Συμβολή και διδάγματα της Μεγάλης Προλεταριακής Πολιτιστικής Επανάστασης και ο αγώνας ενάντια στην παγκόσμια αντεπανάσταση

Του Robert Weil*

Προλεταριακή Σημαία φ.578

Το Θεωρητικό Προχώρημα του Μάο και η Πολιτιστική Επανάσταση.

Για να κατανοηθούν η ιστορική συμβολή και τα διδάγματα της Μεγάλης Προλεταριακής Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα, θα ήθελα να ξεκινήσω όχι από τις πολλές πρακτικές κατακτήσεις της, όσο σημαντικές κι αν ήταν, αλλά με το θεωρητικό προχώρημα στο οποίο βασίστηκαν, που αναπτύχθηκε κύρια από τον Μάο Τσετούνγκ. Γιατί, αν κάνουμε διαφορετικά αυτό θα τείνει στο να τοποθετήσουμε αυτή την παγκόσμια ιστορική εκστρατεία πολύ στενά στο κινεζικό πλαίσιο. Αυτό που συντελέστηκε στην Κίνα, σ’ αυτή την κλίμακα αλλά και με αυτό τον αντίκτυπο, αποτέλεσε μοναδικό ιστορικό γεγονός, όμως σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί χωρίς προηγούμενο. 

Η Σοβιετική Ένωση, την εποχή του Στάλιν, είχε ήδη εγκαινιάσει ένα εντυπωσιακά ανάλογο κίνημα τη δεκαετία του ’20, που αντιπαρατέθηκε στην μονοπωλιακή εξουσία της «παλιάς» ελίτ των διανοούμενων – παρόλο που, όπως και άλλες πλευρές εκείνης της περιόδου, ήταν υπερβολικά συγκεντρωτικό, ελεγχόμενο και σταμάτησε απότομα όταν απείλησε να προχωρήσει πέρα από τα επίσημα όρια. Εν τούτοις, η σύντομη άνθιση του θα πρέπει να μας καταδεικνύει ότι τα προβλήματα που αντιμετώπισαν ο Μάο και οι Κινέζοι στα μέσα της δεκαετίας του ’60, ακόμη και στον πιο περιορισμένο τομέα του ελέγχου των πολιτιστικών πόρων της νέας κοινωνίας, αποτελούν «οικουμενικά» προβλήματα της σοσιαλιστικής επανάστασης.
Πιο ειδικά, υπάρχει μια βασική αντίθεση που αναδεικνύεται στην πορεία της απαλλοτρίωσης των μέσων παραγωγής στην προεπαναστατική κοινωνία – είτε φεουδαρχική είτε καπιταλιστική: ο συνεχιζόμενος έλεγχος του εποικοδομήματος από εκείνους που αντιτίθενται στην ολοκλήρωση της μετάβασης στον σοσιαλισμό. Αυτοί οι αντίπαλοι προέρχονται είτε από τα υπολείμματα των τάξεων της παλιάς κοινωνίας είτε από αυτούς που κατέχουν την εξουσία στη νέα κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αναδεικνύονται από τις γραμμές του προλεταριάτου και της αγροτιάς, οι οποίοι συχνά υποκύπτουν στα θέλγητρα των θέσεων τους και τις χρησιμοποιούν για να επιβραδύνουν, να εμποδίσουν ή ακόμη και να αντιστρέψουν τη σοσιαλιστική επανάσταση. Ο Μαρξ αναφέρθηκε σ’ αυτή τη σφαίρα του εποικοδομήματος σαν τα «μέσα πνευματικής παραγωγής» που μπορεί να είναι και ακόμη παραμένουν ιδιωτικό μονοπώλιο της διανόησης και του διευθυντικού στρώματος και των κομματικών και κρατικών στελεχών ακόμη και αφού η φυσική παραγωγική βάση των αγροκτημάτων και των εργοστασίων έχει ήδη κοινωνικοποιηθεί. Η συμβολή του Μάο στο μεγάλο θεωρητικό προχώρημα ήταν ότι αναγνώρισε ότι αυτή η συνεχιζόμενη ύπαρξη του ιδιωτικού ελέγχου στον τομέα των ιδεών - πολιτιστικών, καλλιτεχνικών, τεχνικών, επαγγελματικών και μεταξύ των πολιτικών διαχειριστών της επαναστατικής κυβέρνησης – αποτέλεσαν την κύρια βάση από την οποία η αντεπανάσταση και η καπιταλιστική παλινόρθωση μπόρεσαν να επικρατήσουν μετά από αυτό που έμοιαζε με νίκη του σοσιαλισμού.
Εκείνοι που κατέχουν τα μέσα της πνευματικής παραγωγής μετά την σοσιαλιστική επανάσταση μπορούν, και συχνά το κάνουν, να χρησιμοποιούν το μονοπώλιο τους για να αποκλείουν άλλους ή και να τους εκμεταλλεύονται. Στην Κίνα, για παράδειγμα, στην περίθαλψη κυριαρχούσαν σχεδόν πλήρως οι γιατροί από αστικές περιοχές με Δυτικό προσανατολισμό, που δεν υπηρετούσαν τις εργαζόμενες τάξεις, και ειδικά τον αγροτικό πληθυσμό και κορόιδευαν τους παραδοσιακούς τρόπους θεραπείας – ακριβώς όπως κάνουν σήμερα αυτοί που ελέγχουν τις εταιρικές πατέντες και χρησιμοποιούν το έλεγχο τους για να αποκομίζουν μεγάλα κέρδη από τα φάρμακα για το AIDS, καθορίζοντας τιμές που δεκάδες εκατομμύρια δεν μπορούν να πληρώσουν. Συνεπώς, η επανάσταση δεν μπορεί να ολοκληρωθεί πλήρως μέχρις ότου κοινωνικοποιηθούν ολοκληρωμένα οι ιατρικές και άλλες ιδέες όπως ακριβώς τα φυσικά μέσα παραγωγής, με την συντριβή του αστικού μονοπωλίου σ’ αυτές. Σ’ αυτή τη βάση ο Μάο κατανόησε παραπέρα ότι η ταξική πάλη συνεχίζεται στην περίοδο της μετάβασης στη σοσιαλιστική κοινωνία και πέρα από αυτήν στον κομμουνισμό – μια κρίσιμη ρήξη με τη Σοβιετική θέση που έλεγε ότι η πάλη των τάξεων είχε ουσιαστικά λήξει. Αυτή η λογική, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη θεωρητική συμβολή του, είναι που κάνει τη σκέψη Μάο Τσετούνγκ να αντιπροσωπεύει το τρίτο στάδιο της εξέλιξης του Μαρξισμού-Λενινισμού.
