνα εγκαθιδρύθηκε στις 13 Απρίλη του 1918, μετά από αιματηρές συγκρούσεις των μπολσεβίκων και των συμμάχων τους αριστερών Εσέρων με αντεπαναστάτες του Μπακού, στα τέλη του προηγούμενου Μάρτη.

Βρετανοί στρατιώτες έξω από το Μπακού

Ως όργανο της προλεταριακής εξουσίας αναδείχθηκε το Συμβούλιο των Λαϊκών Επιτρόπων του Μπακού που δημιουργήθηκε στις 25 Απρίλη, με πρόεδρο τον Σαουμιάν. Μάλιστα σε θέσεις κλειδιά τοποθετήθηκαν Επίτροποι από όλες τις εθνικότητες των κατοίκων της πόλης, αφού το Μπακού είχε ένα πολυεθνικό προλεταριάτο. Στο σύντομο χρονικό διάστημα της Κομμούνας του Μπακού, πάρθηκαν σημαντικές αποφάσεις στην κατεύθυνση της ενίσχυσης της εργατολαϊκής εξουσίας.

Μία από τις πρώτες ενέργειες του Συμβουλίου ήταν το δυνάμωμα του Κόκκινου Στρατού για την υπεράσπιση της πόλης. Από τα πρώτα διατάγματα που υπογράφηκαν ήταν η εθνικοποίηση των πετρελαιοβιομηχανιών του Μπακού. Σε μια πόλη που χαρακτηρίστηκε ως δεξαμενή πετρελαίου, με τεράστια αποθέματα, ήταν φανερό ότι δε θα μπορούσε το βασικό καύσιμο να μείνει στα χέρια της αστικής τάξης. Εκτός από τον εφοδιασμό του λαού και του στρατού του Μπακού, σημαντικό ρόλο θα έπαιζε και στον εφοδιασμό της Σοβιετικής Ρωσίας που αντιμετώπιζε την ξένη επέμβαση και τον εμφύλιο πόλεμο.

Επίσης εθνικοποιήθηκαν οι ιχθυοκαλλιέργειες, ο εμπορικός στόλος και οι τράπεζες. Με διατάγματα αποφασίστηκε η μεταρρύθμιση του δικαστικού συστήματος, η δήμευση της γης των τσιφλικάδων και η παράδοσή της στους αγρότες. Στις ιδιωτικές επιχειρήσεις θεσμοθετήθηκε ο εργατικός έλεγχος, εφαρμόστηκε το 8ωρο και αυξήθηκαν οι μισθοί των εργαζομένων. Αν και η βιομηχανία πετρελαίου, μέσα σε μια περίοδο συγκρούσεων, είχε υποστεί φθορά καθώς και σοβαρά πλήγματα από τα σαμποτάζ των διοικητών, οι εργάτες κατάφεραν πολύ γρήγορα να αυξήσουν την παραγωγή. Επαναστατικές ήταν οι αλλαγές και στον τομέα του πολιτισμού.

Μεγάλη σύμμαχος της Κομμούνας στάθηκε η Σοβιετική Ρωσία. Ο Λένιν έστειλε τον Ιούνιο του 1918 στο Μπακού σημαντική βοήθεια σε τρόφιμα και στρατιωτικό υλικό.

Από την άλλη, ο στρατός των Οθωμανών βοήθησε τους αζέρους εθνικιστές να ανακηρύξουν στα τέλη Μάη του 1918 την ανεξαρτησία του Αζερμπαϊτζάν, με προσωρινή έδρα της κυβέρνησης το Ελισαβετπόλ (σημερινή Γκαντζά). Να σημειώσουμε ότι η Κομμούνα του Μπακού, ήταν η μόνη πραγματική σοβιετική εξουσία στην Υπερκαυκασία αφού όλες οι υπόλοιπες περιοχές ελέγχονταν από τους αστούς. Σταδιακά βέβαια κατάφερε να πάρει την εξουσία και σε μερικές αζέρικες επαρχιακές περιοχές έξω από το Μπακού. Το δύσκολο έργο του κερδίσματος των κατοίκων του χωριού με το μέρος της σοβιετικής εξουσίας είχε αναλάβει από τις αρχές του 1918 ο κομισάριος Αζιζμπέκοφ, με σημαντικές επιτυχίες, ιδιαίτερα στις νοτιοανατολικές επαρχίες.

Η Κομμούνα δέχτηκε τεράστιες πιέσεις κυρίως στο στρατιωτικό πεδίο. Από την μια μεριά ήταν η τουρκική εισβολή που ενισχύθηκε όταν ο οθωμανικός στρατός ενώθηκε με τα μουσουλμανικά στρατιωτικά τμήματα των αζέρων αντεπαναστατών που δρούσαν στην Υπερκαυκασία, δημιουργώντας τον Ισλαμικό Στρατό του Καυκάσου. Από την άλλη ήταν ο βρετανικός στρατός και οι αστοί εθνικιστές.

