Η «άλλη παιδεία» και η «άλλη» κοινωνία

του Δημήτρη Μάνου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έναυσμα» το 1999

Γιατί τοποθετιόμαστε

Καταγράφεται σίγουρα στα "μείον" του κινήματος το γεγονός ότι η ιδεολογική και πολιτική αντιπαράθεση έχουν υποτιμηθεί. Μέσα σ' ένα τέτοιο κλίμα διάφορες θέσεις και απόψεις αποκτούν το δικαίωμα να... υφέρπουν και να "διαχέονται" δίχως οι φορείς τους να δίνουν λόγο ουσιαστικό και να επιχειρηματολογούν πάνω σ' αυτές. Πολύ περισσότερο, η επίθεση που εξαπολύεται στο χώρο της εκπαίδευσης ασκεί μια ασφυκτική πίεση άμυνας και περιχαράκωσης γύρω από το περίφημο πρόβλημα του "αρνητισμού", της "ανυπαρξίας θετικών προτάσεων", "προγράμματος", "οράματος" και πάει λέγοντας. Οι κατηγορίες επαναλαμβάνονται με "ξύλινο" και κουραστικό τρόπο.

Έτσι, σαν "υπαρκτή" και συγκεκριμένη παρουσιάζεται π.χ. η κακόφημη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση απέναντι σ' όσους την αμφισβητούν και την αντιπαλεύουν.

Αυτοί οι τελευταίοι, προκειμένου να θεωρηθούν σοβαροί, υπεύθυνοι και προπαντός ότι κινούνται στο πλαίσιο του "εφικτού", θα πρέπει, λέει, να καταθέσουν τα δικά τους εκπαιδευτικά οράματα και προγράμματα.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για το αγωνιστικό ξεδόντιασμα του κινήματος, το οδήγημά του σ' έναν απολογητισμό, στον... ιδεολογικό του ευνουχισμό: "Δικαιούνται να ομιλούν μόνον όσοι έχουν προτάσεις".

Αυτή η απόχρωση δεν εκφράζεται μόνο στις θέσεις της "επίσημης" ρεφορμιστικής αριστεράς (εκεί εξάλλου κάτι τέτοιο είναι απόλυτα φυσικό και δεν θέλει δα και πολύ "πίεση").

Εκφράζεται ακόμα και στις εκπαιδευτικές θέσεις και απόψεις των δυνάμεων του ριζοσπαστικού και εξωκοινοβουλευτικού χώρου κι όσο μάλιστα ο αρνητικός και αντιδραστικός για το κίνημα συσχετισμός δυνάμεων εξακολουθεί να υφίσταται και να "εμπλουτίζεται", τόσο η πίεση αυτή οδηγεί σε διαφόρων τύπων παρακρούσεις και ονειροπολήματα.

Γιατί περί αυτού πρόκειται. Γιατί στην πραγματική ζωή τα μεγέθη είναι αντίστροφα απ' ό,τι παρουσιάζονται: η υποβολή προτάσεων και προγραμμάτων για "άλλα σχολεία και παιδείες" (παρακάμπτοντας προφανώς τη "λεπτομέρεια" τού σε ποια χέρια βρίσκεται η πολιτική εξουσία) δεν ενδυναμώνει ιδεολογικοπολιτικά τους φορείς τους! Αντίθετα, τους κάνει να στέκονται πιο αποδυναμωμένοι και ουτοπικοί απέναντι στον αντιδραστικό, πλην "υπαρκτό" ορυμαγδό που έχει εξαπολυθεί από το σύστημα.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο χιλιοστριμωγμένος από τη νεολαιίστικη εξέγερση Αρσένης στο μόνο σημείο της ομιλίας του στη βουλή που κάπως έδειχνε να πατά στα πόδια του ήταν όταν κατακεραύνωνε, από τη σκοπιά του "ανεδαφικού", τις εναλλακτικές προτάσεις του "Κ"ΚΕ και των άλλων αντιπολιτευτικών κομμάτων (το δωδεκάχρονο σχολείο ως πανάκεια κ.λπ.). Όσοι παρακολούθησαν τις συζητήσεις θα μπορούσαν, στο σημείο αυτό, να βγάλουν χρήσιμα συμπεράσματα (αν φυσικά έχουν διάθεση για κάτι τέτοιο) σχετικά με το πού καταλήγει η ρεφορμιστική ονειροπόληση. Ο Λένιν, αναφερόμενος στα προεπαναστατικά ουτοπικά σχεδιαγράμματα των Ρώσων ρεφορμιστών και δημοκρατών, έλεγε ότι "η ονειροπόληση είναι η μοίρα των αδυνάτων". Δεν διεκδικούμε μια θέση ανάμεσα στους ...δυνατούς. Επειδή όμως διατηρούμε ακέραια τη θέληση και το "όραμα" να δυναμώσουν και ν' αυγατίσουν οι θέσεις και οι γραμμές του αγωνιστικού ρεύματος μέσα στην εκπαίδευση, θα θέλαμε να συμβάλουμε στο ιδεολογικοπολιτικό ξεκαθάρισμα, καταθέτοντας την άποψη μας, καταρχήν.

Η κοινή ...ομπρέλα

Φαίνεται περίεργο "εκ πρώτης". Κι είναι σίγουρο ότι η θέση αυτή θα ξενίσει (ελπίζουμε) και για άλλη μια φορά θα κατηγορηθούμε ότι ισοπεδώνουμε απόψεις και στάσεις ίσως και πως "αμαυρώνουμε" πολιτικούς χώρους...

...Με πλήρη, όμως, συνείδηση υποστηρίζουμε πως υπάρχει μια ενιαία ιδεολογική, πολιτική και... φιλοσοφική (με μια έννοια) βάση και αντίληψη που συνδέει το ριζοσπαστικό "άλλο σχολείο" με το "ρεφορμιστικό" και "εκδημοκρατισμένο" δωδεκάχρονο, το ανοιχτό σχολείο (ή παλιότερα την "αυταρχική εκπαίδευση") με "εργατικό έλεγχο" και πάει λέγοντας.

Αν τραβήξουμε μάλιστα την... κλωστή, μπορεί και να φτάσουμε και στο "γιαλαντζί" "Ενιαίο Λύκειο" του Αρσένη όχι βέβαια από τη σκοπιά των πολιτικών σκοπιμοτήτων που το ιδεολόγημα αυτό εξυπηρετεί αλλά από τη σκοπιά του βαθύτερου ιδεολογικού υποστρώματος από το οποίο αντλείται όλη η επιχειρηματολογία της κακόφημης "εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης" (και του κάθε άλλου παρά "Ενιαίου" Λυκείου της). Ποια είναι τα στοιχεία αυτής της "κοινότητας";

Πρώτα πρώτα η γενικότερη ρεφορμιστική, μεταρρυθμιστική αντίληψη για την κοινωνία και τους θεσμούς της. Χαρακτηρίζει την επίσημη ρεβιζιονιστική αριστερά ("Κ"ΚΕ, "Κ"ΝΕ), διαπερνά σαν νοσηρότητα διανοητική και κομμάτια της που έχουν αποσπαστεί "εξ αριστερών" και ριζοσπαστικοποιηθεί (π.χ. ΝΑΡ), χρωματίζει σαν ιδεολογική κληρονομιά ακόμη και τη λάιτ η σκληρή αυτονομία, θα θυμούνται οι παλιότεροι ότι την περίοδο των καταλήψεων ενάντια στο νομό 815 είχαν εκφραστεί δυο τελείως διαφορετικές αντιλήψεις για τις "καταλήψεις" ανάμεσα σ' αυτούς που τις έβλεπαν σαν "μέσο πάλης" και σ' αυτούς που τις έβλεπαν σαν "τρόπο ζωής" ή σαν μια άλλη "πρόταση οργάνωσης και συμβίωσης" κ.λπ. (τα απομεινάρια αυτής της άποψης εξακολουθούν να... φυτοζωούν στα δυο τρία κατειλημμένα νεοκλασικά κτίρια).

Συνεπώς, τα "μικρά" ή "μεγάλα" εκπαιδευτικά οχυρά αποτελούν μια παράδοση με πολλαπλές αναφορές που κατά τεκμήριο καταλήγουν σε συντηρητικές και αντιδραστικές κατευθύνσεις.

Από αυτή την κοινή ιδεολογική παράδοση κρίθηκε ότι μπορεί να ψαρέψει και το "προοδευτικό" ΠΑΣΟΚ (όχι τυχαία φυσικά), μεταμορφώνοντας την όξυνση των ταξικών διακρίσεων στην εκπαίδευση σε ...μεταρρυθμιστική προσπάθεια μέσω του... Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για άμβλυνσή τους και ξεπέρασμα του διαχωρισμού χειρονακτικής - πνευματικής εργασίας! (Ναι, υπάρχουν και τέτοια μαργαριτάρια στο βιβλίο για το "Ενιαίο Λύκειο" που μοίρασε το υπουργείο!)

