Σοβιετικό διήγημα επιστημονικής φαντασίας

 

του Δημήτρη Χατζηκωνσταντίνου

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 859, στις 30-11-2019

Από το φουτουρισμό στην επιστημονική φαντασία...

Οι αρχές του 20ού αιώνα με τις επιστημονικές ανακαλύψεις αλλά και εφευρέσεις όπως ο ηλεκτρισμός, το αυτοκίνητο, ο κινηματογράφος κλπ έδωσε μια σπουδαία ώθηση στη φαντασία συγγραφέων και ποιητών στον κόσμο αλλά και στη Ρωσία που ενέταξαν αυτά τα “θαύματα” στα έργα τους. Κοιτώντας στο μέλλον, αποθέωσαν τις φυσικές επιστήμες και χρησιμοποίησαν τη γεωμετρική αισθητική, ήρθαν σε ρήξη με το συμβολισμό, το ρομαντισμό και γενικά τη λατρεία προς τα μυστήρια, το μυστικισμό αλλά και την αποθέωση της φύσης ως άλλης θεότητας. Στοιχεία αυτού του ρεύματος αργότερα εντάχθηκαν στην επιστημονική φαντασία τόσο στην ΕΣΣΔ αλλά και παγκόσμια, όπως είναι οι τεχνολογίες και η “έκρηξη” της φυσικής και των νέων ανακαλύψεων του κλάδου της. Ο Β. Μαγιακόφσκι αποτέλεσε χαρακτηριστική φιγούρα του προσοβιετικού φουτουρισμού, αποθεώνοντας το μέλλον, που όπως φάνηκε, διαγράφτηκε ευοίωνο.

 

Με την Οκτωβριανή Επανάσταση, το μεγαλύτερο μέρος των καλλιτεχνών τάχθηκε με τη σοβιετική εξουσία, αποτυπώνοντας ολοένα και περισσότερο την επιστημονική πρόοδο και τη βιομηχανική ανάπτυξη. Βέβαια τα κυρίαρχα ρεύματα στη λογοτεχνία ήταν αρχικά η ρωσική πρωτοπορία και μετέπειτα ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Αυτό όμως δεν απέτρεψε την επιστημονική φαντασία να αναδυθεί από τα μοτίβα του φουτουρισμού και να προχωρήσει και βήματα παραπέρα, συναρτήσει του προχωρήματος του σοσιαλισμού σε κάθε επίπεδο. Ο Αλεξέι Τολστόι το 1923 γράφει την Αελίτα, που αφορά σε ένα ταξίδι στον Άρη και την ανακάλυψη ενός αναπτυγμένου μεν πολιτισμού, βυθισμένου δε στις ταξικές ανισότητες. Το 1924 το έργο γυρίστηκε και σε ταινία.

Με αφορμή την υπόθεση του έργου αξίζει να σημειωθούν τα εξής: καταρχάς, αφού “κομμουνισμός ίσον εξηλεκτρισμός και σοβιετική εξουσία” (κατά τον Λένιν) τότε σίγουρα η επιστημονική φαντασία θα ασχολούνταν με το θέμα της τεχνολογικής αυτής προόδου (του εξηλεκτρισμού). Όμως δε θα υπήρχε η ραγδαία πρόοδος σε όλους τους τεχνολογικούς και επιστημονικούς τομείς, αν δεν υπήρχε η ανάπτυξη του σοσιαλισμού. Επομένως οι συγγραφείς της επιστημονικής φαντασίας εντάσσουν τη σοβιετική εξουσία, την εργατική ατζέντα και το σοσιαλιστικό τρόπο ζωής στα διηγήματά τους. Συχνά, όπως φαίνεται και από το έργο του Α. Τολστόι, γίνεται κριτική στον καπιταλιστικό τρόπο ζωής και γενικά στην οικονομία του και όσα αυτή συνεπάγεται, ενώ από την άλλη οι συγγραφείς ατενίζουν το μέλλον με αισιοδοξία, που τους γεννά η επιτυχία και η πρόοδος του σοσιαλισμού ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1930.

...στις αυταπάτες του ρεβιζιονισμού.