Όμως αυτή η νέα θεωρία εμπεριέχει και δυο επιπλέον βασικές συνέπειες, που και οι δυο πραγματοποιήθηκαν στην Κίνα. Η πρώτη είναι ότι μόνο μέσω μιας Πολιτιστικής Επανάστασης μπορεί να ολοκληρωθεί η πλήρης κοινωνικοποίηση όλων των μέσων παραγωγής – όχι μόνο των φυσικών αλλά και των πνευματικών – ώστε να τεθούν τα σταθερά θεμέλια για ένα νέο κοινωνικό σύστημα κάτω από τον έλεγχο των επαναστατών εργατών και αγροτών. Ο μεγαλειώδης αγώνας που διεξάχθηκε στην Κίνα, που ξεκίνησε το 1966 για την υλοποίηση ενός τέτοιου μετασχηματισμού, ξεπέρασε κατά πολύ τον προηγούμενο του στην Σοβιετική Ένωση, επιφέροντας σημαντικές και διαρκείς κατακτήσεις όχι μόνο στις Κινέζικες εργαζόμενες τάξεις αλλά και σε ολάκερο τον κόσμο, του οποίου τα αποτελέσματα – παρόλο που σπάνια αναγνωρίζεται σήμερα – είναι αισθητά στους κοινωνικούς θεσμούς και τα κινήματα παντού. Αυτό που έδειξε η Πολιτιστική Επανάσταση είναι ότι ήταν δυνατόν για τους εργάτες και τους αγρότες, που υποστηρίζονταν από αυτούς τους διανοούμενους, τους διευθυντές και τους κομματικούς και κρατικούς αξιωματούχους που κατανοούσαν την ανάγκη για μια νέα προσέγγιση στην ίδια τους την ταξική θέση, να σπάσουν το μονοπώλιο στις ιδέες των ελίτ. Ήταν, πάνω από όλα, μια μεγάλη συλλογική δράση πνευματικής κοινωνικοποίησης. Σαν αποτέλεσμα, σε κάθε κοινωνικό τομέα – πολιτισμό, τέχνη, εκπαίδευση, περίθαλψη, αγροτική και βιομηχανική παραγωγή, και θεσμούς όλων των ειδών, συμπεριλαμβάνοντας το κόμμα και τις κρατικές υπηρεσίες – οι εργαζόμενες τάξεις κατάφεραν να πάρουν τις δικές τους πρωτοβουλίες, να δημιουργήσουν «νέα σοσιαλιστικά πράγματα» ακόμη και στην κυβερνητική εκπροσώπηση και τη διοίκηση. Τίποτε ανάλογο και σε αυτή την κλίματα δεν είχε επιχειρηθεί ποτέ, και παρά τους περιορισμούς του, απέδειξε ότι το θεωρητικό προχώρημα του Μάο μπορούσε να πραγματοποιηθεί με επιτυχία στην πράξη.
Πουθενά ανάλογες κατακτήσεις δεν ήταν τόσο φανερές όσο στην περίθαλψη, όπου το πρόγραμμα των «ξυπόλυτων γιατρών» ήρθε σε ρήξη με το μονοπώλιο των πόλεων, και εκπαίδευσε αγρότες βοηθούς γιατρών, χρησιμοποιώντας και την παραδοσιακή κινεζική και την δυτική πρακτική για να σώσουν τις ζωές εκατομμυρίων. Το ίδιο προχώρημα μετασχημάτισε τις σχέσεις σε ολάκερη την κοινωνία: μεταξύ των εργατών και των διευθυντών, των φοιτητών και των καθηγητών, των χωρικών και των αξιωματούχων, των συζύγων –ανδρών και γυναικών- των γονιών και των παιδιών. Η παλιά απαίτηση για υπακοή στην εξουσία, που είχε ενσταλλαχτεί για περισσότερο από δυο χιλιετίες, κατέρρευσε από το σύνθημα του Μάο ότι «είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι». Ακόμη και στο χώρο του κόμματος και του κράτους, συμπεριλαμβανόμενης και της εσωτερικής και της εξωτερικής πολιτικής, οι εργαζόμενες τάξεις διεκδίκησαν το δικαίωμα να σπάσουν τα παλιά μονοπώλια και να συμμετέχουν σε συζητήσεις και στη λήψη αποφάσεων. Σαν συνέπεια και το εποικοδόμημα κοινωνικοποιήθηκε. Μέσω των «3 σε 1» επιτροπών και άλλων νέων θεσμικών καινοτομιών οι εργάτες και οι αγρότες κάθισαν μαζί με στελέχη, διανοούμενους, διευθυντές, στρατιωτικούς και άλλους από κάθε στρώμα – ανάλογα με την υπηρεσία - για να βοηθήσουν να καθοριστεί το για ποιανού τα συμφέροντα θα διοικούνταν τα εργοστάσια, τα αγροκτήματα, οι εφημερίδες, τα σχολεία, τα νοσοκομεία και τα κυβερνητικά γραφεία. Η επίδραση του πατερναλιστικού Κομφουκιανισμού άρχισε να ανατρέπεται, καθώς οι γυναίκες, οι νέοι, οι φτωχοί και οι περιθωριοποιημένοι διεκδικούσαν το δικαίωμα στην ισότητα τόσο σε προσωπικό όσο και σε δημόσιο επίπεδο.