Κατά δεύτερο λόγο ο χώρος της εκπαίδευσης είναι ένας προνομιακά ιδεολογικός χώρος και εξαιτίας του ρόλου του σαν ιδεολογικού μηχανισμού αλλά και της επάνδρωσής του από μικροαστικά στρώματα, όπου ανθούν ρεφορμιστικές και αστικοδημοκρατικές αντιλήψεις, η "ιερότητα" με την οποία περιβάλλεται ("εθνικό ζήτημα η παιδεία") τροφοδοτεί τις ρεφορμιστικές απόψεις και στη συνέχεια τροφοδοτείται απ' αυτές.

Είναι αλήθεια ότι η ανατροπή της ρεφορμιστικής - αστικοδημοκρατικής αντίληψης στη βάση της ήταν δύσκολο έργο ακόμα και σε ευνοϊκότερους, για την επαναστατική άποψη, καιρούς. Πολύ περισσότερο σήμερα...

Έτσι, π.χ., η "εκπαιδευτική μεταρρύθμιση" του ν. 2525 αντιμετωπίζει τη θέση για "αντιεκπαιδευτικη μεταρρύθμιση" του "Κ"ΚΕ, που βιάστηκαν να τη ρουφήξουν και να την υιοθετήσουν απαίδευτα όλες οι τάσεις του εξωκοινοβουλευτικού χώρου (από τα "Αντιτετράδια" μέχρι τις "Συσπειρώσεις" και το ΝΑΡ). Το ζήτημα είναι όμως "εκπαιδευτικό"; Κι έπειτα ποια εκπαίδευση υπερασπιζόμαστε;

Από 'δω ξεκινά η σύγχυση και ο ψιλοκρυφός ψιλοφανερός προβληματισμός για το αν υπερασπιζόμαστε το "παλιό" ή τις "δέσμες" και το άλμα που προτείνεται (πάλι όχι ξεκάθαρα και τίμια εκφρασμένα) για την "ξεπερασμένη" επετηρίδα κ.λπ.

Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, μετά από όλα αυτά, ότι πολύς κόσμος αντιμετωπίζει σαν αντικειμενικό και γενικώς αποδεκτό πως "έπρεπε να γίνει μια μεταρρύθμιση" στην εκπαίδευση ακόμα και όταν κοντράρει τα συγκεκριμένα μέτρα του ν. 2525. Καλλιεργείται επιμελώς το έδαφος για τέτοιες αποδοχές αλλά και όσοι τις αντιπαλεύουν αρκετές φορές ποτίζουν, αντί να κόβουν, τις ρίζες του ...φυτού.

Η ΕΤΕ

Η πλατύτερη (και ειδικότερα όσο αφορά την παιδεία) αντίληψη που διαχέεται στις ρε-φορμιστικές και νεορεφορμιστικες απόψεις και χρωματίζει τις εκπαιδευτικές τους ουτοπίες είναι η αποδοχή της λεγόμενης "Επιστημονικοτεχνικής Επανάστασης" (ΕΤΕ).

Σύμφωνα με την οπτική αυτή, διαμορφώνεται αντικειμενικά τα τελευταία χρονιά μια υπερ-τάση στο παγκόσμιο σύστημα (ενιαία και για τις χώρες του τότε υπαρκτού σοσιαλισμού

Η αντικειμενική αυτή υπερ-τάση είναι η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας σε κλίμακες πρωτοφανέρωτες για τη μέχρι τώρα εξέλιξη της ανθρωπότητας.

Η ανάπτυξη της ΕΤΕ πραγματοποιείται με τρόπο καθολικό και ως ένα βαθμό ουδέτερο από το κοινωνικό σύστημα που την περιβάλλει. Το ζήτημα υποτίθεται για τους "προοδευτικούς" βρίσκεται στη χρησιμοποίηση της ΕΤΕ για το καλό της κοινωνίας σε αντίθεση με το κεφαλαίο που προσπαθεί να τη χρησιμοποιήσει για δικούς της σκοπούς. Πρόκειται για άλλο ένα "πεδίο ταξικής πάλης" που μπορεί να προστεθεί και να πάρει τη θέση του δίπλα σε αλλά τέτοια πεδία όπως το κράτος κ.λπ.

Ο χώρος της έκδοσης δεν μας επιτρέπει, αλλά είναι αρκετά εύκολο, να βρει θεωρητικούς απολογητές η ΕΤΕ στους πνευματικούς "ταγούς" και τους θεωρητικούς της Ακαδημίας Επιστήμων της πρώην ΕΣΣΔ και των χωρών της ρεβιζιονιστικής Ανατολής.

Πιο "λιανές" εξειδικεύσεις αυτής της πλατύτερης θεώρησης ζήσαμε στη χώρα μας στα περίφημα κείμενα του Φαράκου για τον "πολίτικαλι κορέκτ" Κνίτη όπου περίοπτη θέση κατείχε το γνωστό "πρώτοι στα μαθήματα, πρώτοι στον αγώνα" κ.λπ.

Έτσι, στα χρόνια των καταλήψεων του '79-'80 μπορούσε ακόμα και ο ...815 να γίνει ένα πεδίο ταξικής πάλης: η θέση της "Κ"ΝΕ όχι για κατάργηση αλλά για αναμόρφωση του 815 ή για αναμόρφωση (όχι κατάργηση!) των τότε Νέων Εξεταστικών Μέτρων (πανελλαδικές) κ.λπ.

Δεν πιστεύουμε πως είναι άσχετο με το κοινά αποδεκτό αυτό ιδεολογικό πλαίσιο πως το προπαγανδιστικό (υποτίθεται θεωρητικού περιεχομένου) "Ενιαίο Λύκειο- Εμπειρίες Προοπτικής" του ΥΠΕΠΘ βασίζει την επιχειρηματολογία του σε παρόμοιες "αποδοχές". Μόνο που δίπλα στην αλματώδη εξέλιξη της τεχνολογίας έχει προστεθεί τώρα και ο όρος "ανταγωνιστικότητα". Δείγμα, φυσικά, της ακόμα πιο δεξιάς και "επί το καπιταλιστικότερον" ιδεολογικής μετατόπισης και κυριαρχίας.

Η θέση για την ΕΤΕ μας πηγαίνει ακόμα πιο πίσω και πιο βαθιά στις θεωρίες της "ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων", που ερμηνεύοντας χυδαία το μαρξισμό "παρακάμπτουν" από την κοινωνική εξέλιξη την ...ταξική πάλη και υποστηρίζουν πως υπάρχει μια γραμμική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στην οποία πρέπει αντικειμενικά να υποκλιθούν οι ιδεολογικές προτεραιότητες. Το "μαύρη γάτα άσπρη γάτα αρκεί να τρώει τα ποντίκια" του Τενγκ Χσιάο Πινγκ σ' αυτή τη γραμμή βρίσκεται. Ούτε είναι τυχαίο πως όλες αυτές οι θεωρήσεις και πολιτικές έχουν ντυθεί το μανδύα του "εκσυγχρονισμού" όπου γης...

Έχει γαλουχηθεί με αυτή και πάνω σ' αυτή την αντίληψη αρκετός κόσμος που πέρασε από τις οργανώσεις της ρεβιζιονιστικής "επίσημης" αριστεράς. Και τούτο είναι ένα "σαράκι" που το κουβαλάει κανείς. Το λέμε έτσι για να προλάβουμε κάποιους που "διαρρηγνύοντας τα ιμάτια τους" θα μας πουν ότι "εμείς δεν υποστηρίζουμε την ουδετερότητα της επιστήμης και της τεχνικής", μιλάμε για "παιδεία" κ.λπ. Μπορεί να 'ναι κι έτσι...

Όταν όμως όλη σου η επιχειρηματολογία και συνθηματολογία στηρίζεται στην αποδοχή ότι το εκμεταλλευτικό σύστημα έχει την ικανότητα να εκσυγχρονιστεί και να "ολοκληρωθεί", στην ουσία έχεις εκχωρήσει τη λογική σου σ' αυτό που το σύστημα θεωρεί σαν δεδομένο (δεν είναι όμως καθόλου).

Υπενθυμίζουμε πως σε πρόσφατη συζήτηση που οργάνωσε το ΝΑΡ σχετικά με την εκπαίδευση, στο πάνελ των κεντρικών συζητητών παρευρισκόταν και ο καθηγητής Ντούσκος. Το βιβλίο του τελευταίου ("Εκπαίδευση και αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης") αποτελεί ένα θεωρητικό πόνημα -ανεξάρτητα από τα σοβαρά στοιχεία ή άλλες πτυχές που περιέχει- που διαπερνάται από τη θέση για την ΕΤΕ. Είναι τυπικό δείγμα αυτής της θεώρησης. Φυσικά το πάνελ των ομιλητών δεν δεσμεύει και τις θέσεις -επίσημα τουλάχιστον-ενός πολιτικού χώρου (βέβαια "κάπου" χωρούν όλοι οι συζητητές). Η αποδοχή όμως ως δεδομένης, της ικανότητας του συστήματος να εκσυγχρονιστεί, σε οδηγεί να δώσεις π.χ. στην επίθεση που έχει εξαπολυθεί ανάλογα χαρακτηριστικά.

