Βιβλιοπαρουσίαση: «Διαλεκτική της Φύσης» - Φ. Ενγκελς

του Νίκου Παπαβασιλείου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 2005

Το -ανολοκλήρωτο- έργο του Φ. Ένγκελς "Διαλεκτική της Φύσης", που γράφτηκε στο διάστημα 1875 - 1882, θεωρούμε ότι αποτελεί μια παρακαταθήκη για το κίνημα και ταυτόχρονα μια "πρόκληση" για τους διανοητές, για κάθε προοδευτικό άνθρωπο που αντιλαμβάνεται σήμερα την ανάγκη μιας θεωρητικής υλιστικής διαλεκτικής σκέψης, που θα αξιοποιήσει και θα συσχετίσει τον μεγάλο πλούτο γνώσης που έχουν συσσωρεύσει οι θετικές επιστήμες για τη ζωή, τη φύση, το σύμπαν. Αν τολμούσαμε μια κωδικοποιημένη παρουσίασή του στα στενά όρια ενός σημειώματος, είναι βέβαιο πως θα αδικούσαμε το έργο, πως δε θα καταφέρναμε να περάσουμε μια αντιπροσωπευτική εικόνα του πλούτου των ιδεών και της διαύγειας της κατεύθυνσης με την οποία ο Ένγκελς προσεγγίζει το υλικό του καθώς επιχειρεί να το συστηματοποιήσει και να αναδείξει μέσα απ' αυτό τη διαλεκτική αντίληψη, σε αντιπαράθεση τόσο με τη μεταφυσική όσο και με τον εμπειρισμό. Ωστόσο, θα θέλαμε να επισημάνουμε δυο "σημεία", που μπορούν να λειτουργήσουν σαν προτροπή για τον υποψήφιο αναγνώστη.

Α) Επιδιώκοντας να αποδείξει ότι οι νόμοι της διαλεκτικής (ο νόμος μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα και αντίστροφα, ο νόμος της αλληλοδιείσδυσης των αντιθέτων, ο νόμος της άρνησης της άρνησης) δεν επιβάλλονται αυθαίρετα στη φύση και στην ιστορία της σα νόμοι της σκέψης, αλλά είναι οι αληθινοί νόμοι εξέλιξης της φύσης, αναφέρεται σε ένα τεράστιο υλικό από τα Μαθηματικά, την Αστρονομία, τη Γεωλογία, τη Φυσική, κλπ. Εκεί επιχειρηματολογεί τόσο την ισχύ των νόμων αυτών σε έννοιες, ορισμούς και ανακαλύψεις της κάθε επιστήμης (π.χ. "η μονάδα και η πολλαπλότητα είναι αδιαχώριστα") όσο και τη συσχέτιση των πιο διαφορετικών πεδίων, όπου αποδεικνύει πως "για όλα τα φανταστικά μεγέθη η φύση προσφέρει τα πρότυπα" αφαιρώντας το πέπλο του μυστικισμού που περιβάλλει μεγέθη π.χ. του απειροστικού λογισμού, όπως το άπειρο ή το απειροστό. Ακόμα και για τις έννοιες της ολοκλήρωσης ή της διαφόρισης (διαφορικό) δίνει θαυμάσια αντίστοιχα παραδείγματα από τα φυσικά φαινόμενα, που βεβαιώνουν πως είναι ο αντικειμενικός κόσμος στον οποίο βασίστηκε το ανθρώπινο μυαλό για να συγκροτήσει αυτές τις έννοιες και τα μαθηματικά εργαλεία που τον προσεγγίζουν και τον περιγράφουν.

Συνολικότερα, θα λέγαμε πως σ' ολόκληρο αυτό το τμήμα του έργου του είναι διάχυτη μια θετική αγωνία του να ταξινομήσει και να "υποτάξει" ένα τεράστιο όγκο υλικού στο διαλεκτικό υλισμό. Κι αυτό, γιατί έχοντας διατρέξει την ιστορία της επιστήμης έχει επισημάνει τις επιστημονικές ανακαλύψεις που αποτέλεσαν τα ρήγματα της αντιδραστικής θεώρησης της φύσης και αξιολογεί τις τρεις βασικές ανακαλύψεις του αιώνα του (μετατροπή της ενέργειας, οργανικό κύτταρο, θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου), που του επιτρέπουν να διαπιστώσει πως "η υλιστική θεώρηση της φύσης στηρίζεται σήμερα σε πολύ πιο γερές βάσεις παρότι κατά τον προηγούμενο αιώνα".

