Ο Βάρναλης για το Σολωμό και το Ρήγα στις δύσκολες εποχές του 1957

της Βάσως Κεχαγιά

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έναυσμα» το 2008 στα πλαίσια αφιερώματος για το 1821

Κάθε χρόνο γιορτάζεται η επέτειος της επανάστασης του '21 με σχολικές γιορτές και παρελάσεις. Αυτό που ακούμε βέβαια από επίσημους φορείς είναι ότι τότε το έθνος ενωμένο πολέμησε ενάντια στον βάρβαρο κατακτητή. Αυτή την τακτική του ελληνικού κράτους να αλλοιώνει ανεπιθύμητες γι' αυτό μνήμες σατιρίζει με καυστικό τρόπο ο Βάρναλης στο κείμενο του τα Εκατόχρονα του Σολωμού από τη συλλογή Σολωμικά.

Βρισκόμαστε στα 1957, δέκα χρόνια περίπου μετά τον εμφύλιο, η ελληνική αστική τάξη έχει θέσει τη χώρα υπό αμερικάνικη εξάρτηση εις βάρος του λαού και χιλιάδες αγωνιστών καταδιώκονται και δολοφονούνται (το '52 εκτέλεση Μπελογιάννη) ή εξορίζονται. Οι επίσημοι φορείς του καθεστώτος οργανώνουν τελετή, αφιερωμένη στη μνήμη του Σολωμού. Σ' αυτήν είναι καλεσμένοι μόνο ακαδημαϊκοί και πολιτικοί και στους λόγους τους εκθειάζουν την τεχνική τελειότητα του στίχου του ποιητή χωρίς καμιά αναφορά στο επικίνδυνο γι' αυτούς περιεχόμενο. Καμιά αναφορά λοιπόν στην εθνική ελευθερία του "Ύμνου", στην ηθική ελευθερία των "Πολιορκημένων", στην πνευματική ελευθερία του Διαλόγου, στην κοινωνική ελευθερία, που την υπερασπίστηκε ο Σολωμός ενάντια στην αγγλική αριστοκρατία του τόπου του.

Στην αλληγορία του Βάρναλη, όταν ο ίδιος ο ποιητής φτάνει στον εορτασμό του ξαφνιάζεται αρχικά που δε βλέπει κόσμο. Δεν αφήνουν ούτε αυτόν τον ίδιο να μπει, γιατί… δεν έχει πρόσκληση! Όταν καταλαβαίνει τι παιχνίδι στήνεται στη μνήμη του φωνάζει "σ' αυτούς τους κυρίους" να μη του στήσουν ανδριάντα. Βέβαια για να αναγκαστεί το τότε κράτος να τιμήσει τον Σολωμό στάθηκε μεγάλη η πίεση "εκ των κάτω" προς τα "άνω". Διαφορετικά θα το απέφευγε, γιατί το έργο του ήταν επικίνδυνα επίκαιρο. "Η καθολικότητα των ιδεών του: ελευθερία! Η αξιοπρέπεια του δημιουργού του να μην προβάλει πουθενά τον εαυτό του ως θέμα. Το μίσος του εναντίον των τυράννων, εθνικών και πνευματικών. Κι η τοποθέτησή του πλάι του αγωνιζόμενου έθνους κι εναντίον της αντιδραστικής αριστοκρατίας, στην οποία ανήκε ο ίδιος. Μαθήματα πρώτης ανάγκης, όσο θα βασιλεύουνε στην ιερότερη κοινωνική λειτουργία, την Τέχνη, σ' εποχές έσχατου ξεπεσμού, η δουλοπρέπεια, η τσαπατσουλιά, το συμφέρο κι ο αυτοερωτισμός." Κι επειδή πολύ μελάνι έχει χυθεί για την ανεξαρτησία της τέχνης "...ο υπεύθυνος πνευματικός ηγέτης, για να ναι ηγέτης κι όχι αγόμενος, πρέπει να ξέρει τι κάνει και γιατί. Πρέπει να μπορεί και πιότερο να θέλει να βρίσκει την αλήθεια και να 'χει το θάρρος να τη λέγει. Πρέπει να πολιτεύεται, αλλά να πολιτεύεται σωστά: προοδευτικά κι όχι αντιδραστικά, υπέρ του λαού κι όχι υπέρ των κυρίων του λαού."

Το ίδιο έτος, το 1957, ήταν και τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Ρήγα Φεραίου. Πάλι επίσημη τελετή με προσκλήσεις, πάλι λόγοι "εις γλώσσαν των αιθουσών". Ο Ρήγας φτάνει κι αυτός απρόσκλητος στον εορτασμό του και ακούγοντας αυτά που λένε τους φωνάζει να σταματήσουν. «Σταματήστε! Εγώ είπα: Βούλγαροι κι Αρβανίτες, Αρμέννιοι και Ρωμιοί Αράπηδες και Άσπροι με μια κοινή ορμή για την ελευθερίαν να ζώσουν το σπαθί.

Και σεις κηρύξατε το μίσος εναντίον των λαών, που θέλουνε να ζήσουν ελεύθεροι, και τη φιλία με τους τυράννους των λαών. Εγώ κήρυξα την ένωση όλων των Ελλήνων στον κοινόν αγώναν της ελευθερίας και σεις το διχασμό και τη διχόνοια μεταξύ των Ελλήνων, για να μπορεί ο ξένος να βαστάει το έθνος μας αλυσοδεμένο. Εγώ μίλησα του λαού στη γλώσσα του για να με καταλαβαίνει και σεις μιλάτε μεταξύ σας στη γλώσσα των κυρίων για να μην καταλαβαίνει ο λαός... Για να 'σαστε εν τάξει με τα έργα σας, καιρός να με βγάλετε απ' εδώ και να βάλετε στη θέση μου τον Οικονόμου που με πρόδωσε."

Αυτή είναι η τύχη των νεκρών αγωνιστών. "Αφού το κράτος, λέει ο Βάρναλης το 1957, καταδιώκει τους ζωντανούς αγωνιστές της εθνικής ανεξαρτησίας, πώς θα τιμήσει τους πεθαμένους; Οι μόνοι που έχουν το δικαίωμα να γιορτάσουν τη μνήμη του Σολωμού και του Ρήγα δεν είναι οι Ακαδημίες, τα Πανεπιστήμια, οι Στέγες κι οι Εταιρείες. Είναι οι Άη-Στράτηδες, τα Γιούρα, τα Ιτζεντίν, οι Κέρκυρες κλπ....Έτσι δίπλα με τη σκιά του Ρήγα και του Σολωμού ανασταίνονται οι σκιές όλων των αγωνιστών - ηρώων της επανάστασης εναντίον των Τούρκων και της Εθνικής Αντίστασης εναντίον των Ναζήδων… Τα θύματα της ντόπιας Αντίδρασης και της ξένης προστασίας: των "χριστιανών πασάδων" και των Εγγλέζων που οργανώσανε τότε τον εμφύλιο πόλεμο για να θάψουνε την ελευθερία του λαού... Και τότε το έθνος πολεμούσε για την ελευθερία που δεν την είχε και τώρα πολεμάει για την ελευθερία που έχασε. Και τότες εναντίον των ξένων τυράννων και των ντόπιων - και τώρα εναντίον των ίδιων ενωμένων εχθρών."