Είτε σούπερ αντιεκσυγχρονιστική "χούντα των εκσυγχρονιστών" είτε να κάνεις την υπέρβαση στο κενό και να απαιτήσεις το "άλλο σχολείο" εδώ και τώρα (σούπερ εκσυγχρονιστικό).

Είτε πάλι (και μιλάμε για τις θέσεις της "Κ"ΝΕ) όλη η αντιπαράθεση εγκλωβίζεται στο δίπολο κρατικό-μη κρατικό, αφού ο στρατηγικός στόχος είναι η άλωση του κράτους από "τις δημοκρατικές και αντιμονοπωλιακές δυνάμεις" και ο εκδημοκρατισμός του.

Για του λόγου το αληθές

Διαπιστώνουμε μια κοινή λογική επιχειρηματολογία στις θέσεις για το "άλλο σχολείο", την "άλλη παιδεία" κ.λπ. τόσο της "Κ"ΝΕ όσο και των λοιπών δυνάμεων της λεγόμενης ριζοσπαστικής αριστεράς (ΝΑΡ). Συγκεκριμένα:

"Υιοθετείται" από το λεξιλόγιο της ιδεολογικής, αντιδραστικής επίθεσης στο χώρο της εκπαίδευσης ένας όρος "κλειδί": οι μάχες οπισθοφυλακής.

"Το κίνημα για την παιδεία δεν μπορεί να περιορίζεται σε μάχες οπισθοφυλακής για τη διατήρηση των ελάχιστων κατακτήσεών του", γράφει η ανακοίνωση του Π.Γ. του "Κ"ΚΕ (υπογράμμιση δικιά μας).

"Για να είναι νικηφόρα η αντιπαράθεση με την κυβερνητική πολιτική δεν μπορεί να στοχεύει στην επιστροφή στο παλιό σχολείο και στα δικά του αδιέξοδα" (θέσεις του ΝΑΡ για "την ανατροπή της αντιδραστικής, αντιεκπαιδευτικής τομής στο εκπαιδευτικό κίνημα".

Αλήθεια, απέναντι σε ποιον επιχειρηματολογούν οι θέσεις αυτές;

Γιατί, αν δεν υπάρχει πολιτικός φορέας "επιστροφής στο παλιό σχολείο" (αλήθεια τι θα πει παλιό;) -και δεν υπάρχει-τότε δυο τινά συμβαίνουν: ή πρόκειται για ρητορικές ερωτήσεις ή σε κάποιον ιδιαίτερα και συγκεκριμένα απευθύνονται. Κι επειδή -εμείς τουλάχιστον- δεν είμαστε συνηθισμένοι στο διάλογο φαντασμάτων, πιστεύουμε πως οι τοποθετήσεις αυτές προσπαθούν να απαντήσουν στη μεγάλη ιδεολογική πίεση του συστήματος αλλά με τους όρους και τις ιδεολογικές προϋποθέσεις που το κυρίαρχο σύστημα επιβάλλει και καλλιεργεί. Στην ουσία αποδέχονται το ιδεολογικό του πλαίσιο.

Προφανώς η ανάγκη άρσης και "ξεφτίσματος" του ιδεολογικού μανδύα της επίθεσης υπάρχει και σαν καθήκον τίθεται συνεχώς στις πραγματικά αριστερές και αγωνιστικές δυνάμεις. Όμως κάτι τέτοιο αποτελεί υποβοηθητικό παράγοντα του αγώνα.

Να το πούμε μ' άλλα λόγια, οι κινητοποιήσεις των μαθητών, των εκπαιδευτικών, της νεολαίας, αντλούν δύναμη και παίρνουν φτερά όχι από την πρόταση ενός "άλλου σχολείου", αλλά από τη σύνδεση τους με το γενικότερο οικονομικό κι ακόμη παραπέρα πολιτικό αγώνα που διεξάγουν οι εργαζόμενοι και τα λαϊκά στρώματα ενάντια στο σύστημα της εκμετάλλευσης και της υποτέλειας.

Θα λέγαμε μάλιστα ότι τόσο οι ρεφορμιστικές ("Κ"ΝΕ) όσο και οι νεορεφορμιστικές απόψεις και δυνάμεις (ΝΑΡ κ.λπ.) δεν είναι και τόσο συνεπείς με την άποψή τους, αφού όταν έρχονται να εφαρμόσουν στην πράξη τη γραμμή του "άλλου σχολείου" μάλλον... αλληθωρίζουν και καταλήγουν στο πανεκπαιδευτικό, παλλαϊκό μέτωπο κ.λπ. Δηλαδή στον "αρνητικό" πολιτικό αγώνα κι όχι στη "θετική" πρόταση διεξόδου. Ακριβώς γιατί από 'κει αντλείται η πραγματική δύναμη.

Για την "Κ»ΝΕ

Αλήθεια, πώς θα προκύψει το "δωδεκάχρονο υποχρεωτικό σχολείο χωρίς ταξικές, φυλετικές, γεωγραφικές και άλλες διακρίσεις";

Θα αναδυθεί "ως φοίνικας από τα αποκαΐδια" μιας κοινωνίας στην οποία δεν έχει καν τεθεί από τις επαναστατικές δυνάμεις το καθήκον της επαναστατικής της ανατροπής; Θα το υλοποιήσει μια κυβέρνηση αντιμονοπωλιακών δυνάμεων; Από ποιους και σε πόσα στάδια;

Κι έπειτα, το "δωδεκάχρονο υποχρεωτικό σχολείο κ.λπ." που έχει προβληθεί σαν πανάκεια "δια πάσα νόσον" της παιδείας και συνεχώς επαναλαμβάνεται με άγονο και δογματικό τρόπο από τους εκπροσώπους του "Κ"ΚΕ και της "Κ"ΝΕ, νομίζουν ότι πείθει τάχα τους αγωνιζόμενους μαθητές και "φοβίζει" την αστική τάξη; Κάθε άλλο. Ο εύκολος και "ολίγον στο ψιλό" τρόπος με τον οποίο προσπερνά το ζήτημα ο Αρσένης (και κάθε... Αρσένης) αποδεικνύει "του λόγου το αληθές".

Για το ΝΑΡ

Για το ΝΑΡ η λογική που εκθέσαμε (κοινή ιδεολογική βάση) το οδηγεί στη θέση ότι το "εργατικό κίνημα πρέπει να υποστηρίξει μια μορφωτική χάρτα της σύγχρονης εποχής".

Αυτή η "μορφωτική χάρτα" -διέξοδος των αγώνων- θα περιέχει σχεδόν τα πάντα: και ολίγον από Πολιτιστική Επανάσταση (κατάργηση εξετάσεων, ιεραρχία) και ολίγον από πολυτεχνική εκπαίδευση αλά Κρούπσκαγια (κατάρτιση - ειδίκευση μετά τα 18) και ολίγον "Κ"ΝΕ (κατάργηση παραπαιδείας και ιδιωτικής παιδείας) και έναν άλλο ρόλο για τον εκπαιδευτικό και την εκπαιδευτική κοινότητα κ.λπ.

Θα λέγαμε ότι συμφωνούμε απόλυτα, και για να μη μας περνάνε για "αγράμματους" σχετικά με τα ζητήματα αυτά θα προσθέταμε κι εμείς το "κάτι τι" μας (όπως και να το κάνουμε αν κάποιοι τ' ανακάλυψαν τώρα, κάποιοι άλλοι εδώ και χρόνια είχαν τις αναφορές τους στο Μάη, στην Πολιτιστική Επανάσταση, στο "γνώση και μόρφωση για ποιον;" κ.λπ.). Ε, και; Και τι έγινε; Ποιος θα τα υλοποιήσει όλα αυτά; Αν βέβαια ζεις μέσα στη χίμαιρα ότι η κοινωνία των "ελεύθερων συνεταιριζόμενων παραγωγών" θα αναδυθεί μέσα από κάποιον αυτοματισμό -σαν τα μανιτάρια μετά τη βροχή- "άλλο σχολείο" εδώ, "εργατικός έλεγχος" εκεί, "φοιτητικός έλεγχος" παραπέρα, έχεις βέβαια κάθε δικαίωμα να ονειρεύεσαι. Τα πράγματα όμως δυσκολεύουν όταν προσπαθήσεις αυτή σου την αντίληψη να τη μεταφράσεις σε ...πολιτική γραμμή.

Η κριτική στην "Κ"ΝΕ. Η... διαφοροποίηση

Στο τετρασέλιδο του ΝΑΡ βρίσκουμε και τα σημεία διαφοροποίησης από την "Κ"ΝΕ.