Όμως η ίδια θεωρία, στην οποία βασίστηκαν οι επιτυχίες της Πολιτιστικής Επανάστασης, εμπεριέχει το διαλεκτικό αντίθετο της. Γιατί ο Μάο κατανόησε ότι αν η πάλη των τάξεων συνεχίζεται στην περίοδο της μετάβασης στο σοσιαλισμό, τότε το αποτέλεσμα δεν είναι σε καμιά περίπτωση δεδομένο. Οι ίδιες ταξικές δυνάμεις που χρειάζεται να εξαλειφθούν μέσω της κοινωνικοποίησης του εποικοδομήματος όχι μόνο θα αντισταθούν σ’ αυτό το ενδεχόμενο αλλά ίσως και να το εμποδίσουν και στην πορεία θα θέσουν τις βάσεις για να διατηρήσουν την εξουσία τους ακόμη και για μια αντεπαναστατική παλινόρθωση. Η συχνά αναφερόμενη δήλωση του Μάο ότι θα χρειαστούν πολλές πολιτιστικές επαναστάσεις στο μέλλον – όπως η ανάλογη δήλωση του Τόμας Τζέφερσον ότι το «δέντρο της ελευθερίας» θα πρέπει να ποτίζεται πότε-πότε με το αίμα των πατριωτών – έκανε ξεκάθαρο ότι κατανοούσε ότι ο δρόμος προς τα εμπρός δεν θα ήταν μια ευθεία γραμμή αλλά θα σηματοδοτούνταν και από ήττες και από νίκες.
Ο Μάο αντιλήφθηκε, όπως ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Λένιν και ακόμη και οι καλύτεροι των αστών επαναστατών, ότι η ιστορία δεν εξελίσσεται χωρίς πισωγυρίσματα, ότι υπάρχουν αναπόφευκτες υποχωρήσεις καθώς και προχωρήματα, μιας και οι αντιθέσεις της διαλεκτικής διαδικασίας της πάλης των τάξεων εξελίσσεται ιστορικά. Σήμερα, βέβαια, ξέρουμε ότι και η Κίνα βίωσε την αρνητική εμπειρία της ιστορικής διαλεκτικής και ότι με τον Τενγκ Χσιάο Πινγκ και τους διαδόχους του, οι δυνάμεις της αντεπανάστασης κι εκείνων που πήραν τον «καπιταλιστικό δρόμο» έχουν πράγματι θριαμβεύσει, τουλάχιστον προσωρινά. Έτσι η εμπειρία της Πολιτιστικής Επανάστασης μας αφήνει 2 βασικά διδάγματα. Πρώτον, ότι η ταξική πάλη κατά την περίοδο της μετάβασης στο σοσιαλισμό είναι αναγκαία, ειδικά σ’ ότι αφορά το εποικοδόμημα, και μπορεί να καταφέρει σημαντικές νίκες ακόμη κι αν βρεθεί αντιμέτωπη με τεράστια συντηρητική αντιπολίτευση. Δεύτερον, ότι δεν υπάρχει τίποτε αμετάκλητο σε σχέση με τις βραχυπρόθεσμες επιτυχίες του επαναστατικού σοσιαλισμού ή της πολιτιστικής επανάστασης. Μ’ αυτές τις απόψεις ο Μάο, έγινε ο γενικός θεωρητικός του μετεπαναστατικού σταδίου της κοινωνίας και της αρχικής περιόδου του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού.
2. Ο Ρεβιζιονισμός και τα διδάγματα της Πολιτιστικής Επανάστασης

Η εκστρατεία κατά του Σοβιετικού ρεβιζιονισμού και η άποψη του Μάο ότι έχει μιμητές και οπαδούς στην Κίνα, γεγονός που αποτέλεσε τη βάση για την εξαπόλυση της ΜΠΠΕ, πρέπει να γίνει κατανοητή σαν ένα μόνο στοιχείο μια πιο διευρυμένης ταξικής πάλης. Αν η επαναστατική μετάβαση στο σοσιαλισμό εμπεριέχει η ίδια διάφορες τάξεις, τότε είναι αναγκαίο να καθοριστεί ποιες είναι και πώς σχετίζονται και πως συγκρούονται μεταξύ τους.
Κατ’ αρχήν, όλες οι επαναστάσεις – ακόμη κι αυτές που αυτό-αποκαλούνται «προλεταριακές» - πραγματοποιούνται από συμμαχίες τάξεων, στις οποίες βρίσκονται όχι μόνο εργάτες αλλά και αγρότες, διανοούμενοι ακόμη και, ανάλογα με τις ειδικές εθνικές συνθήκες, στοιχεία της αστικής τάξης. Κάθε μια από τις «παλιές» τάξεις που κληροδοτήθηκαν από την προηγούμενη κοινωνία αγωνίζεται με το δικό της τρόπο για την εξουσία ή τουλάχιστον προσπαθεί να επηρεάσει την εξουσία και πριν αλλά και μετά την επανάσταση. Επιπλέον ακόμη και μέσα σε μια τάξη μπορεί να υπάρχουν οξυμένες εσωτερικές διαιρέσεις. Για παράδειγμα η «αγροτιά» αποτελείται από ακτήμονες, φτωχούς, μεσαία και πλούσια στρώματα, από τα οποία τα πρώτα είναι γενικά πιο προλεταριακά στη σύνθεση τους, ενώ τα άλλα είναι περισσότερο μικροαστικά ή ακόμη και αστικά στον προσανατολισμό τους. Επιπλέον η ίδια η επανάσταση αναδιατάσσει τις τάξεις, σε κάποιες περιπτώσεις γρήγορα, σε άλλες πιο αργά. Για παράδειγμα, οι ακτήμονες και οι φτωχοί αγρότες που τους δίνεται γη μετατρέπονται σε «νέους μεσαίους» αγρότες, ενώ οι πλούσιοι αγρότες που τους παίρνουν τις υπερβολικά μεγάλες περιουσίες μετακινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Όμως σταδιακά αναδεικνύονται «νεότερα» ταξικά στοιχεία, όχι μόνο σαν εκπρόσωποι των προεπαναστατικών τάξεων αλλά και από πολλά εργατικά και αγροτικά στελέχη. Αυτά τα στελέχη αναλαμβάνουν θέσεις εξουσίας που πάρθηκαν από το ηττημένο καθεστώς, ανοίγοντας το δρόμο στη διαφθορά, την κατάχρηση εξουσίας και τα προνόμια των αξιωμάτων. Από όλες αυτές τις πηγές αναδεικνύεται η αντιπολίτευση ενάντια στην ενίσχυση της νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας σε κάθε στάδιο και μπορεί να δημιουργηθεί μια βάση για αντεπανάσταση.
