Η μάχη του ΕΑΜ απέναντι στην πείνα

  

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 928, στις 12/11/2022

Στις 27 Απρίλη του 1941 τα γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αθήνα. Από τη στιγμή εκείνη θα ξεκινήσει για τον ελληνικό λαό μια περίοδος ανείπωτης τραγωδίας αλλά και απαράμιλλου ηρωισμού. Δίπλα στις φυλακίσεις, τα βασανιστήρια και τις εκτελέσεις, ο λαός μας αναγκάστηκε να ζήσει και τον εφιάλτη της μαζικής πείνας. Στις αρχές του Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς, οι εικόνες με τους Αθηναίους να ψάχνουν μέσα στα σκουπίδια προμήνυαν τον τρομερό χειμώνα που έμελλε να ακολουθήσει.

 

Οι αιτίες

Από τις πρώτες μέρες της κατοχής οι κατακτητές άρπαξαν όλα τα διαθέσιμα αποθέματα τροφίμων, προχώρησαν σε επίταξη μέσων μεταφοράς, δήμευση σπιτιών και επιχειρήσεων που τους ήταν απαραίτητα για τις ανάγκες του πολέμου. Επίσης πολλά εργοστάσια έκλεισαν ή υπολειτουργούσαν, μένοντας χιλιάδες χωρίς δουλειά, κυρίως στις μεγάλες πόλεις. Το χρήμα έχασε την αξία του καθώς ο στρατός κατοχής τύπωνε και κυκλοφορούσε δικό του νόμισμα σε μεγάλες ποσότητες. Ο μισθός των δημοσίων υπαλλήλων είχε εξανεμιστεί. Οι κυβερνήσεις συστηματικά αρνούνταν να προχωρήσουν σε αυξήσεις -παρά τις υποσχέσεις- αφού ήταν υποχρεωμένες να πληρώνουν τεράστια ποσά στους κατακτητές (κατοχικά δάνεια και έξοδα Κατοχής). Έτσι τυπωνόταν συνεχώς νέο νόμισμα με αποτέλεσμα έναν ανεξέλεγκτο υπερπληθωρισμό.

Πολύ σύντομα ο ελληνικός λαός περιήλθε σε μια κατάσταση πλήρους εξαθλίωσης, βίωσε έναν λιμό. Οι μεγαλύτερες ποσότητες τροφίμων καταναλώνονταν από το στρατό κατοχής και ό,τι περίσσευε στελνόταν στη Γερμανία αφού κι εκεί υπήρχε έλλειψη εργατικών χεριών για την παραγωγή, λόγω της επιστράτευσης των ανδρών.

Υπήρχαν όμως κι άλλες αιτίες για τον λιμό. Ο χωρισμός της Ελλάδας σε τρεις ζώνες κατοχής δημιουργούσε μεγάλες δυσκολίες στις μεταφορές των λιγοστών τροφίμων που παράγονταν. Κάθε ζώνη είχε τους δικούς της οικονομικούς κανόνες και οι μετακινήσεις είχαν γίνει ιδιαίτερα πολύπλοκες. Οι Βούλγαροι για παράδειγμα που είχαν υπό την κατοχή τους ένα μέρος από τη βόρεια Ελλάδα αρνούνταν να δώσουν τρόφιμα στην υπόλοιπη χώρα αν και η περιοχή της Μακεδονίας είχε μεγαλύτερη παραγωγή σε σιτηρά, όσπρια και κτηνοτροφικά προϊόντα αναλογικά με τον πληθυσμό της. Επίσης ακόμα και στα χωριά που υπήρχε η δυνατότητα κάποιας παραγωγής τροφίμων, οι ελλείψεις σε σπόρους, λιπάσματα, φυτοφάρμακα και καύσιμα μείωσαν δραματικά την παραγωγή. Η μεγάλη ξηρασία του φθινοπώρου του 1941 επέτεινε την δραματική κατάσταση.