Η "Κ"ΝΕ, λοιπόν, σύμφωνα με το ΝΑΡ, είναι με το "παλιό σχολείο" γιατί δεν ζητάει ειδίκευση μετά τα 18 "αλλά πριν" (!) και γιατί αποδέχεται το "θεσμό των εξετάσεων" που "αναπαράγει τα αστικά πρότυπα και δικαιώνει τη λογική του συστήματος".

Πάλι από ιδεολογική άποψη δεν θα πολυδιαφωνήσουμε. Για μας το εκπαιδευτικό πρότυπο που "ξεπατίκωσε" η "Κ'ΝΕ από τις χώρες της ρεβιζιονιστικής Ανατολής έτσι κι αλλιώς χαρακτηρίζεται από τις αξίες και τις ιεραρχήσεις του αστισμού. Πρότυπο το οποίο η Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα αλλά και το ριζοσπαστικό νεολαιίστικο κίνημα του '60- '70 πολέμησαν και κριτικάρισαν (και φυσικά απέρριψαν).

Αλλά πού βρίσκεται το ζήτημα; Απλά στο να προσθέσουμε στη ρεφορμιστική ουτοπία κάποιες πιο ριζοσπαστικές διεκδικήσεις ή οράματα; Να την ξεχειλώσουμε ριζοσπαστικά;

Να μας συγχωρήσουν την αμαρτία μας, αλλά εδώ βλέπουμε να παίζεται ένα ευτράπελο πινγκ πονγκ: "όχι στο παλιό σχολείο" κραυγάζει η αντιδραστική μεταρρύθμιση του ν. 2525. "Όχι στις μάχες οπισθοφυλακής που μας οδηγούν στο παλιό σχολείο", επαναλαμβάνουν "αριστεροί" και "ριζοσπάστες αριστεροί".

Τελικό, αυτό το παλιό σχολείο ποιος θα το πάρει; Και στους αγωνιζόμενους μαθητές που παλεύουν ενάντια στην επιστροφή όχι στο "παλιό", αλλά στο "πολύ παλιό σχολείο" τι έχουν να πουν όλοι αυτοί; Ποια είναι η διέξοδός τους; Στο κάτω κάτω της γραφής, η "Κ"ΝΕ σαν πιο ολοκληρωμένη ρεφορμιστική δύναμη (και φυσικά πιο "επίσημα" τοποθετημένη στις παρυφές του συστήματος) έχει μια συνολικότερη αντίληψη και πρόγραμμα για το πού το πάει.

Είναι άλλο ζήτημα αν το πρόγραμμα του σταδιακού εκδημοκρατισμού της παιδείας και της κοινωνίας γενικότερα μπορεί να υλοποιηθεί, όπως είδαμε. Όμως έστω και σαν "όραμα" υπάρχει.

Πώς όμως το πρόγραμμα του ΝΑΡ θα καταφέρει να "αντιπαλέψει στο σήμερα κάθε αντιδραστική μετάλλαξη της εκπαίδευσης, κάθε κυβερνητικό, ΕΟΚικό, επιχειρηματικό ή δημοτικό μέτρο που υπονομεύει τα μορφωτικά και εργασιακά δικαιώματα"; Πώς θα συνδεθεί το σχολείο του μέλλοντος με το σημερινό θλιβερό και αντιδραστικό παρόν;

Φτάνει η μαζική προβολή και διεκδίκηση του "κομμουνισμού εδώ και τώρα" στην εκπαίδευση (στην ουσία γι’ αυτό πρόκειται), η αυτόματη μετατροπή των οραμάτων σε... πραγματικότητα; Μα η προβολή της ανάγκης για μια "άλλη παιδεία" και η διαμόρφωση ενός ανάλογου προγράμματος είναι το πιο εύκολο πράγμα τουλάχιστον στα χαρτιά! Αλλού είναι τα δύσκολα...

Ας μην κριτικάρεται η "Κ"ΝΕ άδικα λοιπόν, τουλάχιστον στο σημείο αυτό, αφού ο "εκδημοκρατισμός της παιδείας στην κατεύθυνση της αντιμονοπωλιακής αλλαγής κ.λπ." δεν είναι και πολύ διαφορετικός από το πρόγραμμα ενός "άλλου σχολείου". Χωρίς να τίθεται ζήτημα πολιτικής εξουσίας (τουλάχιστον οι "Κ"ΝΕ-"Κ"ΚΕ θέτουν τα προσχήματα έστω... κυβερνητικά!). Ούτε διαφοροποιήσεις βρίσκονται στο 18 και... άνω!

Για τα "Αντιτετράδια"

Από ουσιαστική άποψη σ' αυτόν τον καμβά κινείται και η άποψη των "Αντιτετραδίων" στο ζήτημα του "άλλου σχολείου". Όσο βέβαια μπορούμε να διακρίνουμε σαν ενιαία και κατασταλαγμένη θέση.

Κι εδώ η διέξοδος είναι "οραματική": το ανοιχτό θεωρητικό σχολείο που δεν θα είναι εξεταστικό κάτεργο κ.λπ. Επίσης το ίδιο ασφυκτικά "εκπαιδευτικά".

Δεν αντιλέγουμε πως ενδεχόμενος υπάρχει και διαφορετική άποψη στα ζητήματα αυτά, εμείς όμως δεν τη διακρίνουμε.

Αντίθετα, είδαμε στην τηλεόραση τον Χρ. Κατσίκα (που αποτελούσε μέχρι πρόσφατα βασικό μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού) να υποστηρίζει πως το πρόβλημα βρίσκεται "στο να πάψει το λύκειο να είναι εξεταστικό κέντρο και να παρέχει ουσιαστικές γνώσεις". Ακριβώς εκεί!

Και η σοσιαλδημοκρατική Σουηδία που εν πολλοίς "έπιασε" αυτό το στόχο στο πλαίσιο ενός ισχυρού καπιταλιστικότατου προγραμματισμού, οικοδόμησε μήπως το "άλλο ή "ανοιχτό σχολείο" των διεκδικήσεων και οραμάτων μας;

Δεν το πιστεύουμε, ούτε και οι ίδιοι Σουηδοί φαίνεται να το πιστεύουν, όπως συνάγεται από διάφορα στοιχεία (φανταζόμαστε ούτε και ο ίδιος ο Χρ. Κατσίκας).

Η σύγκρουση με την πραγματικότητα

Πώς η ρεφορμιστική ουτοπία έρχεται σε σύγκρουση με την πραγματικότητα περιγράφεται -κι ας φαίνεται παράδοξο- από τη σχετική για το "Ενιαίο Λύκειο" έκδοση του ΥΠΕΠΘ στην οποία αναφερθήκαμε. Αρχικά στέκεται για λίγο στις λεγόμενες πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Γίνεται η παραδοχή πως "το ενιαίο πολυτεχνικό σχολείο εργασίας για τις χώρες αυτές αποτελούσε το πρόταγμα της εκπαιδευτικής πολιτικής για την ανάπτυξη της υλικής βάσης του πολιτισμού και την κατάργηση της αξιολογικής διάκρισης χειρωνακτικής-πνευματικής εργασίας" (σελ. 25).

Φυσικά η Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα έδειξε πως το ζήτημα ήταν και είναι πιο πολύπλοκο, ωστόσο έχει αξία να συγκριθεί αυτή η σχετικά κατασταλαγμένη πραγματικότητα του Ενιαίου Σχολείου απέναντι στα πειράματα και τις εφαρμογές του "Ενιαίου Λυκείου" στις καπιταλιστικές χώρες της δύσης.

Για τις Ε.Π.Α.

Εκεί διαπιστώνεται πως τα διλήμματα του σχολείου "να παράγει γενική παιδεία και εξειδικευμένο δυναμικό για τον καταμερισμό εργασίας" αλλά και πως "θα παράξει ίσες ευκαιρίες και κατάλληλη μόρφωση για όλες τις κοινωνικές ομάδες και όλα τα άτομα... σε μια πλουραλιστική και βασικά άνιση ταξική κοινωνία", στην ουσία έθεσαν υπό αμφισβήτηση το θεσμό.

Ο αναλφαβητισμός όχι μόνο δεν καταπολεμήθηκε αλλά επέστρεψε δριμύτερος ενώ οι περισσότερες προτάσεις που γίνονται τείνουν στην ενίσχυση του ακαδημαϊκού χαρακτήρα του σχολείου (sic).

Για τη Σουηδία

Εκεί που εφαρμόστηκαν τα πιο τολμηρά σοσιαλδημοκρατικά προγράμματα κι όπου από "καθαρή" εκπαιδευτική άποψη (αν υπάρχει τέτοια!) εφαρμόστηκαν οι πλέον ισόρροπες κατευθύνσεις ανάμεσα σε θεωρητικές και τεχνικές γνώσεις, δημιουργήθηκαν διαφορετικά "άλλα" σχολεία μέσα στο τυπικά Ενιαίο Λύκειο.