Η γρήγορη επαναφορά στις προ του πολέμου εποχές (οικονομικά, τεχνολογικά, παραγωγικά) που επήλθε στο 2ο μισό της δεκαετίας του 1940, έδωσε κι αυτή τα δικά της χαρακτηριστικά στα διηγήματα του είδους της εποχής. Η αισιοδοξία για ένα φωτεινό μέλλον γεμάτο ανακαλύψεις στο διάστημα, γεμάτο νέα μηχανήματα, γεμάτο στοιχεία που εκσυγχρονίζουν τη ζωή των σοβιετικών πολιτών, αλλά και η σοβιετική ζωή εξακολουθούν να βρίσκονται στα διηγήματα. Όμως μια αντίληψη διακατείχε τη σοβιετική κοινωνία και εκτός του ότι φάνηκε και από τις εξελίξεις σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο (με αποκορύφωμα την επικράτηση του Χρουστσώφ και των ρεβιζιονιστικών πολιτικών), η αντίληψη πως η πορεία θα είναι μόνο ανοδική και πως η σοβιετική εξουσία θα βαθαίνει για πάντα, κατά κάποιο τρόπο αυτόματα, χωρίς να χρειάζεται να ανησυχούμε για το μέλλον. Κι ενώ αυτό αποτύπωνε την λαμπρότητα του μέλλοντος και την πεποίθηση της συνεχούς εξέλιξης της κοινωνίας στα διηγήματα της επισημονικής φαντασίας, έβγαζε (και) τους καλλιτέχνες από ένα βασικό καθήκον· αυτό της συνεχούς πάλης για βάθεμα του σοσιαλισμού στην κομμουνιστική του κατεύθυνση. Το κατά πόσο αυτές οι αντιλήψεις της γραμμικότητας της ιστορίας προϋπήρχαν του χρουστσωφισμού και στην κοινωνία και στη λογοτεχνία της και το κατά πόσο αυτά εντάχθηκαν αργότερα στα μοτίβα, αυτό είναι ένα ζήτημα. Σίγουρα, βέβαια, δεν υπάρχουν στεγανοποιήσεις στις περιόδους. Και προϋπήρχαν αυτές οι αντιλήψεις της ρεβιζιονιστικής περιόδου -κάπως, άλλωστε “ωρίμασε” ο ρεβιζιονισμός ώστε να αναλάβει τα ηνία- και φούντωσαν αργότερα.

Δυστοπία ή ουτοπία;

Το ότι οι σοβιετικοί συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας ήταν αισιόδοξοι για το μέλλον και τα τεχνολογικά του επιτεύγματα, αυτό έγινε σαφές. Το θέμα είναι να γίνει και μια σύντομη σύγκριση με τα έργα της Δύσης της ίδιας περιόδου αλλά και αργότερα. Πολύ σύντομα -καθώς μια συνολική αποτίμηση της επιστημονικής φαντασίας σε Ευρώπη και ΗΠΑ δεν είναι δυνατόν να γίνει στο ίδιο κείμενο- αυτό που διέπει συχνά τα δυτικά έργα επιστημονικής φαντασίας είναι οι δυστοπίες. Το φόντο των εξελίξεων στα έργα αυτά είναι ένας κόσμος που κυριαρχούν σατανικοί αυτοκράτορες ή καθεστώτα απόλυτου ελέγχου των λαών, όπου χρειάζεται πόλεμος μέχρι να νικήσουν οι καλοί. Και σε αντίθεση με το σοβιετικό διήγημα που δε χρειαζόταν απαραίτητα βία, πιστολίδι, πανάκριβα σκηνικά (σε επίπεδο ταινιών) και διαστημικές μάχες, η εμπορική επιστημονική φαντασία της Δύσης δε θα άντεχε χωρίς αυτά (με λαμπρές εξαιρέσεις, βέβαια). Βέβαια ενώ αρκετές φορές αυτά γράφονταν ως κριτική στη σοβιετική εξουσία που θεωρούσαν πως έλεγχε απόλυτα τις ζωές των πολιτών της (τόσο το 1984 όσο και το Star Wars μπορούν να μπουν σε αυτή την κατηγορία) η αλήθεια είναι πως οι δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες ήταν τελικά ο αντικατοπτρισμός μιας τέτοιας κατάστασης. Και εκτός αν υποθέσουμε ότι ο Στάλιν έβαζε και την υπογραφή του ακόμα και στα σοβιετικά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας, τότε οι ίδιοι οι σοβιετικοί συγγραφείς αποδεικνύουν με τις λογοτεχνικές τους ουτοπίες ότι το μέλλον τους φάνταζε όντως ουτοπικό (με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, δηλαδή την ιδανική κοινωνία). Ασχέτως των αυταπατών τους και των μετέπειτα εξελίξεων.

