Η σωτηρία του θεάματος και το ναυάγιο της πραγματικότητας

του Μανόλη Αρκολάκη

 Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 1998

Ο βασικός λόγος της σχεδόν απόλυτης κυριαρχίας του Χόλλυγουντ είναι οι διάσπαρτες στρατιωτικές βάσεις ανά τον κόσμο. Τα στρατεύματα που υπερασπίζονται και διευκολύνουν την οικονομική κυριαρχία και την εξασφάλιση της αύξησης των κερδών των αμερικάνικων μονοπωλίων. Αυτή βέβαια είναι η μία πλευρά του ζητήματος, η άλλη είναι ότι ο χολιγουντιανός κινηματογράφος έχει καταφέρει να γίνει αποδεκτός από το κοινό ένας συγκεκριμένος τρόπος κινηματογραφικού γυρίσματος και αφήγησης που είναι πλέον η σίγουρη συνταγή για κάθε είδους ταινία. Μια υποτιθέμενη ρεαλιστική τεχνική και φόρμα, εύπεπτη, κατανοητή από τον καθένα πέρα από τους γλωσσικούς φραγμούς της κάθε χώρας. Η τεχνική αυτή αναπαράγει βασικούς κανόνες του αστικού ρεαλιστικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα που ακόμα και σήμερα γοητεύει με τα κλασικά του αριστουργήματα. Το βασικό ερώτημα που θα μπορούσε να τεθεί βέβαια είναι κατά πόσο αυτή η μορφή θα μπορούσε να χρησιμεύσει σήμερα για ένα διαφορετικό περιεχόμενο. Και μια και φέτος έχει αρχίσει να γίνεται πολύς θόρυβος (με λίγη, δυστυχώς, ουσία) για τα εκατοντάχρονα του Μπρεχτ, ας αναφερθεί ότι αυτό το θέμα ήταν ένα από τα κύρια σημεία της διαφωνίας του Μπρεχτ με τον Λούκατς που επέμενε στην αυτούσια χρήση του αστικού ρεαλισμού για την παραγωγή επαναστατικών έργων. 

Σίγουρα αξίζει -και απαιτείται- να γίνει μια αναφορά και ανάλυση για τον τρόπο με τον οποίο το Χόλλυγουντ συνδυάζει μορφή και περιεχόμενο για την παραγωγή και αναπαραγωγή αντιδραστικής ιδεολογίας. Θα μας δοθεί σίγουρα η ευκαιρία στο μέλλον γιατί αν προσπαθούσαμε να κάνουμε κάτι τέτοιο χρησιμοποιώντας την ταινία που θα μας απασχολήσει εδώ θα υποτιμούσαμε την πραγματική δυναμική του αντιπάλου. Ο Τιτανικός (Κάμερον, 1997) εμπεριέχει βέβαια όλα τα υλικά της συνταγής, όπως επίσης και τις εμφανείς αδυναμίες της να πουλάει πάντα χωρίς κίνδυνο αποτυχίας. Είναι αυτός ο κίνδυνος, που σε συνδυασμό με τη γενικότερη ιδεολογική και πολιτιστική κρίση του καπιταλισμού αναγκάζει την παραγωγή όλο και ακριβότερων ταινιών που απαιτούν περισσότερα έξοδα στη διαφήμιση, στους εκβιασμούς στη διανομή και τον έλεγχο των αιθουσών στην κάθε χώρα (να την πάλι η εμφάνιση των στρατιωτικών βάσεων).

Μια ακόμα ένδειξη της κρίσης του συστήματος, παρ' όλες τις επιτυχίες του τα τελευταία χρόνια εις βάρος του λαϊκού κινήματος, είναι η επανεμφάνιση των ταινιών καταστροφής. Η προηγούμενη φουρνιά αντίστοιχων ταινιών ήταν στη δεκαετία του '70 όταν ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός βρισκόταν στη γωνία από τις επιτυχίες των απελευθερωτικών κινημάτων (οι παλαιότεροι θα θυμούνται το σχετικό αφιέρωμα -παρά τη μηχανιστική προσέγγιση- στον Προοδευτικό Κινηματογράφο) και αυτό το θέμα έχει από μόνο του μεγάλο ενδιαφέρον ανάλυσης. Το άρθρο αυτό όμως θα περιοριστεί σε μια άλλη παράμετρο του ζητήματος. Τη σχέση μεταξύ ιστορικών γεγονότων και της αφηγηματικής τους απεικόνισης. Διότι κι αυτός είναι ένας ακόμα τρόπος για να καταδειχτεί ότι ο αστικός ρεαλισμός δεν είναι απλώς παραποίηση της πραγματικότητας αλλά ακόμα περισσότερο εξυπηρετεί τα ταξικά συμφέροντα και την αναπαραγωγή της ιδεολογίας που από τη μια αποκρύβει τις ταξικές συγκρούσεις κι από την άλλη διαιωνίζει την υποτιθέμενη αέναη υπόσταση τους σαν να ήταν νόμος της φύσης.