Η απόπειρα από τη μεριά του Χρουστσόφ να «αναθεωρήσει» την πορεία της Σοβιετικής Ένωσης αποτελεί συνεπώς μια μόνο εκδήλωση μιας πολύ μεγαλύτερης διαπάλης. Ο «Ρεβιζιονισμός», μ’ αυτή την έννοια περιλαμβάνει ένα συνδυασμό πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών πρακτικών και πολιτικών που υιοθετούνται από διάφορα ταξικά στρώματα μέσα στο νεότευκτο σοσιαλιστικό σύστημα τα οποία θέλουν να φρενάρουν την πρόοδο του, να επιβραδύνουν ή ακόμη και να αναστρέψουν τις κατακτήσεις της επανάστασης και επανέρχονται στις μεθόδους των καπιταλιστών – όπως τα μεγάλα υλικά κίνητρα και τα διευθυντικά προνόμια. Σε διεθνές επίπεδο εγκαταλείπουν την υποστήριξη προς τις δυνάμεις του παγκόσμιου επαναστατικού σοσιαλισμού, υπέρ μιας παθητικής «ύφεσης» με τα κέντρα του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού. Επομένως ο Μάο με την εξαπόλυση της Πολιτιστικής Επανάσταση εννοούσε ότι το να νικήσουν τους ρεβιζιονιστές αποτελούσε μια μόνο πλευρά ενός αγώνα σε πολλά μέτωπα, που δεν ήταν μόνο κρίσιμα αλλά και αλληλένδετα μεταξύ τους. Αυτά αποσκοπούσαν: 1) στην παρεμπόδιση της ενίσχυσης των στοιχείων της νέας αστικής τάξης που αντιτίθενται στην συνεχιζόμενη μετάβαση στο σοσιαλισμό. 2) στην εξάλειψη της βάσης ισχύος μέσα στο κόμμα και το κράτος που οικοδομείται μέσω του ελέγχου των θέσεων της επίσημης εξουσίας. 3) στην καταπολέμηση της πρακτική του διοικητισμού και της διαφθοράς που αποτελούν τα θεμέλια αυτών των δυνάμεων. 4) στην αντιμετώπιση των ιδιωτικοποιήσεων, των υπερβολικών υλικών κινήτρων και στη διαστρωμάτωση που δημιουργεί στρώματα που είναι αντίθετα στην κολεκτιβοποίηση και την ισότητα και διασπούν την ενότητα των εργαζόμενων τάξεων. 5) στον τερματισμό του μονοπωλίου της πνευματικής, πολιτιστικής, επαγγελματικής και καλλιτεχνικής ζωής από τις ελίτ σε όλους τους τομείς της κοινωνίας. 6) στην μετατόπιση πόρων από την μειοψηφία στην τεράστια πλειοψηφεία του πληθυσμού, που στην περίπτωση της Κίνας είναι από τις πόλεις στην ύπαιθρο. 7) στην εξάλειψη κάθε μορφή κηδεμονίας, εθνικής καταπίεσης και καταπίεσης λόγω του φύλου και των ιδεολογιών που τις στηρίζουν. 8) στην ανάπτυξη νέων μέσων διακυβέρνησης στα οποία οι εργαζόμενες τάξεις μοιράζονται τη διοίκηση όλων των ιδρυμάτων και των υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένων και των ζητημάτων της παραγωγής, του κόμματος και του κράτους.
Τέλος αυτός ο «εσωτερικός» αγώνας χρειάστηκε να συνδεθεί με την επαναβεβαίωση της υποστήριξης του επαναστατικού σοσιαλισμού σε όλο τον κόσμο. Κάθε πλευρά του αγώνα ήταν απαραίτητη ώστε να ενισχύσει όλες τις άλλες και να εμποδίσει την Κίνα από το να ακολουθήσει τον ρεβιζιονιστικό δρόμο που τότε εμφανιζόταν στην Σοβιετική Ένωση. Και σε κάθε τομέα από αυτούς υπήρξε τεράστια πρόοδος, ακόμη κι αν αποδείχτηκε εξαιρετικά δύσκολο να εδραιωθούν και για τη νεωτερικότητα τους και λόγω της σκληρής αντιπολίτευσης που αντιμετώπισαν από τις συντηρητικές δυνάμεις.
Στο τέλος, αυτή η προσπάθεια απέτυχε καθώς οι «μεταρρυθμίσεις» που ξεκίνησαν με τον Τενγκ Χσιάο Πινγκ και συνεχίζονται ακόμη και σήμερα το έκαναν ολοκάθαρο. Όμως τα διδάγματα της Πολιτιστικής Επανάστασης μπορούν να μας δείξουν τι χρειάζεται για να πετύχουν οι μελλοντικοί αγώνες.