Στα νησιά η κατάσταση ήταν τραγική. Οι επιτάξεις των πλοίων καθιστούσαν αδύνατες τις συγκοινωνίες με την ηπειρωτική χώρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Ερμούπολη της Σύρου πέθανε το 1/3 του πληθυσμού της. Ο μητροπολίτης Σύρου σε τηλεγράφημά του εκλιπαρούσε: «αποστείλατε σίτον ή φέρετρα».

Επίσης οι πλούσιοι χωρικοί που αποθήκευαν μεγάλες ποσότητες αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων για να τα πουλήσουν αργότερα στη μαύρη αγορά σε πολλαπλάσιες τιμές αλλά και οι ίδιοι οι μαυραγορίτες των πόλεων που έκρυβαν στα μαγαζιά τους τρόφιμα ήταν από τους βασικούς υπεύθυνους της πείνας.

Όμως υπήρχε ακόμα ένας σοβαρός -ίσως καθοριστικός- λόγος που τις περισσότερες φορές δεν αναφέρεται καθόλου στα βιβλία της ελληνικής ιστορίας. Αφορά τη στάση των «συμμάχων» και κυρίως της Μ. Βρετανίας που για να εξυπηρετήσει τις ιμπεριαλιστικές της βλέψεις στην περιοχή και για να δυσκολέψει τους γερμανούς ανταγωνιστές της προχώρησε σε ναυτικό αποκλεισμό της Ευρώπης ώστε να μην μεταφέρονται εμπορεύματα στις κατεχόμενες χώρες. Έτσι δυσχεραινόταν ο εφοδιασμός των στρατιωτικών δυνάμεων του Άξονα αλλά ταυτόχρονα στην Ελλάδα καταδικαζόταν στην πείνα ένας ολόκληρος λαός. Να σημειώσουμε ότι ακόμα και πριν τον πόλεμο ένα μεγάλο μέρος των τροφίμων που κατανάλωνε η χώρα ήταν εισαγόμενα. Μάλιστα το φθινόπωρο του 1941 ένα πλοίο φορτωμένο με χιλιάδες τόνους τροφίμων που προορίζονταν για την Ελλάδα χτυπήθηκε από το αγγλικό ναυτικό με αποτέλεσμα να βυθιστεί. Φυσικά οι Γερμανοί εκμεταλλεύονταν τον αποκλεισμό των Βρετανών για να φορτώσουν την ευθύνη για τον λιμό σ’ αυτούς. Μόνο μετά από πιέσεις της κοινής γνώμης άλλων χωρών αλλά και μέσα στην ίδια τη Μ. Βρετανία και αρκετά καθυστερημένα (τον Φλεβάρη του 1942) άλλαξαν στάση οι Άγγλοι και επέτρεψαν την αποστολή βοήθειας στην Ελλάδα.

 

Ο λιμός

Από το καλοκαίρι του 1941 κιόλας, ξεκίνησαν να πραγματοποιούνται λαϊκά συσσίτια με την ευθύνη ανθρωπιστικών οργανώσεων. Αλλά ακόμα κι αυτά σταμάτησαν μέσα σε λίγους μήνες και από τον Οκτώβρη του 1941 η πείνα και η παγωνιά άρχισε να θερίζει τον πληθυσμό της Αθήνας και άλλων μεγάλων πόλεων. Τον χειμώνα του 1941-42 είχαν καταγραφεί 300.000 νεκροί από την πείνα, τις αρρώστιες και το κρύο. Χιλιάδες άνθρωποι, μικρά παιδιά, ηλικιωμένοι έψαχναν διαρκώς μέσα στα σκουπίδια για αποφάγια, φλούδες από πατάτες, λεμονόκουπες, κόκκαλα, ξεραμένο ψωμί και οτιδήποτε άλλο μπορούσε να ξεγελάσει την πείνα τους. Είναι πολύ χαρακτηριστικές οι μαρτυρίες ότι ακόμα και τα αγριόχορτα που υπήρχαν στα γύρω χωράφια είχαν εξαφανιστεί. Συχνή ήταν και η κατανάλωση ζώων που σε άλλες συνθήκες θα ήταν αδιανόητο να φαγωθούν. Οι αρρώστιες έκαναν την εμφάνισή τους αρχικά στα παιδιά και αργότερα σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού.

