Γυναίκες στην εξορία: Τρίκερι 1948-1953

 Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φυλ. 921, στις 9/7/2022

Το Τρίκερι, το μικρό καταπράσινο νησάκι του Παγασητικού, «φιλοξένησε» την τελευταία περίοδο του εμφυλίου και τα κατοπινά χρόνια χιλιάδες γυναίκες εξόριστες. Κάτω από δύσκολες συνθήκες, προσπάθησαν να επιβιώσουν με θάρρος και αξιοπρέπεια. Πολλές είχαν μαζί και τα παιδιά τους και ταυτόχρονα αναγκάστηκαν να κάνουν μια υπεράνθρωπη προσπάθεια να τα γλιτώσουν από την πείνα και τις αρρώστιες.

 

Οι εκτοπισμοί των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης ξεκίνησαν από το καλοκαίρι του 1945 και εντάθηκαν την επόμενη χρονιά με σειρά νόμων και κυρίως με  το Γ’ Ψήφισμα. Άρχισαν να στήνονται στρατοδικεία και να λαμβάνονται, με συνοπτικές διαδικασίες, αποφάσεις για εξορίες, φυλακίσεις και εκτελέσεις κομμουνιστών και αντικαθεστωτικών. Αλλά και χωρίς δικαστικές αποφάσεις οι διαβόητες «Επιτροπές Δημόσιας Ασφάλειας» συλλάμβαναν οποιονδήποτε θεωρούσαν ύποπτο, μέχρι και συγγενείς αγωνιστών του ΕΑΜ και αργότερα ανταρτών του ΔΣΕ. Διακρίσεις δε γινόταν. Ακόμα και ηλικιωμένοι, άρρωστοι, ανάπηροι, γυναίκες με μικρά παιδιά, από τη μια στιγμή στην άλλη, μπορούσαν να βρεθούν σε ένα ξερονήσι. Εκεί τους περίμενε μια ζωή απίστευτα σκληρή, με εξευτελισμούς, αγγαρείες, ξυλοδαρμούς, βασανιστήρια, πείνα, αρρώστιες, με μοναδικό σκοπό να τους αποσπάσουν τη «δήλωση μετάνοιας», να τους λυγίσουν.

Εξόριστες γυναίκες βρέθηκαν από νωρίς σε πολλά νησιά μαζί με άντρες εξόριστους. Μόλις το 1947 ο αριθμός τους υπολογίζεται σε 800 αλλά τα επόμενα χρόνια θα αυξηθεί κατακόρυφα. Η Χίος ήταν ένα από τα νησιά στο οποίο εκτοπίστηκαν εκατοντάδες γυναίκες. Τον Απρίλη του 1949 μεταφέρθηκαν στο Τρίκερι μαζί με πολλά παιδιά. Πολύ σύντομα ο αριθμός των γυναικών στον νησί πολλαπλασιάστηκε και έφτασε σχεδόν τις 5000, οπότε και τις μετέφεραν στη Μακρόνησο. Εκεί η βία, οι εξευτελισμοί, οι αγγαρείες και τα εθνικοπατριωτικά κηρύγματα πολλαπλασιάστηκαν. Τα μέσα που χρησιμοποιούσαν οι βασανιστές τους για να αποσπάσουν τη «δήλωση» ήταν απίστευτα. Μέχρι και αρπαγές παιδιών έχουν καταγγελθεί για να υποκύψουν οι μητέρες στον εκβιασμό. Όσες αρνήθηκαν να υπογράψουν (πάνω από 500) επέστρεψαν στο Τρίκερι το 1950.

Το Τρίκερι αρχικά (από το 1947) ήταν τόπος εξορίας ανδρών. Μαζί τους εξορίστηκαν και πολλές γυναίκες ανταρτών με τα παιδιά τους, για «προληπτικούς» λόγους όπως έλεγαν οι αρχές. Όταν έφτασαν οι εξόριστες από τη Χίο, δημιουργήθηκε στρατόπεδο συγκέντρωσης έξω από το μοναστήρι της Ευαγγελίστριας με σκηνές και στρατιωτική επιτήρηση. Υπήρχε συγκεκριμένο πρόγραμμα με εργασίες που κρατούσαν σχεδόν όλη μέρα. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν άθλιες. Το φαγητό και το νερό ήταν ελάχιστο. Δεν υπήρχε πρόβλεψη για ιατρική περίθαλψη. Οι σκηνές το χειμώνα πλημμύριζαν και οι αρρώστιες θέριζαν γυναίκες και παιδιά. Ο Ερυθρός Σταυρός δεν αναγνώριζε τα παιδιά των εξόριστων γυναικών ως πολιτικούς κρατούμενους και έτσι δεν προβλεπόταν φαγητό για αυτά. Έτσι αναγκάζονταν οι μητέρες να τα ταΐζουν από το λιγοστό δικό τους. Πάντως, από τις μαρτυρίες τους, έχουμε μάθει ότι κατάφεραν να επιβιώσουν τρώγονταν ελιές από τα δέντρα του νησιού, αφού ακόμα και το συσσίτιο, όχι μόνο δεν έφτανε, αλλά ήταν σε πολλές περιπτώσεις ακατάλληλο για βρώση.

Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες για τη δημιουργία του στρατοπέδου και για τις συνθήκες διαβίωσης των εξορίστων στο Τρίκερι. Πολύ χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα-μαρτυρία της Βικτωρίας Θεοδώρου, από το βιβλίο: «Στρατόπεδα Γυναικών. Χίος – Τρίκερι – Μακρόνησος – Αϊ – Στράτης 1948 – 1954», Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών, εκδόσεις Αλφειός. Ένα αρκετά εκτενές τμήμα του βιβλίου δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα «Ατέχνως» (https://atexnos.gr/trikeri-to-nisi-tis-politikis-eksorias-pente-hiliadon-ginekon-1948-1953/) απ’ όπου και αλιεύσαμε το απόσπασμα:

«Από το καλοκαίρι του 1947 άρχισαν να μαζεύουν τους άντρες που έπιασαν από τους διάφορους τόπους, χωριά και πόλεις της κεντρικής Ελλάδας, όπου μαινόταν ο εμφύλιος πόλεμος.  Έτσι ιδρύθηκε το στρατόπεδο των αντρών, που έφτασε τις τρεις ως τέσσερις χιλιάδες κρατούμενους, και που το Μάρτη του 1949 μεταφέρθηκε στο Μακρονήσι. Τον ίδιο χρόνο μαζί με τους άντρες έφερναν «προληπτικά» και γυναίκες από τις οικογένειες των ανταρτών και τις μάντρωναν στο μεγάλο Μοναστήρι του νησιού. Όλες σχεδόν ήταν αγρότισσες κάθε ηλικίας και δεν είχαν παρά μονάχα τα ρούχα που φορούσαν, ενώ πολλές απ’ αυτές κρατούσαν τα μωρά στην αγκαλιά τους. Ο αριθμός τους δεν ήταν σταθερός. Μερικές έφευγαν με "δηλώσεις μετανοίας", που αναγκάζονταν να κάνουν κάτω από τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης, τις αρρώστιες και την πείνα, ενώ άλλες έφταναν με νέες αποστολές. Το 1948 έφτασαν τις πεντακόσιες, μα το Φλεβάρη του 1949 είχαν μείνει ενενήντα τρεις. Το στρατόπεδο για τις "προληπτικές" κράτησε μέχρι το τέλος του Δεκέμβρη του 1949. Κατά το φθινόπωρο άρχισαν να φεύγουν τσακισμένες, απελπισμένες. Κι όταν το Γενάρη μας πήγαν στη Μακρόνησο μας ακολούθησαν δεκαέξι.

Μεγάλο γεγονός για το στρατόπεδο των "προληπτικών" ήταν ο ερχομός στο Τρίκερι των γυναικών του στρατοπέδου της Χίου τις πρώτες μέρες του Απρίλη του 1949. Οι καινούριες στεγαστήκαμε στις άδειες σκηνές του στρατοπέδου των ανδρών, ενώ οι "προληπτικές" έμεναν ακόμα στα κελιά και σε σκηνές γύρω από το Μοναστήρι. Αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα του στρατοπέδου. Σύντομα οι χίλιες διακόσιες γυναίκες της Χίου ενώθηκαν με τις εξόριστες του Μοναστηριού, κι όταν το Μάη ήρθαν οι Σλαβομακεδόνισσες και οι Ηπειρώτισσες έφθασαν συνολικά τις τρεισίμισι χιλιάδες. Το Σεπτέμβριο του 1949 όλες μαζί με τα παιδιά ήμασταν τέσσερις χιλιάδες επτακόσιες γυναίκες απ’ όλη την Ελλάδα».