"Το στοιχείο αυτό, μαζί με το στοιχείο που θέλει τους μαθητές της γενικής θεωρητικής κατεύθυνσης να προέρχονται σε συντριπτική πλειοψηφία από την ανώτερη κοινωνική τάξη, επιβεβαιώνει ότι και στη Σουηδία ενώ τα παιδιά βρίσκονταν στο ίδιο σχολικό κτίριο με κοινό πρόγραμμα και δραστηριότητες, αποφοιτούν έχοντας ουσιαστικά παρακολουθήσει "διαφορετικά σχολεία" (σελ. 31).

Στη Βρετανία

Εκεί θεσμοθετήθηκε το 1954 το πρώτο τυπικά Ενιαίο Λύκειο με εσωτερική, όμως, τρίμερη διαφοροποίηση.

Υπήρξε (κι ως ένα βαθμό υπάρχει) μια μεγάλη πολυμορφία στους τύπους σχολείων, όμως στα περισσότερα "Ενιαία Λύκεια" εξακολουθούσε να γίνεται διαχωρισμός σε τάξεις ανάλογα με τις πνευματικές ικανότητες και με διαδικασίες επιλογής που ξεκινούσαν από τα 11 (!)

Η άνοδος του θατσερισμού υπόσκαψε κι άλλο τη δημόσια δωρεάν εκπαίδευση και το κύρος των "Ενιαίων Λυκείων" (πιλοτικών ή περισσότερο διαδεδομένων κατά περιοχή).

Και στη Βρετανία η εσωτερική διαφοροποίηση ήταν αυτή που ανέσκαψε "εκ των ένδω" το "Ενιαίο Λύκειο" συρρικνώνοντας το σε επίπεδο πειραματικό αμφίβολης προοπτικής καθώς αρκετά "Ενιαία Λύκεια" μετατρέπονταν σε ακαδημαϊκά (Grammar) (σελ. 35).

Στη Γαλλία

Η διαφοροποίηση τεχνικής και γενικής εκπαίδευσης είναι ακόμη πιο ορατή εξωτερικά και κάθετα (διαφορετικά πιστοποιητικά, δικαιώματα, εκπαιδευτικές προσβάσεις) (σελ. 33).

Στη Γερμανία

Εκεί το "τριμερές σχολείο (γενικό, τεχνικό, επαγγελματικό) έμεινε στην ουσία ανέπαφο κατηγοριοποιώντας τους μαθητές/τριες στις διάφορες κοινωνικές κατηγορίες."

Είναι δε χαρακτηριστικό ότι με την ενοποίηση των δύο Γερμανιών το θέμα του ενιαίου σχολείου έρχεται στο προσκήνιο "καθώς η Αν. Γερμανία είχε καθιερώσει από τη δεκαετία του '60 σαν το μοναδικό τύπο σχολείου το ενιαίο πολυτεχνικό, με συγκεκριμένους στόχους "(σελ.36). Φυσικά η συζήτηση θα συνεχίζεται εις το διηνεκές.

Σύμφωνα, λοιπόν, και με τα στοιχεία του ΥΠΕΠΘ το "Ενιαίο Λύκειο" ακόμα και στις πιο τολμηρές του εκδοχές δεν αποτελούσε παρά μια "παρανυχίδα", ένα περιορισμένο πείραμα, μ' άλλα λόγια ν' αγαπιόμαστε, στο πλαίσιο του συστήματος.

Η ίδια η φύση του συστήματος ακυρώνει παρόμοιες προσπάθειες, στην καλύτερη περίπτωση, τις χρησιμοποιεί σαν άλλοθι για αντιδραστικότερες ρυθμίσεις στη χειρότερη.

Πρόκειται για την "άνιση κοινωνία" την οποία γνωρίζουν οι φωστήρες συγγραφείς του ΥΠΕΠΘ και του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, δείχνουν όμως να αγνοούν οι πραγματικοί "μεταρρυθμιστές" της επίσημης και ριζοσπαστικής αριστεράς.

Τώρα, βέβαια, πώς οι εν λόγω φωστήρες ισχυρίζονται ότι αυτό που δεν το κατάφεραν ολόκληρα ανεπτυγμένα ιμπεριαλιστικά κράτη θα το έκαναν πράξη στην... Ελλάδα είναι ένα ζήτημα που δεν ξέρουμε αν είναι για γέλια ή για κλάματα (ειδικά όταν έχουμε μια τέτοια ειλικρινή ομολογία!)

ΚΙ ΟΜΩΣ ΥΠΑΡΧΕΙ ΟΡΑΜΑ...

Αφήνουμε μήπως "ένα παράθυρο" να μας κριτικάρει κάποιος απ' αυτούς που... κριτικά-ρουμε ότι οι θέσεις μας είναι αρκετά "στεγνές", "αρνητικές", "μη οραματικές";

Κι όμως, ο "αρνητισμός" μας δεν είναι κατάληξη της έλλειψης εκπαιδευτικών και κοινωνικών οραμάτων αλλά ακριβώς το αντίθετο!

Ποιες είναι οι ιδεολογικές μας αναφορές

Ολοκληρωμένη και συστηματική καταγραφή των εκπαιδευτικών οραμάτων μιας σοσιαλιστικής παιδείας δεν έχει γίνει. Κι αυτό συνδέεται με γενικότερα ιδεολογικά προβλήματα και ανεπάρκειες μιας ολόκληρης πορείας που κάθε άλλο παρά θέλουμε (και μπορούμε) να τα εξετάσουμε εδώ (και φυσικά να τα αξιολογήσουμε).

Ωστόσο υπάρχουν ιδεολογικές βάσεις και αναφορές που μπορεί να στηριχτεί κανείς, αν θέλει να οριοθετήσει την αντίληψη για την "άλλη", τη λαϊκή ή τη σοσιαλιστική -αν θέλουμε- παιδεία.

α) Η γνωσιοκεντρική θέση του μαρξισμού

Για τον Μαρξ η "σκέψη είναι αδύνατο να συλλάβει τον εαυτό της ως αντικείμενο", αντίθετα η διαδικασία διανοητικής σύλληψης ανήκει "στην ολόπλευρη πρακτικά πνευματική δραστηριότητα" του ανθρώπου. Οι νέες γνώσεις διαμορφώνονται μέσα από το ξαναζωντάνεμα της "νεκρής γνώσης" που είναι στην πραγματικότητα η σκέψη μας. Αυτό το ξαναζωντάνεμα δεν είναι "καθαρά νοητικό", αλλά είναι προϊόν μιας καθοριστικής αλληλεπίδρασης με την υλική πραγματικότητα όπου το υποκείμενο συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωςή της και σε όλα τα επίπεδα. (1)

Η σκέψη δεν μπορεί να παράγει μόνο... σκέψη αλλά η θεωρησιακή σχέση μας με την πραγματικότητα διαμορφώνεται μέσα από μια συνολικά "πρακτικοπνευματική" δραστηριότητα. Ή αλλιώς πιο απλά, αυτό που έλεγε ο Μάο ότι "δεν μπορείς να έχεις γνώση για το τι είναι το αχλάδι αν δεν το γευτείς", αν δεν επηρεάσεις και επηρεαστείς, τροποποιήσεις και τροποποιηθείς από την αντικειμενική πραγματικότητα. Από την πρακτική!

Η σκέψη δεν είναι προϊόν μιας "έννοιας που γεννά τον εαυτό της έξω ή πάνω από την αντίληψη και την παράσταση". Αυτή είναι εξάλλου και η βασική γνωσιολογική αντίληψη του διαλεκτικού υλισμού.

β) Τα υπαρκτά παραδείγματα

Στη βάση αυτής της αντίληψης το "άλλο σχολείο" της "άλλης κοινωνίας περιγράφτηκε και προσεγγίστηκε από μαρξιστές διανοητές αλλά και από τις απόπειρες σοσιαλιστικής οικοδόμησης στον εκπαιδευτικό τομέα:

-Είτε είναι το δημόσιο, ενιαίο, εθνικό και ομοιογενές σχολείο, που σύμφωνα με τον Γκράμσι θα οργανώσει τη σύγκρουση ανάμεσα στην επιστημονική μέθοδο προσέγγισης της πραγματικότητας και τη βιωματική μεταφυσική αντίληψη που μεταφέρει ο μαθητής στο σχολείο... (Οργάνωση της κουλτούρας)

-Είτε είναι το ενιαίο πολυτεχνικό σχολείο της Κρούπσκαγια και των λενινιστικών ιδεών, που δεν παρέχει φτωχές επαγγελματικές δεξιότητες αλλά "πλατιά και βαθιά επίγνωση και γνώση της κοινωνίας, των φυσικών επιστημών και της παραγωγικής διάρθρωσης"...