Πρώτον είναι αναγκαίο να γίνει μια ανώτερου επίπεδου ταξική ανάλυση της βάσης των δυνάμεων του ρεβιζιονισμού από ότι ήταν δυνατή κατά την εκστρατεία στην Κίνα με την καθοδήγηση του Μάο. Ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα των αρχικών σταδίων της Κινέζικης επανάστασης ήταν η λεπτομερής και προσεκτική ταξική ανάλυση της περιόδου, κάτι που αποδείχτηκε κρίσιμο για την πραγματοποίηση της μεταρρύθμισης της γης και της συγκρότησης της συμμαχίας κατά των Γιαπωνέζων στη διάρκεια του πολέμου. Δεν έχει υπάρξει ανάλογα ολοκληρωμένη ταξική ανάλυση στη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης παρόλο που έγιναν προσπάθειες από κάποιους. Σαν αποτέλεσμα, αντιλήψεις όπως «η αστική τάξη μέσα στο κόμμα και το κράτος» δεν ξεκαθαρίστηκαν επαρκώς και η ταυτότητα αυτών των δυνάμεων έμεινε ανοιχτή σε πλατιές ερμηνείες και χειραγωγήσεις. Από την άλλη, μια από τις αδυναμίες της Πολιτιστικής Επανάστασης ήταν η πληθώρα των προσδιορισμών που χρησιμοποιήθηκαν για να διαχωριστούν οι τάξεις των εμπλεκομένων. Οι οικογενειακές καταβολές, οι περασμένες πρακτικές, οι τρέχουσες τοποθετήσεις και πολιτικές και οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί χρησιμοποιούνταν σε διαφορετικό βαθμό και σε διαφορετικές περιόδους για να προσδιοριστεί η ταξική τοποθέτηση των ατόμων και ολάκερων ομάδων. Ενώ αντανακλώνταν η πολυπλοκότητα των εμπλεκόμενων τάξεων και η μεταβαλλόμενη πορεία του αγώνα, αυτά τα διαφορετικά και συχνά αντιφατικά κριτήρια έκαναν πολύ δύσκολο τον προσδιορισμό του «ποιοι είναι οι φίλοι μας και ποιοι οι εχθροί μας» στη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης. Τελικά, η χρήση μη-μαρξιστικών όρων όπως «καλός» και κακός» για να χαρακτηρίσουν άτομα άνοιξε το δρόμο για ερμηνείες που ήταν εύκολο να τις χειριστεί ο οποιοσδήποτε και από οποιαδήποτε πλευρά. Αυτές οι αδυναμίες στην ταξική ανάλυση και τους χαρακτηρισμούς πυροδότησαν τον φραξιονισμό και επέτρεψαν σ’ εκείνους που ήταν «αριστεροί στη μορφή και δεξιοί στην ουσία» να κρυφτούν στις γραμμές εκείνων που έπαιρναν μέρος στον αγώνα και να χειραγωγήσουν την κατεύθυνση και τα γεγονότα.
Ένα δίδαγμα που πρέπει να βγάλουμε από αυτή την εμπειρία είναι ότι πρέπει να επιστρέψουμε σε μια προσεκτική και ολοκληρωμένη χρήση της μαρξιστικής αντίληψης της εκμετάλλευσης – όχι μόνο με τη μορφή του καπιταλιστικού κέρδους αλλά και με τη διαφθορά και την μονοπώληση των πνευματικών καθώς και των υλικών μέσων παραγωγής – σαν τη βάση της κατανόησης των ταξικών σχέσεων. Έτσι μπορούμε να εφαρμόσουμε αποτελεσματικά την ταξική ανάλυση σε όλη της την πολυπλοκότητα και στην προσεκτική εξέταση της διαστρωμάτωσης στη νέα εποχή της μετάβασης στο σοσιαλισμό.
Δεύτερον, και στενά συνδεδεμένο με το πρώτο, ενώ είναι δίκαιο για τους καταπιεσμένους να αντιστέκονται στους καταπιεστές τους «με κάθε αναγκαίο μέσο», η επαναστατική βία πρέπει να στρέφεται προσεκτικά ενάντια σε κείνους που είναι οι πραγματικοί εχθροί των εργαζόμενων τάξεων και του σοσιαλισμού. Μια αποτυχία της Πολιτιστικής Επανάστασης ήταν η πλατιά διαδεδομένη τάση να μετατρέπονται μη ανταγωνιστικές αντιθέσεις σε ανταγωνιστικές και η υπερβολική χρήση βίαιων μέσων για να επιτεθούν σε όλους όσους θεωρούνταν ότι ήταν στην αντίθετη πλευρά. Εν μέρει αυτό ήταν αποτέλεσμα της έλλειψης ικανοποιητικής ταξικής ανάλυσης, κάτι που έκανε πολύ εύκολο να χαρακτηρίζεται σαν «εχθρός» οποιοσδήποτε έπαιρνε διαφορετική θέση. Σε μεγάλο βαθμό ήταν επίσης αποτέλεσμα της αντίστασης των συντηρητικών ταξικών στοιχείων που διατηρούσαν τον έλεγχο μεγάλου μέρους του κρατικού και κομματικού μηχανισμού, συμπεριλαμβανομένου και του στρατιωτικού. Όμως ήταν και αποτέλεσμα της τάσης εκείνων που υποστήριζαν την Πολιτιστική Επανάσταση, ακόμη όταν δικαιολογούνταν η ανατρεπτική τους δράση, να χτυπάνε υπερβολικά πλατιά και συχνά με υπερβολική σκληρότητα τους αντιπάλους τους. Όσες κι αν ήταν οι αιτίες, είναι φανερό σήμερα ότι το επίπεδο της βίας που χρησιμοποιήθηκε στην εκστρατεία ενέτεινε τον φραξιονισμό, άνοιξε το δρόμο στην αντεπαναστατική καταστολή, και βοήθησε να διαμορφωθεί η απαίτηση για μια περίοδο «ομαλότητας» που διευκόλυνε ιδιαίτερα την επιστροφή της εξουσίας μετά το θάνατο του Μάο στον Τενγκ Χσιάο Πινγκ. Σαν συνέπεια σήμερα, ακόμη και μεταξύ των υποστηρικτών της Πολιτιστικής Επανάστασης, πολλοί αμφισβητούν το βαθμό βίας που χρησιμοποιήθηκε. Αυτό άφησε μια κληρονομιά που δυσκολεύει ακόμη περισσότερο την αναγνώριση των θετικών πλευρών της εκστρατείας. Στην καθοδήγηση τέτοιων κινημάτων – και όλων των πλευρών του αγώνα στο μέλλον – πρέπει να διαχωρίζουμε προσεκτικά τις ανταγωνιστικές από τις μη-ανταγωνιστικές αντιθέσεις, να ενώνουμε όλους όσους μπορούν να ενωθούν και να εξασφαλίζουμε ότι η επαναστατική βία χρησιμοποιείται με τρόπους που οικοδομεί υποστήριξη όχι μόνο μέσα στις εργαζόμενες τάξεις αλλά και σε όλα τα προοδευτικά στρώματα της κοινωνίας χωρίς να αποξενώνουμε εκείνους που είναι φίλοι μας.