Το Τρίκερι είχε μεταμορφωθεί σε ένα πραγματικό κολαστήριο. Οι περισσότερες δεν είχαν στρώματα για να κοιμηθούν και ξάπλωναν πάνω σε κλαδιά. Υποχρεώνονταν να κουβαλούν σε μεγάλες αποστάσεις νερό, τρόφιμα και ξύλα για να ζεσταθούν το χειμώνα. Μια αγγαρεία που έμοιαζε με το «μαρτύριο της πέτρας» στη Μακρόνησο, ήταν να κουβαλούν από την παραλία βότσαλα, άμμο και νερό με σκοπό να φτιάξουν ένα πελώριο στέμμα σε μια πλαγιά για να φαίνεται από τα πλοία που περνούσαν τον Παγασητικό. Οι τιμωρίες ήταν καθημερινές και επιβάλλονταν με την παραμικρή αφορμή. Οι αρρώστιες και οι επιδημίες συνόδευαν τη διαβίωσή τους από τις πρώτες κιόλας μέρες. Συχνά τις χτυπούσε ελονοσία, φυματίωση και δυσεντερίες. Οι διάρροιες, ο πυρετός, οι πεπτικές διαταραχές ήταν σχεδόν μόνιμα συμπτώματα. Παρά τις δυσκολίες όμως, οι εξόριστες κατάφεραν συλλογικά και με υψηλό αίσθημα αλληλεγγύης να οργανώσουν τη ζωή τους. Όσες είχαν γνώσεις ιατρικής και νοσηλευτικής ανέλαβαν την περίθαλψη των γυναικών και των παιδιών. Αντίστοιχα δημιουργήθηκαν ομάδες με παιδαγωγούς για τα μαθήματα των παιδιών αλλά και για πολιτιστικές εκδηλώσεις. Φυσικά πολλά από αυτά γίνονταν κρυφά και κάτω από τη μύτη των επιτηρητών τους. Επίσης έφτιαξαν εργαστήρια για να επιδιορθώνουν τα ρούχα τους αλλά και οι μεγαλύτερες παρέδιδαν μαθήματα κοπτικής και ραπτικής στις νεότερες.

Αξιόλογη ήταν η προσφορά της ΕΑΜίτισσας Ρόζας Ιμβριώτη, παιδαγωγού, που βρέθηκε εξόριστη στο Τρίκερι, υπέστη φριχτά βασανιστήρια, δε λύγισε και αναδείχθηκε σε σημαντική μορφή ανάμεσα στις εξόριστες αφού οργάνωσε το παιδαγωγικό και πολιτιστικό κομμάτι της ζωής στο νησί. Δεν υπέγραψε ούτε στη Μακρόνησο και επέστρεψε στο Τρίκερι το 1950. Σ’ αυτήν οφείλουμε τη διάσωση πολλών χειρόγραφων μαρτυριών από τις εξόριστες.

Σημαντικό ρόλο στη διοργάνωση αυτοσχέδιων θεατρικών παραστάσεων έπαιξε η ηθοποιός και αγωνίστρια του ΕΑΜ, Αλέκα Παΐζη, όπως και η μετέπειτα διευθύντρια χορωδιών Έλλη Νικολαΐδου που κατάφερε να δημιουργήσει τη χορωδία των εξόριστων γυναικών στο νησί. Τέλος να κάνουμε και μια μικρή αναφορά σε ένα από τα παιδιά του Τρικερίου τον πρόσφατα θανόντα πανεπιστημιακό και πολιτικό αναλυτή Ηλία Νικολακόπουλο. Έζησε τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής του στο Τρίκερι μαζί με τη εξόριστη μητέρα του αφού κι ο πατέρας του ήταν φυλακισμένος και εξόριστος.

Οι γυναίκες του μικρού νησιού απολύθηκαν σταδιακά μέχρι το 1953, εκτός από ελάχιστες που μεταφέρθηκαν στον Άη Στράτη. Αξίζει πράγματι τιμή σ’ αυτές τις γυναίκες που με αξιοθαύμαστο κουράγιο και θάρρος, με περηφάνια και αξιοπρέπεια αντιμετώπισαν, σε εκείνα τα «πέτρινα» χρόνια, την εκδικητική μανία του ελληνικού κράτους, μόνο και μόνο γιατί αντιστάθηκαν στον κατακτητή και πάλεψαν για μια ελεύθερη πατρίδα.

Σ.Σ.