-Είτε αφορά τις σοβαρές παιδοψυχολογικές προσεγγίσεις των σοβιετικών ψυχολόγων της δραστηριότητας, στηριγμένες ακριβώς στη βασική γνωσιολογική αντίληψη του διαλεκτικού υλισμού, τις οποίες εσχάτως –μέσω του Bruner- ανακαλύπτει η Δύση... (Βιγκότσκι)

-Είτε πρόκειται για το έργο της "εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης της ΠΕΕΑ, το σχέδιο δηλαδή της κυβέρνσησης του "βουνού" για την παιδεία και το "ενιαίο πολυτεχνικό σχολείο εργασίας" (με την προσωπική παρέμβαση του Δ. Γληνού).

-Είτε πρόκειται, τέλος, για τη μεγαλειώδη Κινέζικη Πολιτιστική Επανάσταση που επέβαλε σε βαθιά, συνολική και έμπρακτη κριτική την αστική αντίληψη για την εκπαίδευση προβάλλοντας με υλικότατο τρόπο την "άλλη κατεύθυνση"...

...Όλα αυτά ίσως και άλλα στοιχεία συνηγορούν στο ότι το όραμα για "μια άλλη παιδεία σε μια άλλη κοινωνία" και ενεργό είναι και την προϊστορία του διαθέτει. Μόνο βέβαια που δεν εκχωρείται σε "θετικές προτάσεις διεξόδου". Είναι αυτό που στη γλωσσά τους οι εξεγερμένοι νεολαίοι κραυγάζουν ότι "τα όνειρα μας δεν χωράνε..."

Η οριοθέτηση του οράματος

Θα επιχειρούσαμε ακόμα και να "οριοθετήσουμε" αυτό το όραμα της "άλλης παιδείας".

Κατά τη γνώμη μας αυτή η οριοθέτηση πατά σε τρία σημεία.

1. Διάκριση της "εκπαίδευσης" από την "παιδεία".

Και δεν εννοούμε μόνον αυτό που είναι γενικά "από εκπαιδευτικής απόψεως" κατανοητό και αποδεκτό ότι η παιδεία είναι ευρύτερη έννοια από την εκπαίδευση κ.λπ.

Εννοούμε ότι, ενώ μπορούμε να περιγράψουμε γενικά την αντίληψή μας για την "άλλη παιδεία", είναι αδύνατο να προχωρήσουμε στη μοντελοποίηση και στην πρόταξη ενός προγράμματος για το πώς θα 'ναι η εκπαίδευση του σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού μέλλοντος.

Μπορούμε ακόμα να αποτιμήσουμε, να προβάλουμε και να κριτικάρουμε πτυχές της σοσιαλιστικής παράδοσης στον εκπαιδευτικό τομέα, δεν έχει όμως νόημα η διαμόρφωση ενός εκπαιδευτικού "προγράμματος".

Θα επιστρέψουμε στον Μαρξ, που λέει ότι η σκέψη δεν μπορεί να γεννήσει τον... εαυτό της αλλά αυτό προκύπτει μέσα από μια συνολικότερη "πρακτικοπνευματικη" δραστηριότητα... Αυτή η συνολικότερη δραστηριότητα είναι ο πολιτικός αγώνας ενόσω η κοινωνία βρίσκεται κάτω από την καπιταλιστική σκλαβιά και η σοσιαλιστική οικοδόμηση μετά το επαναστατικό πάρσιμο της εξουσίας. Ολα τα άλλα είναι σκέψη για τη... σκέψη, ταυτολογίες και θεωρησιακά σχήματα.

Επιπλέον υπάρχει και το ζήτημα της "άλλης γνώσης", της βιωματικής και εμπειρικής.

Όπως είδαμε, ο Γκράμσι θεωρεί ότι το σχολείο του μέλλοντος πρέπει να συγκρουστεί μαζί της να της αφαιρέσει τα φολκλόρ στοιχεία. Οι Κινέζοι και ο Μάο προχώρησαν ακόμη παραπέρα απ' αυτή τη "βαριά" επιστημονική τοποθέτηση και προσπάθησαν να εξυψώσουν (αντί να αποσπάσουν) την εμπειρία των μαζών στην παραγωγή και την κοινωνική ζωή (παραδοσιακή ιατρική, εργοστασιακά πανεπιστήμια κ.λπ.) και να τη συστηματοποιήσουν.

Πού θα χωρέσει όλος αυτός ο δυναμισμός και στο πλαίσιο ποιου προγράμματος θα καταγραφεί;

Και για την "άλλη γνώση" που παράγεται μέσα στην ταξική πάλη; Αυτό π.χ. το σχολείο του αγώνα απ' όπου περνούν οι αγωνιζόμενοι νεολαίοι και εκπαιδευτικοί στο πλαίσιο ποιου εκπαιδευτικού προγράμματος και συστήματος θα χωρέσει;

2. Η κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας - Η εμβέλεια των οραμάτων.

Το δεύτερο σημείο συνδέεται με το πρώτο. Η εκπαίδευση αποτελεί ιδεολογικό μηχανισμό και θεσμό ταξικής αναπαραγωγής του συστήματος. Και για να μη μιλάμε γενικόλογα περί "συστήματος" και "κατεστημένου", το "σύστημα" δεν είναι τίποτα άλλο παρά η συγκρότηση θεσμών, μηχανισμών και ιδεολογικών αντιλήψεων γύρω από έναν τρόπο παραγωγής και μια πολιτική εξουσία που προστατεύει, υπερασπίζεται και προωθεί τις κυρίαρχες ταξικές σχέσεις Τουλάχιστο μέχρι τώρα έτσι πορευόταν η ιστορία. Κι όλες οι κοινωνικές ανατροπές την κεντρική πολιτική εξουσία στόχευαν.

Δεν μπορούμε να "προϋπολογίσουμε" αν η επερχόμενη επαναστατική αλλαγή θα 'ναι λιγότερο ή περισσότερο βίαιη, πόσο σοσιαλιστική ή λαϊκοδημοκρατική θα 'ναι κ.λπ. Ενα όμως έχουμε σίγουρο. Ότι η εκπαίδευση, όπως όλοι οι μηχανισμοί και θεσμοί που ανήκουν στην πολιτιστική υπερδομή της κοινωνίας, είναι αδύνατο να μετασχηματιστεί ριζικά αν δεν καταληφθεί η κεντρική πολιτική εξουσία και δεν συντριβεί ο κυρίαρχος κρατικός μηχανισμός.

Τελικά και από την ίδια τη φύση, την εμβέλεια και την ιδιαιτερότητα του εκπαιδευτικού προβλήματος συνάγεται ότι η λύση του δεν μπορεί παρά να είναι η... σοσιαλιστική!

Σε τελική ανάλυση η ουσιαστική ενιαία, δωρεάν, δημόσια εκπαίδευση μέσα σε ποια κοινωνία μπορεί να οικοδομηθεί και να κατοχυρωθεί;

Θα μας πουν από διάφορες πλευρές ότι το πάμε μακριά. Σε τελική ανάλυση, κάτι δεν πρέπει να γίνει και μέσα σ' αυτήν τη "ρημάδα" την καπιταλιστική κοινωνία;

Αποδεχόμαστε αυτή την απεραντοσύνη των σκοπών. Θα λέγαμε μάλιστα -αντιστρέφοντας τα σχετικά επιχειρήματα ότι μονάχα όταν έχεις πλήρη και σοβαρή συνείδηση της πραγματικής εμβέλειας των... οραμάτων σου, τότε είναι που μπορείς να αρθρώσεις ένα λόγο ουσιαστικά ρεαλιστικό ακόμα και στο πλαίσιο αυτής της "ρημάδας" κοινωνίας.

3. Ενάντια στον εξισωτισμό και την αντισταθμιστικότητα του αστικού σχολείου. Το σχολείο "εργαλείο του κομμουνισμού".

Υποστηρίξαμε σε προηγούμενο "Έναυσμα", στο αφιέρωμα για την "Πολιτιστική Επανάσταση", ότι άδικα κριτικάρονται οι κομμουνιστικές αντιλήψεις στην εκπαίδευση για ισοπεδωτικό εξισωτισμό. Αντίθετα, είναι το αστικό δίκαιο που απαιτώντας από κοινωνικά άνισα άτομα ίσες... ευκαιρίες μόρφωσης καλλιεργεί αυτόν τον χοντροκομμένο εξισωτισμό.

Στην καλύτερη περίπτωση, η αστική εκπαίδευση και παιδεία γενικότερα μπορεί να 'ναι αντισταθμιστική. Να αμβλύνει δηλαδή τις κοινωνικές εντάσεις, να μπαλώνει τα τραύματα, με σκοπό το κυρίαρχο σύστημα ν' απορροφά καλύτερα και με τις λιγότερες απώλειες τους τριγμούς που το απειλούν (κι όχι μόνο αυτό αλλά η "αντισταθμιστικότητα" ήταν και αίτημα των ανερχόμενων νέων μικροαστικών στρωμάτων που διαμορφώνονταν μεταπολεμικά μέσα από τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς).