Τρίτον, η σωστή ανάλυση για όλα αυτά τα ζητήματα εξαρτάται τελικά από τη θεσμοθέτηση του πληρέστερου δημοκρατικού ελέγχου από τις εργαζόμενες τάξεις και τους συμμάχους τους. Σε τελική ανάλυση δεν υπάρχει άλλος τρόπος να ελεγχθεί η ενδεχόμενη κατάχρηση εξουσίας από αυτούς που κατέχουν θέσεις εξουσίας και η ανάδειξη μέσα από αυτούς των νέων καπιταλιστικών στοιχείων παρά μόνο μέσα από την πλήρη άσκηση, από τα κάτω προς τα πάνω του οργανωτικού και θεσμοθετημένου εκδημοκρατισμού. Δεν είναι ζήτημα μια απλουστευτικής πίστης στην «αγνότητα των μαζών». Γιατί όπως έδειξε καθαρά η Πολιτιστική Επανάσταση ο φραξιονισμός και άλλες παρόμοιες παρεκκλίσεις μπορούν να προκύψουν στην πάλη και μέσα στους κόλπους των εργατών και των αγροτών όπως και μέσα στις άλλες τάξεις. Ούτε αναιρεί την ανάγκη των κινημάτων, του κόμματος και του κράτους για ισχυρή κεντρική καθοδήγηση, οργάνωση και εξουσία, ειδικά μπροστά στην απειλή που θέτει συνεχώς ο παγκόσμιος ιμπεριαλισμός. Εντούτοις ήταν η αποτυχία της Πολιτιστικής Επανάστασης να θεσμοθετήσει ικανοποιητικά τις μορφές ελέγχου της εργατικής τάξης πάνω σε όλα τα τμήματα της κοινωνίας, ιδιαίτερα στο ανώτερο εθνικό επίπεδο που βοήθησε να δημιουργηθούν οι συνθήκες για το σταμάτημα της εκστρατείας, την ανανέωση των συντηρητικών ερεισμάτων της εξουσίας και την περίοδο της αντεπανάστασης που ακολούθησε. Άρα, πρέπει να μελετήσουμε πώς θα εφαρμόσουμε καλύτερα πιο άμεσες μορφές εκδημοκρατισμού και θα πρέπει να θέλουμε να διδαχτούμε από την εμπειρία των κινημάτων στον κόσμο που πειραματίζονται με πολλά νέα είδη αυτού του ελέγχου – ακριβώς όπως ο Μάο μας κάλεσε να διδαχτούμε από όλους όσους έχουν χρήσιμες προτάσεις άσχετα με την προέλευση τους. Όπως και η ίδια η Πολιτιστική Επανάσταση, αυτό το νέο στάδιο εκδημοκρατισμού θα αντιπροσωπεύει ένα προχώρημα στην ανάπτυξη του σοσιαλιστικού κινήματος και δεν θα είναι εύκολο. Αν δεν γίνει όμως αυτό οι ήττες του παρελθόντος θα επαναλαμβάνονται. Μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι από τις αντικειμενικές συνθήκες που θέτουν τη βάση για ακόμη υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, εκτεταμένα δίκτυα και εμπειρία στους κοινωνικούς αγώνες κάθε είδους, που αυξάνουν τη δυνατότητα των εργαζόμενων τάξεων σ’ όλο τον κόσμο να διανοίξουν μια νέα κι ακόμη ισχυρότερη εποχή στην ενοποιημένη και παγκόσμια πάλη για την οικοδόμηση της επαναστατικής σοσιαλιστικής κοινωνίας.
3. Η Διαλεκτική της Πολιτιστικής Επανάστασης και της Παλινόρθωσης

Μερικές φορές είναι δύσκολο να θυμόμαστε πόσο μακρύς και δύσκολος ήταν ο δρόμος από τον αρχαίο κόσμο που βασιζόταν στη δουλεία να μπει ένα τέλος σ’ αυτή και να εμφανιστεί η φεουδαρχία, ή τους αιώνες συγκρούσεων που χρειάστηκαν, πάνω από μια χιλιετία αργότερα για να επέλθει η καταστροφή της αρχαίας κοινωνίας και να εμφανιστεί το σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα και η εξουσία της αστικής τάξης – μια διαδικασία που ακόμη και σήμερα απέχει πολύ από το να έχει ολοκληρωθεί πλήρως παντού, όπως στο Νεπάλ και σε πολλές άλλες κοινωνίες, όπου πλευρές της φεουδαρχίας ολοφάνερα ακόμη επιβιώνουν. Οι πρώτες αστικές επαναστάσεις – στην Αγγλία τον 17ο αιώνα και τη Γαλλία τον 18ο – αναστράφηκαν σε πολύ συντομότερο χρονικό διάστημα από ότι η σοσιαλιστική επανάσταση του 20ου αιώνα στη Ρωσία και μετα στην Κίνα και αλλού. Μόνο η αμερικάνικη επανάσταση απέφυγε αυτή τη μοίρα επειδή αρνήθηκε να αντιμετωπίσει τον πιο κρίσιμο ταξικό διαχωρισμό, αυτόν της δουλείας, σχεδόν για έναν αιώνα. Όταν όμως τελικά τον αντιμετώπισε, το πρότυπο της πρώτης επαναστατικής αλλαγής – ο Εμφύλιος και η Ανοικοδόμηση – και μετά η ήττα και η αντεπανάσταση επαναλήφθηκε κι εκεί.