Πολύ σύντομα οι πιο αδύναμοι άρχισαν να πέφτουν από την εξάντληση και να πεθαίνουν αβοήθητοι στη μέση του δρόμου. Τα πτώματα περισυλλέγονταν κάθε πρωί με τα κάρα του Δήμου και στοιβάζονταν στα νεκροταφεία. Τον Γενάρη του 1942 που ήταν ο χειρότερος μήνας του λιμού πέθαιναν καθημερινά από την πείνα περίπου 600 άνθρωποι.

Ο Γληνός που έζησε αυτή τη φρίκη περιγράφει πολύ παραστατικά την κατάσταση στο βιβλίο του «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ»: «Έτσι κατάντησαν να πεθαίνουν εκατοντάδες και χιλιάδες άνθρωποι από την πείνα, καταντήσαμε να δρασκελάμε κουφάρια στους δρόμους, να θάφτουμε τους νεκρούς μας σωριασμένους μέσα στα κάρα των σκουπιδιών μας. Έτσι καταντήσαμε όλοι σκελετοί και τα παιδιά μας ατροφικά με καλαμένια ποδαράκια και μάτια σβησμένα. Έτσι φυτεύεται στα στήθια μας η φυματίωση κι η ατροφιά κι ο εκφυλισμός» (σελ. 26)

 

Η αντίσταση

Η πρώτη αντιστασιακή οργάνωση που ιδρύθηκε στα τέλη Μάη 1941, με πανελλαδική δικτύωση, ήταν η Εθνική Αλληλεγγύη. Αρχικά βοηθούσε φυλακισμένους, εξόριστους, αστέγους, τραυματίες του ελληνοϊταλικού πολέμου, τις οικογένειες των εκτελεσμένων αλλά αργότερα διοργάνωσε και λαϊκά συσσίτια στις πόλεις. Συσσίτια που σε πολλές περιπτώσεις απαιτούσαν την αρπαγή των τροφίμων από τα γερμανικά φορτηγά και τις αποθήκες των μαυραγοριτών. Με κίνδυνο της ζωής τους οι νέοι και τα παιδιά του λαού μας πάλευαν καθημερινά για το φαγητό. Το «ξυπόλητο τάγμα» δεν ήταν απλά μια ταινία. Ήταν η πραγματική ιστορία 160 παιδιών της Θεσσαλονίκης, των μικρών σαλταδόρων, που κατάφερναν κάτω από τη μύτη των Ναζί να κλέβουν φαγητό και να το μοιράζουν στους κατοίκους της πόλης.

Έτσι στις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες της κατοχής, καλλιεργήθηκε η μαζική αλληλεγγύη και η αλληλοβοήθεια. Και μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, η Εθνική Αλληλεγγύη στάθηκε δίπλα του και βοήθησε χιλιάδες αγωνιστές και αντάρτες.

Το ΕΑΜ δε δίστασε να οργανώσει μαζικές διαμαρτυρίες, απεργίες και διαδηλώσεις, απαιτώντας τροφή. Αμέσως μετά την ίδρυσή του τον Σεπτέμβρη του 1941 έβαλε ως βασικό σύνθημα την «πάλη για την επιβίωση του λαού». Και πιο συγκεκριμένα: «Να αποσπαστούν όσο το δυνατό μεγαλύτερες ποσότητες τροφίμων (…) να σταματήσουν οι κατασχέσεις (…) να επεκταθούν τα συσσίτια (…) να οργανωθούν παιδικά συσσίτια (…) να γίνουν διανομές ρούχων και καυσίμων…» (Θ. Χατζής σελ. 245-246)