Όμως η αντισταθμιστική λειτουργία του αστικού σχολείου είναι η παρανυχίδα, το παρεπόμενο της λειτουργίας του. Άλλα είναι τα βασικά του χαρακτηριστικά που πηγάζουν από τις διαδικασίες ταξικής επιλογής και ιδεολογικού πειθαναγκασμού που το διέπουν.

Η παιδεία του "άλλου σχολείου" δεν θα είναι αντισταθμιστική και εξορθολογιστική. Αντίθετα, "χρωστάμε" στην Πολιτιστική Επανάσταση την ανοιχτή διακήρυξη πως το σχολείο του σοσιαλιστικού μέλλοντος θα 'ναι "αντίστροφα ταξικό". Ένα σχολείο που θα ευνοεί και θα εξυψώνει τα παιδιά των εργατών, αγροτών και καταπιεσμένων λαϊκών στρωμάτων. Ενα σχολείο μαχητικό και σε διαρκή "εμπόλεμη κατάσταση", όπως έλεγε ο Λένιν, "εργαλείο για την οικοδόμηση του κομμουνισμού".

Αυτό προφανώς είναι κάτι πολύ παραπάνω από τη διεκδίκηση ενός εργατικού προγράμματος για το "άλλο σχολείο".

Τα χαρακτηριστικά της "άλλης παιδείας"

Συνακόλουθα, τα γενικά χαρακτηριστικά της "άλλης παιδείας" στην οποία αναφερόμαστε θα αποτελούν ανάπτυξη τούτων των βασικών στοιχείων.

α) Υπέρβαση του άγονου διλήμματος ανθρωπιστική παιδεία - οικονομική, παραγωγική εκπαίδευση.

Η αστική παιδεία βρίσκεται διχασμένη ανάμεσα σε δύο κατευθύνσεις.

Από τη μια βρίσκεται το λεγόμενο "καλάθι του διαφωτισμού", η διεκδίκηση του μορφωτικού δικαιώματος, η διεκδίκηση του αιτήματος για πνευματική καλλιέργεια και μορφωτική εξύψωση.

Στον καπιταλισμό όμως αυτή η απαίτηση έχει εκφυλιστεί σε μια στάση όλο και μεγαλύτερης απόστασης από την παραγωγή, στη διαμόρφωση μιας μορφωτικής κατεύθυνσης λες και η εκπαίδευση είναι ένα προσωπικό βίτσιο, μια συλλογή τίτλων και πτυχίων.

Από την άλλη βρίσκεται η θεωρία του "ανθρώπινου κεφαλαίου", η πιο κυνική δηλαδή προσαρμογή της εκπαίδευσης στις ανάγκες του κεφαλαίου, που φυσικά οδηγεί στην υποτίμηση της παρεχόμενης εκπαίδευσης στο επίπεδο των δεξιοτήτων για τη μεγάλη μάζα.

Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να λύσει αυτό το διχασμό γιατί έχει να κάνει με τις βασικές του αντινομίες.

Αντίθετα, η σοσιαλιστική παιδεία συνδέει πραγματικά την εκπαίδευση με την παραγωγή και τον κόσμο της εργασίας και ταυτόχρονα εξυψώνει μορφωτικά και πολιτιστικά όσους εμπλέκονται στις εκπαιδευτικές διαδικασίες.

β) Η σύνδεση με τον κόσμο της εργασίας.

Προέκταση της μαρξιστικής θέσης για την "ολική πρακτικοπνευματική δραστηριότητα" είναι το "σχολείο εργασίας" του Γληνού, αλλά ακόμη παραπέρα η σοσιαλιστική μορφωτική διαδικασία των κινέζων κομμουνιστών που στηριζόταν στο τρίπτυχο: σύνδεση με την παραγωγή, πειραματισμός, ταξική πάλη.

γ) Η πολυτεχνικότητα στη θέση του επαγγελματισμού και της καλλιέργειας δεξιοτήτων αποτελεί ένα άλλο χαρακτηριστικό της "άλλης παιδείας".

Φυσικό καταστάλαγμα όλων αυτών είναι ο ενιαίος και δημόσιος χαρακτήρας της "άλλης παιδείας" που μπορεί να υλοποιηθεί μόνο σε μια κοινωνία με ανάλογες νόρμες, στόχους, αξίες και δυνατότητες.

Αν επιθυμούσαμε μάλιστα με δυο λόγια να αποδώσουμε το περιεχόμενο της "άλλης παιδείας", θα ήταν μια παιδεία που βαδίζει -μέσα από τις αντιφάσεις της αλλά σταθερή- στο δρόμο της άρσης της αντίθεσης πνευματικής - χειρωνακτικής εργασίας. Αυτό θα 'ταν η πεμπτουσία της. Η ανύψωση και όχι η απόσπαση από την παραγωγή.

Συνέπεια των παραπάνω θα ήταν ακόμα πιο ιδιαίτερα και εξειδικευμένα χαρακτηριστικά (που στην πλειοψηφία τους δοκιμάστηκαν στις εκπαιδευτικές απόπειρες της Πολιτιστικής Επανάστασης), όπως η αλλαγή του επαγγελματικού χαρακτήρα του εκπαιδευτικού σώματος, η άρση του καθέτου διαχωρισμού πρωτοβάθμιας/δευτεροβάθμιας κατηγορίας εκπαιδευτικών, ο μετασχηματισμός των "κέντρων" διδασκαλίας και του διαχωρισμού των εκπαιδευτικών κλάδων, η οικειοποίηση της μη θεσμοθετημένης "άλλης γνώσης" κ.λπ., κ.λπ. Αλλά ήδη πήγαμε πολύ μακριά...

Δεν προχωρά η γνώση;

Και μέχρι την υλοποίηση αυτής της "λαϊκής παιδείας σε μια άλλη κοινωνία" δεν προχωρά άραγε η γνώση; Τι γίνεται μ' αυτό;

Εμείς θα λέγαμε ότι προχωρά και παρά την ασφυκτική υπαγωγή της επιστήμης στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής του κεφαλαίου, την υποταγή της επιστημονικής έρευνας στην κατεύθυνση της μεγιστοποίησης του κέρδους, τη μη ουδετερότητα της τεχνικής και των επιστημονικών εφαρμογών κ.λπ., προχωρά, δεν γίνεται αλλιώς. Αυτή είναι η πορεία της ανθρωπότητας ακόμα και στις συνθήκες της καπιταλιστικής σκλαβιάς.

Θα λέγαμε μάλιστα ότι σημαντικές ανακαλύψεις και προχωρήματα της επιστημονικής σκέψης σε ερευνητικό επίπεδο επιβεβαιώνουν τις σοσιαλιστικές κατευθύνσεις για την μόρφωση -παιδεία.

Αναφέραμε την "ανακάλυψη" του Βιγκότσκι από τον Bruner. Θα προσθέταμε την αναδυόμενη γραφή ή τις θεωρίες της "πολυπλοκότητας και του χάους" που ανοίγουν το παράθυρο στη διαλεκτική σκέψη.

Όμως όλα αυτά θα παραμένουν στο ερευνητικό επίπεδο όσο αυτή η κοινωνία κινείται σε άλλες τροχιές, όσο οι κοινωνικές ανατροπές δεν ανοίγουν έναν διαφορετικό δρόμο.

Εμείς θα ανασύρουμε από την "ιθαγενή" μας παράδοση ένα ιστορικό γεγονός όχι τέτοιας παγκόσμιας μορφωτικής εμβέλειας αλλά όχι μικρότερης πολιτικής σημασίας.

Στο Καρπενήσι, όταν συγκροτήθηκε η πρώτη κυβέρνηση του βουνού (ΠΕΑΕΑ), όλοι οι δάσκαλοι που υπηρετούσαν στην επικράτειά της μάζεψαν τις κακόφημες "βέργες" και τις έκαψαν -έναν σωρό- παραδειγματικά!

Ποιος θα κάψει τις σύγχρονες "βέργες" της εποχής μας;

Τι να υπερασπίζουμε σήμερα

Υπάρχει η ανάγκη προβολής και αναφοράς σε μια "άλλη παιδεία" σήμερα;

Υπάρχει νόημα και ανάγκη προβολής και αναφοράς σε μια "άλλη κοινωνία"; Θα προσθέταμε αντί απάντησης! Υπάρχει νόημα στην ανάγκη προβολής μιας "άλλης" παιδείας όσο υπάρχει και η ανάγκη προβολής μιας άλλης κοινωνίας. Αυτά πάνε μαζί!

Όταν υπερασπίζουμε μορφωτικές, κοινωνικές και δημοκρατικές κατακτήσεις που περιέχονται στη σημερινή -έτσι κι αλλιώς- άθλια, ταξική και αντιδραστική παιδεία δεν το κάνουμε από τη σκοπιά της υπεράσπισης του "παλιού" και της "ησυχίας" μας.