Β) Το δεύτερο σημείο που σαν προτροπή για ανάγνωση θέλουμε να επισημάνουμε, είναι αυτή καθεαυτή η ΕΙΣΑΓΩΓΗ του έργου. Εδώ ο Ένγκελς μέσα σε λιγότερο από τριάντα σελίδες, με μια απλή γλώσσα χωρίς ειδικά επιστημονικά προαπαιτούμενα, μας δίνει σε "περίληψη" όλη τη λογική του έργου του. Στο πρώτο μέρος της, περιγράφει τα ιστορικά βιώματα της φυσικής και τις παλινωδίες της ανθρώπινης αντίληψης για τη φύση σε αναφορά με τα κοινωνικά γεγονότα και συστήματα. Περνώντας από την "επαναστατική πράξη με την οποία η φυσική επιστήμη διακήρυξε την ανεξαρτησία της από την Εκκλησία" με τον Κοπέρνικο, παρόλο που επισημαίνει πως "η αντιδικία αυτή φτάνει ως τις μέρες μας και το ζήτημα αυτό θ' αργήσει ακόμα να ξεκαθαρίσει...": φθάνει ως το Δαρβίνο(1859) για να υποστηρίξει πως η "η νέα αντίληψη για τη φύση είχε ολοκληρωθεί ως προς τα βασικά της σημεία: η ακαμψία υποχώρησε, ό,τι φαινόταν ως τώρα σταθερό κλονίστηκε, ενώ η κάθε ιδιομορφία που θεωρούνταν πως κινούνταν σε αιώνια ροή και κυκλική πορεία", και ακόμα "Η αιώνια επαναλαμβανόμενη διαδοχή των κόσμων στον όνειρο χρόνο, αποτελεί μόνο το λογικό συμπλήρωμα της συνύπαρξης αναρίθμητων κόσμων στο άπειρο διάστημα". Στο δεύτερο κομμάτι της ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ, ο Ένγκελς με ένα εξαιρετικά πυκνό αλλά κατανοητό τρόπο αντιμετωπίζει το ερώτημα της Ιστορίας του ανθρώπου αλλά και του σκεπτόμενου πνεύματος γενικά. Για τον άνθρωπο επισημαίνει πως "είναι αποτέλεσμα διαφοροποίησης όχι μόνο ατομικά -με την εξέλιξη από ένα μοναδικό ωοκύτταρο ως τον πιο περίπλοκο οργανισμό που παράγει η φύση- μα και ιστορικά". Αναφέρεται στον καθοριστικό ρόλο της παραγωγής, ώστε μετά από πολλές χιλιάδες χρόνια να "γίνει αγεφύρωτο το χάσμα ανάμεσα στον άνθρωπο και τον πίθηκο". Και καταλήγει: "Μόνο η συνειδητή οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής όπου η παραγωγή και η διανομή γίνονται με σχεδιασμένο τρόπο μπορεί να ανεβάσει τον άνθρωπο πάνω από το υπόλοιπο ζωικό κόσμο, και από κοινωνική άποψη, κατά τον ίδιο τρόπο που η παραγωγή γενικά τον ανέβασε από άποψη είδους". Όσο για το σκεπτόμενο ζώο γενικά καταθέτει την αισιοδοξία του επαναστάτη υλιστή: "Είναι αιώνιος ο κύκλος μέσα στον οποίο κινείται η ύλη... είναι κύκλος όπου κάθε πεπερασμένος τρόπος ύπαρξης της ύλης, είτε ήλιος είναι αυτός είτε νεφελώδες αέριο, μοναδικό ζώο ή γένος ζώων, χημική ένωση ή αποχωρισμός είναι εξίσου μεταβατικός... Αλλά όσο συχνά και αμείλικτα και αν συμπληρώνεται ο κύκλος αυτός σε χρόνο και διάστημα... είμαστε βέβαιοι πως η ύλη παραμένει αιώνια η ίδια σ' όλες τις μεταμορφώσεις, πως καμιά από τις ιδιότητές της δεν μπορεί να χαθεί και πως επομένως, με την ίδια σιδερένια αναγκαιότητα που θα εκμηδενίσει αυτή πάνω στη γη, τον ανώτερο ανθό της, δηλαδή το σκεπτόμενο πνεύμα, κάπου αλλού και σε κάποια άλλη χρονική στιγμή θα πρέπει να τον ξαναδημιουργήσει".