Η πρώτη φοιτητική διαδήλωση πραγματοποιήθηκε -τι σύμπτωση!- στις 17 Νοέμβρη του 1941. Με πρωτοβουλία των φοιτητών του Πολυτεχνείου διοργανώθηκε συγκέντρωση και απεργία με συμμετοχή 4.000 φοιτητών από όλες τις σχολές και με αιτήματα τη γενίκευση των συσσιτίων και δωρεάν ηλεκτρικό ρεύμα. Η αστυνομία συνέλαβε πολλούς φοιτητές αλλά τελικά η διαμαρτυρία έληξε με αποδοχή όλων των αιτημάτων από την κυβέρνηση. Ήταν από τις πρώτες οργανωμένες διαμαρτυρίες στην κατεχόμενη Ευρώπη λίγες μέρες μετά τη μεγάλη συγκέντρωση που οργάνωσε αιφνιδιαστικά το ΕΑΜ στις 28 Οκτώβρη του 1941 στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Εκεί πραγματοποιήθηκε κατάθεση στεφανιών στους νεκρούς του ελληνοϊταλικού πολέμου με αφορμή την επέτειο της ιταλικής επίθεσης .

Τον Νοέμβρη του 1941 αλλά και τον Γενάρη και τον Μάρτη του 1942 οι ανάπηροι και οι τραυματίες πολέμου οργάνωσαν πολλές ομαδικές καθόδους στο κέντρο της Αθήνας με αιτήματα να τους δοθεί στρατιωτικό συσσίτιο, τσιγάρα, ρούχα και ιατρική περίθαλψη. Μέσα στα Χριστούγεννα του 1941 οι τραυματίες στα νοσοκομεία ξεκίνησαν απεργία πείνας με αντίστοιχα αιτήματα. Ιταλοί καραμπινιέροι και αστυφύλακες που επιχείρησαν να εισβάλουν αντιμετώπισαν τη σθεναρή αντίσταση των τραυματιών. Έτσι και πάλι η κυβέρνηση αναγκάστηκε να ικανοποιήσει μερικά από τα αιτήματά τους.

Στις 12 Απρίλη του 1942 ξεκίνησε μια μεγάλη απεργία των ταχυδρομικών υπαλλήλων της Αθήνας για το επισιτιστικό που επεκτάθηκε και σε άλλες μεγάλες πόλεις με 50.000 απεργούς και κατέληξε νικηφόρα, παρά τις συλλήψεις, την επιστράτευση και τις απειλές για εκτελέσεις.

Άλλη μια σημαντική στιγμή του αγώνα του αθηναϊκού λαού ενάντια στην πείνα ήταν η απεργία στις 22 Δεκεμβρίου 1942. Πάνω από 40.000 εργαζόμενοι συμμετείχαν στην απεργία και κατέβηκαν στους δρόμους μαζί με φοιτητές και μαθητές. Ξεκίνησαν πορεία διαμαρτυρίας προς το υπουργείο Εργασίας, δέχτηκαν άγρια χτυπήματα από την αστυνομία και τους ιταλούς καραμπινιέρους, όμως άντεξαν και απέκρουσαν όλες τις επιθέσεις. Η κατοχική κυβέρνηση του Λογοθετόπουλου αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να ανακοινώσει τη διοργάνωση έκτακτων συσσιτίων. Ήταν μια σημαντική νίκη του ΕΑΜικού κινήματος που δεν ήταν όμως αναίμακτη. Δύο φοιτητές μέλη του ΚΚΕ σκοτώθηκαν στα επεισόδια.

Αξίζει να σημειωθεί και η νικηφόρα απεργία 3.500 εργατών στο εργοστάσιο λιπασμάτων του Πειραιά τον Αυγούστου του 1942 για αυξήσεις στα μεροκάματα.

Δεκάδες ακόμα κινητοποιήσεις για το ίδιο ζήτημα πραγματοποιήθηκαν μέσα στις πόλεις στη διάρκεια της κατοχής τα επόμενα χρόνια, μέχρι την απελευθέρωση, κόντρα στις προφητείες του Γκέμπελς ότι όσο περισσότερο εξαθλιωμένος είναι ένας λαός τόσο λιγότερο αντιστέκεται. Ο λαός μας στη διάρκεια της Κατοχής τον διέψευσε.

 

Πηγές

Θ. Χατζή, «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε» τόμος Α, εκδ. Δωρικός

Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», εκδ. Αλεξάνδρεια

Αντρέα Κέδρου «Η ελληνική αντίσταση 1940-44» τόμος Α, εκδ. Θεμέλιο

Δ. Γληνού «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ» εκδ. Ο Ρήγας

Σ.Σ.