Προβάλλοντας αντίσταση στην πολιτική που δεν θέλει απλώς να γυρίσει στο παλιό αλλά στο "πολύ παλιό" και αντιδραστικό, πιστεύουμε πως πραγματοποιούμε την πιο επιθετική πολιτική στο χώρο της εκπαίδευσης.

Ανοίγουμε έτσι ένα δρόμο όχι μόνο για τη νεολαία και τους εκπαιδευτικούς αλλά για τους λαϊκούς αγώνες συνολικότερα.

Όταν π.χ. υπερασπιζόμαστε την επετηρίδα, δεν το κάνουμε γιατί σαν σύστημα μας προφυλάσσει από την ανεργία (όπως υποστηρίζει η αντιδραστική προπαγάνδα που στήνει έναν εύκολο στόχο για να τον γκρεμίσει).

Ούτε η επετηρίδα ούτε η μη επετηρίδα εξασφαλίζουν από την ανεργία, που είναι αποτέλεσμα της λειτουργίας του συστήματος και της ακολουθούμενης αντιλαϊκής πολιτικής.

Την επετηρίδα την υπερασπιζόμαστε γιατί εξασφαλίζει το δικαίωμα στη δουλειά με στοιχειώδεις όρους κανονικότητας και αξιοπρέπειας και γιατί αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο σταθερών, εξελισσόμενων μισθολογικά, εργασιακών σχέσεων. Πάνω απ' όλα, όμως, την υπερασπιζόμαστε γιατί ενσωματώνει εργασιακά δικαιώματα και την υποχρέωση του αστικού -έστω- κράτους να παρέχει δουλειά σ' όσους μορφώνει ή έστω "μορφώνει".

Αν δεν είναι π.χ. η υπεράσπιση της δημόσιας δωρεάν εκπαίδευσης μέσα σ' αυτό τον αντιδραστικό ορυμαγδό επιθετικό αίτημα και μάχη εμπροσθοφυλακής, τότε τι είναι όχι η εμπροσθοφυλακή, τι είναι πολιτική μάχη γενικότερα; (2)

Δεν παν' να λένε οι εντεταλμένοι κονδυλοφόροι πως "είναι ώριμο αίτημα της κοινωνίας" η κατάργηση της επετηρίδας, ο λαϊκός, ο πολύς κόσμος έχει πολύ διαφορετική άποψη (το 'δειξαν και οι δημοσκοπήσεις).

Φαίνεται όμως πως "η παρωχημένη επετηρίδα" σαν θέση έχει ψηλή απορροφητικότητα και περνά σε "προοδευτικούς" και σε "ριζοσπαστικούς" χώρους ακόμα...

Ολοκληρώνοντας, αυτό που λείπει από το αγωνιστικό αριστερό και ριζοσπαστικό κομμάτι των εκπαιδευτικών και της νεολαίας δεν είναι "τα σχέδια μιας άλλης εκπαίδευσης". Η κατάστρωσή τους είναι το πλέον εύκολο. Μια ώρα χτυπιόταν ο γραφικός Τσοβόλας στο "βήμα της Βουλής" για την άψογη πρόταση των διακοσίων και βάλε σελίδων από εκατό και βάλε εκπαιδευτικούς και πανεπιστημιακούς. Τη "διέξοδο". Ποιος του 'δωσε σημασία;

Αυτό που λείπει από το κίνημα σήμερα είναι στόχοι που το ισχυροποιούν, απελευθερώνουν δυνάμεις και το συσπειρώνουν σε ανώτερη βάση. Οι στόχοι αυτοί μπορούν να "ιχνηλατηθούν" μόνο στην κατεύθυνση ενός πανεκπαιδευτικού μετώπου, στη σύνδεση με το λαϊκό και εργατικό κίνημα. Είναι πραγματικά μια "δύσκολη" αλλά απόλυτα ρεαλιστική και υλοποιήσιμη διέξοδος.

Στο κάτω κάτω της γραφής οι μάζες (και στη συγκεκριμένη περίπτωση η νεολαία) από ένστικτο νιώθουν τι "χωράει" και τι δε "χωράει" από τα όνειρα ή τις ανάγκες τους στα "παπούτσια" του συστήματος. Το εκφράζουν και με τα ζωντανά συνθήματα τους.(3)

Και στο ζήτημα της "άλλης παιδείας" ή του "άλλου σχολείου" ισχύει πάντα αυτό που έγραψαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς στη "Γερμανική Ιδεολογία": "Εμείς δεν ονομάζουμε κομμουνισμό την προσαρμογή της κοινωνίας σε ένα ιδανικό. Εμείς κομμουνισμό ονομάζουμε την κίνηση που αρνείται αυτήν την κοινωνία". (Η υπογράμμιση δική μας...)

Παραπομπές

(1) "Πρακτικές μάθησης" (Βρατσάλης)

(2) Ο Σημίτης, όταν πρωτοκάθισε στό θώκο δήλωσε ότι θα τσακίσει τις αντιδράσεις του κοινωνικού σώματος που αντιστέκεται στα μεγαλεπήβολα εκσυγχρονιστικά του σχέδια. Στην ουσία μιλούσε για το "κοινωνικό σώμα του κομμουνισμού", αυτή την ελάχιστη παραχώρηση που έκανε το σύστημα σε καιρούς διαφορετικών συσχετισμών για να διατηρεί την "ησυχία" του. Αυτή την ελάχιστη παραχώρηση που αποχτά μέγιστη σημασία στις μάχες και τις αντιστάσεις των μαζών όταν την υπερασπίζονται. Και ας μην το συνειδητοποιούν πλήρως τις περισσότερες φορές, σαν αντιμετωπίζουν την επιθετικότητα και το ρεβανσισμό ενός συστήματος που δείχνει να μην αντέχει τούτη την ελάχιστη γεύση από το "μέλλον" εντός του...

Στην πραγματικότητα "εδώ και τώρα" οι αντιστεκόμενες μάζες υπερασπίζουν το "δικό τους" κομμουνισμό, υπερασπίζονται το μέλλον, την άλλη προοπτική. Είναι φυσικά καθήκον κάποιων όχι να τους υποκινήσουν (τους υποκινεί η αντιλαϊκή λαίλαπα έτσι κι αλλιώς) αλλά να βοηθήσουν αυτή τη συνειδητοποίηση. Γιατί οι καταπιεζόμενες μάζες αναζητούν αυτήν την "άλλη κοινωνία" (που θα' χει και την "άλλη παιδεία", την "άλλη ζωή").

Τα εργασιακά και μορφωτικά δικαιώματα που υπερασπίζεται σήμερα το νεολαιίστικο κίνημα είναι οχυρό αγώνα, οχυρό εμπροσθοφυλακής για τις μάχες που ξεσπάνε και θα ξεσπάνε.

Δεν προσφέρουν τίποτε -αντίθετα αφυδατώνουν πολιτικά και αγωνιστικά τα κινήματα στην εκπαίδευση- όσοι προσανατολίζουν αυτήν την πάλη σε σχέδια επί χάρτου, σε "εκδημοκρατισμούς", "ουτοπίες", "άλλα σχολεία". Τελικά, κι ας κόπτονται για το αντίθετο, αφαιρούν, μεταφέροντας στο επίπεδο της φαντασίωσης, κάθε "κομμουνιστική διεκδίκηση" που εν δυνάμει βρίσκεται κρυμμένη στις διαθέσεις των μαζών.

(3) Κάτι τέτοιο φάνηκε από το "αυθόρμητο" (χωράει μεγάλη συζήτηση αυτό το "αυθόρμητο") αγκάλιασμα του συνθήματος κατάργησης του 2525 από τις μαθητικές μάζες. Αλήθεια θυμόμαστε καθόλου την ασφυκτική και σε μεγάλο βαθμό ηττοπαθή κατάσταση λίγο πριν τις κινητοποιήσεις του Ιούνη: Τότε που όταν μιλούσες για την πιθανότητα έστω, κατάργησης του 2525 σε θεωρούσαν λίγο πολύ γραφικό;

Βιβλιογραφία

-"Ενιαίο Λύκειο, εμπειρία, προοπτικές". Σεμινάρια ενημέρωσης και εργασίας των εκπαιδευτικών με θέμα την αναβάθμιση του λυκείου, ΥΠΕΠΘ 1998

-Δημήτρης Γληνός, Διαλεχτά έργα

-Μ. Ντούτσος, Η αντίληψη του Κ. Μαρξ για την ανθρώπινη ουσία και τη σχολική μάθηση, Παν/μιο Ιωαννίνων-Τομέας Φιλοσοφίας

-"Το εκπαιδευτικό σύστημα της Ανατ. Γερμανίας», περιοδικό Σχολείο και Σπίτι, 1998

-Περιοδικό Έναυσμα, τ. 5

-"Οι νόμοι 2525 και 2640 και η γραμμή του 'Κ'ΚΕ", Προλεταριακή Σημαία, αρ. φ. 371