Μια ιστορία (διαταξικής) αγάπης, ηρωισμού και αυτοθυσίας πριν τη μοιραία σύγκρουση με το παγόβουνο. Κλασικό μοτίβο της αστικής φιλοσοφικής σκέψης: πολιτισμός ενάντια στα στοιχεία της φύσης και κατ’ επέκταση η αναγκαιότητα της επιστήμης για τον έλεγχο της φύσης. Η θεωρητικοποίηση μιας υποτιθέμενης θεμελιώδους αντίθεσης που ουσιαστικά αποκρύπτει τις πραγματικές αντιθέσεις που ενυπάρχουν στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Κι αυτό ακριβώς κάνει η ταινία. Ας δούμε όμως κάπως συνοπτικά τα πραγματικά γεγονότα.

Παρ' ότι ψήγματα των ταξικών διακρίσεων παρουσιάζονται στην ταινία, η αλήθεια είναι ότι με τον τρόπο που ήταν διαρρυθμισμένο το πλοίο δεν υπήρχε η παραμικρή πιθανότητα να συναντηθούν επιβάτες πρώτης θέσης με αυτούς της τρίτης. Αμέσως-αμέσως η ανυπόστατη ιστορία αγάπης γίνεται ο κεντρικός μύθος που αμβλύνει τις όποιες αληθινές αναφορές. Τα πανάκριβα εφέ από τη μια προσφέρουν το απαιτούμενο θέαμα για την εμπορική επιτυχία της ταινίας, από την άλλη όμως αποκρύπτουν το γεγονός ότι στην εκκένωση του πλοίου προτεραιότητα στις σωστικές λέμβους είχαν οι επιβάτες της πρώτης θέσης. Αποτέλεσμα να σωθούν σχεδόν τα 2/3 των πλουσίων επιβατών (μέχρι και δύο σκύλοι) και λιγότεροι από το 1/4 των επιβατών της 3ης θέσης και του πληρώματος. Η πραγματική διάσταση της εγκληματικότητας γίνεται καθαρότερη όταν αναλογιστούμε ότι ενώ εμποδίζανε τους επιβάτες από τα κάτω καταστρώματα να ανέβουν προς τα πάνω, οι λέμβοι φεύγανε μισοάδειες. Ένας λόγος ήταν ότι οι αριστοκράτες αρνήθηκαν να είναι στις ίδιες βάρκες με την πλέμπα που είχε πληρώσει φτηνό εισιτήριο: 472 θέσεις στις βάρκες έμειναν άδειες. Σε μια περίπτωση πετάξανε στη θάλασσα μέλος του πληρώματος γιατί ήταν κινέζος. Σε μια άλλη ένας λόρδος κι η γυναίκα του δέχτηκαν στη λέμβο που βρίσκονταν μόνο 7 μέλη του πληρώματος, τους οποίους πλήρωσαν για να κωπηλατήσουν μακριά από το σημείο με κόσμο στη θάλασσα.

Όσο για αυτούς που διασώθηκαν, ελάχιστοι πήραν αποζημίωση ενώ τα μελή του πληρώματος που σώθηκαν βρέθηκαν την άλλη μέρα χωρίς μισθό και δουλειά αφού το πλοίο είχε βουλιάξει. Τις οικογένειες των μουσικών τις ανέλαβαν φιλανθρωπικά ιδρύματα γιατί κανένας δεν αναγνώριζε ότι ήταν εργοδότης τους. Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι η πλοιοκτήτρια εταιρεία εκείνη τη χρονιά παρά την καταστροφή έκλεισε τα βιβλία της με κέρδος.

Ο Τιτανικός μπορεί δηλαδή να παρθεί σαν ο μικρόκοσμος της καπιταλιστικής κοινωνίας στις παραμονές του πρώτου παγκοσμίου πολέμου: άγρια εκμετάλλευση και έλλειψη του παραμικρού σεβασμού προς την ανθρώπινη ζωή όταν προηγείται το κέρδος.

Η ιμπεριαλιστική βαρβαρότητα βέβαια ξεδιπλώθηκε τελείως στο ...μακρόκοσμο του πολέμου που ακολούθησε με τα εκατομμύρια των θυμάτων της ...τρίτης θέσης.

Σήμερα έχουμε τα εκατομμύρια των εισιτηρίων με την προσφορά της θεαματικότητας της καταστροφής. Μεθαύριο τα ΜΜΕ θα κάνουν θέαμα το βομβαρδισμό του Ιράκ, μέχρι τη στιγμή που κι εμείς θα γίνουμε το αναλώσιμο υλικό για κάποια μεθεπόμενη θεαματική ανθρωποθυσία.

Αν κάποιοι επιμένουν να μιλάνε για την κοινωνία του θεάματος και την υποτιθέμενη αντίσταση μέσα από το θέαμα, το κάνουν για να δικαιολογήσουν τη δική τους αδράνεια.

Η ουσιαστική πάλη μπορεί να αποκτήσει δυναμική μόνο από Την επιμονή στη πεζή πραγματικότητα. Ο αληθινός ρεαλισμός λοιπόν είναι το εργαλείο αλλά, δυστυχώς σήμερα, και το ζητούμενο.