Η περίπτωση Ταρκόφσκι

Είναι ελλιπής μια αποτίμηση η οποία περιορίζεται μόνο στα πολιτικά και κοινωνικά σημαινόμενα ενός έργου και στο ανάλογο ποιόν του δημιουργού του. Παρ'όλ'αυτά αξίζει μια τέτοια σύντομη ματιά στην περίπτωση Ταρκόφσκι. Ο Ταρκόφσκι (ο Αντρέι με τις ταινίες, όχι ο πατέρας Αρσένι, ο ποιητής) ήταν ένας σκηνοθέτης της πιο “μη σοβιετικής” περιόδου της ΕΣΣΔ. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από μια έντονη απαισιοδοξία, ματαιοδοξία, κριτική των κοινωνιών και έλλειψη προοπτικής ματιάς, με ατομικιστικών χαρακτηριστικών αντιπαράθεση στον κομμουνισμό. Συγκεκριμένα η ταινία “Στάλκερ” αποτελεί ένα δείγμα ταινίας επιστημονικής φαντασίας (χωρίς τις βαριά πολεμικές καταστάσεις των αμερικανικών αντίστοιχων) που τοποθετούμενη κάπου στο μέλλον, παρουσιάζει τρεις άντρες να αποζητούν μια διαφυγή από την καθημερινότητά τους, όμως εν τέλει τουλάχιστον ο ένας από τους πρωταγωνιστές καταλήγει στην ομολογία της ματαιότητας της ύπαρξής του όπως τη ζούσε στην καθημερινότητα. Γι'αυτό, δηλώνει, πως αποζητούσε κι αυτή την εναλλακτική πραγματικότητα, τον τόπο διαφυγής που επισκεπτόταν συχνά, εις μάτην. Ως έργο της σοσιαλιμπεριαλιστικής περιόδου της ΕΣΣΔ, το “Στάλκερ” θεωρεί την κοινωνία συνολικά αποτυχημένη, αδυνατεί να κοιτάξει μπροστά με αισιοδοξία, πιστεύοντας ότι η φάση από το 1956 και έπειτα είναι η συνέχεια της φάσης πριν το 1956, ότι δηλαδή και πριν και μετά είχαμε σοσιαλισμό, που θεωρητικά ισούται με απολυταρχισμό και καταπίεση.

Ως επίλογος

Μια μεγαλύτερη ματιά στη σοβιετική επιστημονική φαντασία με βάση τα διηγήματά της θα είχε περισσότερο ενδιαφέρον, ειδικά αν κοιτάξει κανείς τα έργα πιο συγκεκριμένα, τις υποθέσεις τους, τα στοιχεία που αναδεικνύει το καθένα κ.ο.κ. Ωστόσο με μια πρώτη ματιά αυτό που γίνεται φανερό είναι πως η σοσιαλιστική κοινωνία έδωσε την έμπνευση και την αισιοδοξία που χρειαζόταν για την παραγωγή αξιόλογων έργων, που όμως δυστυχώς έμειναν στη σκιά λόγω των ακριβοπληρωμένων προπαγανδιστικών διηγημάτων και ταινιών της Δύσης, που έμειναν περισσότερο ακριβώς γιατί με την πτώση της ΕΣΣΔ κυριάρχησε (ακόμα και μέχρι σήμερα) η δυτική άποψη για την ιστορία, όμως και γιατί η αισθητική της περιπέτειας, των διαστημικών μαχών κλπ ήταν πιο “θεαματικά” και εύπεπτα στην οθόνη· ο σοσιαλισμός και τα επιτεύγματά του σε όλους τους τομείς για την ώρα δε δείχνουν να συγκινούν. Για την ώρα.

Αξιόλογες πηγές για περισσότερη μελέτη:

Η Ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση, Παναγιώτης Μανιάτης, εκδ. Δίαυλος, Αθήνα 2014

Ο Άχρηστος πλανήτης και άλλα σοβιετικά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας, Συλλογικό, εκδ. Η Άγνωστη Καντάθ, 2015

sovlit.net

Πηγή: https://kallitechnistis.blogspot.com/2019/12/blog-post.html

και https://kallitechnistis.blogspot.com/2019/12/blog-post_15.html