Τα προβλήματα που αντιμετώπισε ήταν πολλά. Κυριότερο ήταν η έλλειψη τροφίμων και προμηθειών που επιδρούσε αρνητικά στο ηθικό του λαού της πόλης αλλά και πολλών εργατών υπερασπιστών της. Επίσης πάντα υπήρχε η απειλή μιας μεγάλης επίθεσης του Ισλαμικού Στρατού που βρισκόταν κοντά. Ήδη στις 5 Ιούλη ο στρατός της Κομμούνας απέκρουσε μια τέτοια επίθεση. Ο κίνδυνος όμως παρέμενε. Η επέμβαση Τούρκων και Γερμανών είχε ξεκινήσει. Ο ρωσικός Κόκκινος Στρατός δεν μπορούσε πλέον να στηρίξει στρατιωτικά το Μπακού στο βαθμό που απαιτούσαν οι περιστάσεις, αφού είχε δεκάδες άλλα ανοιχτά μέτωπα σε ολόκληρη τη Ρωσία. Τότε, η προδοτική επιλογή των αντεπαναστατών να καλέσουν τον βρετανικό στρατό τού Λ. Ντάνστερβιλ από την Περσία για να υπερασπιστεί το Μπακού από τους Οθωμανούς στάθηκε μοιραία. Οι Μπολσεβίκοι και οι αριστεροί Εσέροι αντιστάθηκαν στο σχέδιο, αλλά τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπιζε η Κομμούνα έριξαν το ηθικό πολλών εργατών και ψήφισαν υπέρ της εμπλοκής των Βρετανών, αν και με πολύ μικρή πλειοψηφία. Οι Βρετανοί βέβαια ανησυχούσαν ιδιαίτερα για την περιοχή της Υπερκαυκασίας, όχι γιατί ήθελαν να προστατεύσουν τους λαούς της περιοχής από τους Οθωμανούς αλλά επειδή ήθελαν να αποτρέψουν την επέκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο Μπακού και την Κασπία, περιοχές με μεγάλη οικονομική και γεωπολιτική σημασία.

 

Η κατάλυση της Κομμούνας και η εκτέλεση των 26

Μετά από μια ύστατη προσπάθεια των Επιτρόπων να μην παραδώσουν την εξουσία, να πραγματοποιηθεί επιστράτευση των εργατών και να αποτραπεί η εμπλοκή των Βρετανών, η Κομμούνα καταλύθηκε στις 26 Ιουλίου του 1918. Οι Επίτροποι αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν. Οι περισσότεροι από αυτούς όμως συνελήφθηκαν από την Δικτατορία της Κεντροκασπίας (το κράτος των αστών εθνικιστών) και φυλακίστηκαν. Στις 4 Αυγούστου 1918, τα βρετανικά στρατεύματα κατέλαβαν το Μπακού. Σύντομα όμως υποχώρησαν μπροστά στον ισχυρότερο στρατό των Τούρκων.

Στις 14 Σεπτέμβρη, με τη συμβολή του Κόκκινου Στρατού, οι κομισάριοι απελευθερώθηκαν και επιβιβάστηκαν σε πλοίο με προορισμό το Κρασνοβόντσκ. Όμως εκεί τους συνέλαβαν για ακόμη μια φορά. Στις 20 Σεπτέμβρη, 26 κομισάριοι μεταφέρθηκαν σε μια ερημική τοποθεσία ανάμεσα σε δύο σταθμούς του υπερκασπικού σιδηροδρόμου και με συνοπτικές διαδικασίες εκτελέστηκαν από στρατιωτικό απόσπασμα των αντεπαναστατών, παρουσία βρετανού αξιωματικού.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι οι 26 ήταν διαφορετικής εθνικής και θρησκευτικής καταγωγής (Ρώσοι, Αρμένιοι, Αζέροι, κ.α. από οικογένειες ορθόδοξες χριστιανικές, εβραϊκές και μουσουλμανικές) και ότι ανάμεσά τους υπήρχε και ένας Έλληνας, ο Ηρακλής Μεταξάς. Γεννημένος στο Βατούμ της Γεωργίας, εντάχθηκε από πολύ μικρός στο επαναστατικό κίνημα. Κυνηγήθηκε για τη δράση του και κατέφυγε στην Οδησσό. Εκεί έγινε μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος και αργότερα, με κέντρο το Μπακού, ανέλαβε υψηλά κομματικά καθήκοντα σε όλη την Υπερκαυκασία. Στην Κομμούνα του Μπακού ήταν υπεύθυνος Επίτροπος του εργατικού ελέγχου των τραπεζών και της εμπορικής ναυτιλίας.

Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι ο οθωμανικός στρατός αναγκάστηκε να αποχωρήσει από το Μπακού μετά τη συμφωνία του Μούδρου (30/10/1918) και την πόλη κατέλαβαν και πάλι οι Βρετανοί.

Η συνεργασία των αζέρων αστών με τους Τούρκους αλλά και των αρμενίων αστών καθώς και ρώσων δεξιών Εσέρων και γεωργιανών Μενσεβίκων με τους Άγγλους δείχνει την προδοτική στάση της αστικής τάξης. Για ακόμη μια φορά κυριάρχησαν τα ταξικά της συμφέροντα, παρά τα μεγάλα λόγια που συνηθίζει να αναμασά περί «εθνικής ομοψυχίας».

Η ήττα της Κομμούνας ήταν προσωρινή. Ο αγώνας στο Αζερμπαϊτζάν για τη σοβιετική εξουσία συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια και τελικά στα τέλη Απρίλη του 1920, η σοβιετική εξουσία αποκαταστάθηκε, με την ίδρυση της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν. Όταν αργότερα δημιουργήθηκε η ΕΣΣΔ, η ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν εντάχθηκε σ’ αυτήν.

Σ.Σ.