Οι πρώτοι μαρξιστές είχαν το πλεονέκτημα της ιστορικής προοπτικής τέτοιων ανατροπών που πολλοί από τα σοσιαλιστικά κινήματα σήμερα δεν έχουν. Είχαν μελετήσει προσεκτικά το παρελθόν και γνώριζαν ότι ο παγκόσμιος - ιστορικός μετασχηματισμός από το ένα ταξικό σύστημα στο άλλο είναι από το πιο βαθιά και δύσκολα ανθρώπινα εγχειρήματα. Συνεπώς οι ήττες που βίωσαν – για τον Μαρξ και τον Ένγκελς ήταν πάνω απ’ όλα η συντριβή της Παρισινής Κομμούνας – τους δίδαξε την ανάγκη για μια μακρά ιστορική προοπτική και για την επαναστατική αισιοδοξία που πηγάζει μόνο από την προσεκτική ανάλυση της πάλης των τάξεων και των υλικών αλλαγών που με το χρόνο προετοιμάζουν το έδαφος για νέα επαναστατικά προχωρήματα. Παρόλο που δεν έζησαν για τις δουν, η Ρωσική, η Κινεζική, η Βιετναμέζικη, η Κουβανέζικη και άλλες σοσιαλιστικές επαναστάσεις σίγουρα θα ήταν η ανταμοιβή για τη βαθιά πίστη τους στη δυνατότητα των εργαζόμενων τάξεων να ξεπερνούν όλες τις δυσκολίες που τους συγκρατουν όταν ωριμάσουν οι συνθήκες και οι αντιθέσεις. Πρέπει να διδαχτούμε από την υπομονή τους, όχι με την έννοια του να περιμένουμε παθητικά την «κατάλληλη στιγμή» αλλά κάνοντας ότι μπορούμε για την προώθηση του αγώνα ενώ διατηρούμε μια ρεαλιστική οπτική για το που βρισκόμαστε ιστορικά και ποια είναι τα καθήκοντα μας στην τρέχουσα φάση.
Είναι απαραίτητη η σωστή αποτίμηση του παρελθόντος, και για τις νίκες και για τις ήττες, για να διδαχτούμε και να βοηθήσουμε στην διαπαιδαγώγηση άλλων. Δεν είχαν προλάβει να εκτελεστούν οι τελευταίοι Κομουνάροι όταν ο Μαρξ ξεκίνησε τη μελέτη αυτής της σύγκρουσης ώστε να διατηρήσει αυτή την κληρονομιά που μπορούσε να εμπνεύσει τις μελλοντικές γενιές – και που υλοποιήθηκαν, για παράδειγμα στην κομμούνα της Σαγκάης το 1967.
Εμείς με τη σειρά μας, προσπαθούμε να φέρουμε σε πέρας ένα ανάλογο καθήκον με την ανάλυση σήμερα των διδαγμάτων της Πολιτιστικής Επανάστασης, όχι από αφηρημένο ή ακαδημαϊκό ενδιαφέρον, αλλά γιατί είναι οδηγός για δράση για τα επαναστατικά κινήματα του καιρού μας. Έτσι μπορούμε να συμβάλλουμε στο δεύτερο καθήκον, την αδιάκοπη κινητοποίηση των εργαζόμενων τάξεων σε όλο τον κόσμο, που ήδη εμφανίζονται στα νέα επίπεδα των λαϊκών αγώνων για σοσιαλισμό στην Ινδία, τις Φιλιππίνες και αλλού με πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα τη Λατινική Αμερική. Γιατί ακριβώς όπως οι ήττες των πρώτων αστικών επαναστάσεων ήταν μόνο προσωρινά πισωγυρίσματα στην αδιάκοπη και τελικά πετυχημένη πορεία του καπιταλισμού να ανατρέψει τη φεουδαρχία έτσι και στον καιρό μας αυτό που φαίνεται σαν «ήττα» του σοσιαλισμού στην πρώην Σοβιετική Ένωση, την Κίνα και αλλού πρέπει να θεωρηθεί σαν μέρος της ιστορικής διαλεκτικής, στην οποία κάθε στάδιο κινείται προς ένα ανώτερο επίπεδο, οικοδομώντας πάνω και στις κατακτήσεις και τις αποτυχίες του προηγούμενου εγχειρήματος.
Όπως μας δίδαξε ο Μαρξ, εδώ και τόσο καιρό, η αντικειμενική πρόοδος των υλικών δυνάμεων θέτει τη βάση για την κοινωνικοποίηση της παγκόσμιας κοινωνίας άσχετα με την επιθυμία ή την ισχύ των καπιταλιστών. Η νέα άνοδος της σοσιαλιστικής επανάστασης και των κινημάτων που σήμερα προκαλούν την παγκόσμια καπιταλιστική ελίτ, υπο από την ηγεσία των ΗΠΑ, σ’ ολόκληρο τον κόσμο δείχνει ότι οι αγώνες του παρελθόντος δεν είναι στην πραγματικότητα «χαμένοι» ακόμη κι αν φαίνεται ότι έχουν ηττηθεί. Όπως τόνισε ο Μαρξ, τίποτε από την ανθρώπινη εμπειρία ή ανακάλυψη δεν εξαφανίζεται τελείως. Αν μη τι άλλο, επιβιώνει μέσω της επιρροής της στους μεταγενέστερους ακόμη κι αν γίνεται μόνο έμμεσα. Αυτό βέβαια ισχύει για τους μεγάλους επαναστατικούς αγώνες του παρελθόντος. Και ισχύει και για την Πολιτιστική Επανάσταση. Αυτή η εκστρατεία θεωρείται σήμερα ότι γενικά έχει «χαθεί» και ότι έχει μετατραπεί στο αντίθετο της και σίγουρα όποιος παρατηρεί την Κίνα σήμερα μπορεί να εύκολα καταλάβει ότι οι περισσότερες κατακτήσεις της έχουν εξαλειφθεί. Κι όμως το πνεύμα της επανάστασης που ο Μάο έμπασε στις ζωές των Κινέζων ζει ακόμη, ακόμα κι από κείνους που δεν κατανοούν από πού πηγάζει η αντίληψη ότι «είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι». Κάθε χρόνο γίνονται δεκάδες χιλιάδες διαδηλώσεις, συμπλοκές και ανοιχτές εξεγέρσεις από αγρότες, μετανάστες στις πόλεις και εργάτες αστικών περιοχών. Πριν από λίγες μόνο μέρες, σε μια πόλη στη νότια Κίνα, 20.000 αγρότες και εργάτες ενώθηκαν σε ένα μαζικό ξεσηκωμό ενάντια στις τοπικές αρχές λόγω της αύξησης των εισιτηρίων στις συγκοινωνίες. Χρειάστηκαν 1.500 αστυνομικοί για να καταστείλουν τη διαδήλωση, οι αρμόδιοι όμως αναγκάστηκαν να πάρουν πίσω τις αυξήσεις. Δεν ξέρουμε περισσότερες λεπτομέρειες, όμως αυτός ο ξεσηκωμός ίσως σημαίνει ένα νέο επίπεδο συνεργασίας μεταξύ εργατών και αγροτών προσπερνώντας τον συνηθισμένο διαχωρισμό των ταξικών γραμμών – μια προϋπόθεση κλειδί για να φτάσει ο αγώνας στην Κίνα σε επαναστατικό επίπεδο.
Συνεπώς, όλο και περισσότερο υπάρχει «μεγάλη αναστάτωση κάτω από τον ουρανό» που ο Μάο θεωρούσε ότι ήταν ευνοϊκό για την επανάσταση. Δεν πρέπει να είμαστε τυφλά αισιόδοξοι. Οι ήττες του παρελθόντος είναι πολύ σοβαρά πισωγυρίσματα και ο κόσμος κινδυνεύει σοβαρά από τον παγκόσμιο τυχοδιωκτισμό και τις φασιστικές τάσεις της σημερινής αμερικάνικης κυβέρνησης. Η αντίσταση όμως ενάντια τους μεγαλώνει σε όλο τον κόσμο, με τρόπο που γρήγορα ξεφεύγει από τον έλεγχο της αυτοκρατορίας. Καθώς οξύνονται οι αντιθέσεις το παρελθόν φαντάζει όχι λιγότερο αλλά ακόμη πιο σχετικό. Οι ιστορικοί αγώνες, όπως η Πολιτιστική Επανάσταση, που θεωρήθηκαν ξεπερασμένα απομεινάρια μια εποχής που πέρασε και έληξε μοιάζουν ξαφνικά πολύ πιο επίκαιρα καθώς εκείνοι που προσπαθούν να προχωρήσουν προς ένα σοσιαλιστικό κόσμο αντιμετωπίζουν ανάλογα προβλήματα με κείνα που αντιμετώπισαν ο Μάο και οι Κινέζοι πριν από τέσσερις δεκαετίες. Όσο διαφορετικοί κι αν είναι οι καιροί μας, τα ίδια βασικά ζητήματα της ταξικής πάλης, ο ρόλος του κόμματος και του κράτους και οι μορφές του δημοκρατικού ελέγχου που προσπάθησε να αντιμετωπίσει και να λύσει η Πολιτιστική Επανάσταση αναδεικνύονται μπροστά μας.
Η εποχή της μετάβασης στο σοσιαλισμό έχει μόλις αρχίσει και απέχει πολύ από το να έχει τελειώσει. Αποτελεί το καθήκον όλων μας να ολοκληρωθεί. Όμως με την δέσμευση μας και πάλι στον αγώνα που ο Μάο και οι εργαζόμενες τάξεις στην Κίνα βοήθησαν να ξεκινήσει, μπορούμε να προωθήσουμε τη σοσιαλιστική επανάσταση για άλλη μια φορά στις μέρες μας. Κάνοντας το θα συνδυάσουμε τα διδάγματα εκείνων που προηγήθηκαν με εμπεριστατωμένη και προσεκτική ανάλυση των νέων συνθηκών που έχουν αναδειχτεί σήμερα – όχι για να επαναλάβουμε τους αγώνες του παρελθόντος ή να προσπαθήσουμε να αποκαταστήσουμε αυτό που προηγήθηκε αλλά για να θέσουμε νέες βάσεις όπως έκαναν κι εκείνοι και να ανεβάσουμε την πάλη μας σε ακόμη ανώτερα επίπεδα.


* O Robert Weil , είναι συγγραφέας βιβλίων και άρθρων για τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις στην Κίνα. Ενεργός ακτιβιστής στα κινήματα ενάντια στον πόλεμο και για την διεθνή αλληλεγγύη στις ΗΠΑ, έχει διδάξει κοινωνιολογία σε πανεπιστημιακά κάμπους στην Καλιφόρνια. Το κείμενο αυτό αποτέλεσε την παρέμβαση του στο διεθνές φόρουμ που έγινε στις 1 του Απρίλη του 2007, στο Den Haag, της Ολλανδίας, με θέμα « Η Μεγάλη Προλεταριακή Πολιτιστική Επανάσταση και τα διδάγματα για το Εργατικό Κίνημα». Η αναδημοσίευση δεν συνιστά απαραίτητα και συμφωνία με τις απόψεις που περιέχονται στο κείμενο. Την μετάφραση για λογαριασμό της «Προλεταριακής Σημαίας» , έκανε η Χρυσή Περπερίδου.