Η (σημερινή) μεγάλη έκρηξη της μεταφυσικής και του σκοταδισμού

"Είναι δύσκολο να ανοίξει κανείς βιβλίο φυσικής επιστήμης και να μην αποκομίσει την εντύπωση πως και οι ίδιοι οι φυσικοί επιστήμονες νιώθουν πόσο πολύ κυριαρχούνται από αυτή την ασυναρτησία και σύγχυση, και πως η λεγόμενη φιλοσοφία που επικρατεί σήμερα δεν τους προσφέρει καμία απολύτως διέξοδο. Και πραγματικά εδώ δεν υπάρχει καμιά άλλη διέξοδος, καμιά δυνατότητα να επιτευχθεί σαφήνεια, εκτός από την επιστροφή με την μια ή την άλλη μορφή από τη μεταφυσική στη διαλεκτική σκέψη". Αυτό επεσήμανε ο Φ. Ένγκελς πριν 130 χρόνια περίπου και σήμερα έχουμε τη γνώμη πως αυτή η διατύπωση δεν είναι μόνο επίκαιρη αλλά και ήπια σε σχέση με την κατάσταση που διαμορφώνεται στο πεδίο των επιστημών και των ιδεών σχετικά με τη φύση και το σύμπαν. Έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα, ιδρύματα και επιφανείς (ή "επιφανείς") επιστήμονες και προσωπικότητες διαχέουν πλατιά όχι μόνο "ασυναρτησία και σύγχυση" αλλά και μεταφυσικές ιδέες, μυστικισμό, αντίδραση. Από το περιεχόμενο των βιβλίων των εκπαιδευτικών βαθμίδων, ως τα μαζικά "σεμινάρια" αστρολογίας και θρησκοληψίας και μέχρι τα πιο εκλεπτυσμένα βιβλία στελεχών των αμερικανικών και ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων, υποβάλλονται, καλλιεργούνται, διαδίδονται, ξανά, οι ιδέες που κάνουν τη φύση μυστήριο και τις φυσικές επιστήμες και τα μαθηματικά υπόδουλα μιας "σύγχρονης" θεολογίας, για τον πολύ κόσμο, κατάλληλα μόνο για το επιστημονικό ιερατείο. Το αξίωμα της "θείας πρώτης ώθησης" του Νεύτωνα (17ος αιώνας), γίνεται θεωρία ("Μεγάλη έκρηξη") κυρίαρχη στους ...κυρίαρχους επιστημονικούς κύκλους. (Οι μαύρες τρύπες αποτελούν τη βάση για να εισαχθεί ο νόμος της κοσμικής λογοκρισίας" (!!), μια απροκάλυπτη δηλαδή διακήρυξη "ορίων" στη δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει το σύμπαν και τους νόμους του, που εξάλλου η "μη προβλεψιμότητά τους" οφείλεται τελικά στις ...άγνωστες βουλές του Δημιουργού του). Επανέρχονται οι ιδέες της "αρχής" και το "τέλους" για την ύλη και η αντίληψη ενός "πεπερασμένου" σύμπαντος. Όσο για τον ίδιο τον άνθρωπο, αν όντως ζει σε ένα τόσο "μυστικιστικό" και "ακατάληπτο" κόσμο, δεν μπορεί βέβαια να ελπίζει πως θα συνεχίσει την πορεία εξέλιξης και διαφοροποίησής του, πως θα "μάθει τον κόσμο από τον κόσμο", πως οι τομείς δράσης του θα διευρυνθούν και η σχέση του με τον φυσικό κόσμο θα περάσει σε μια νέα ιστορική περίοδο. Αλλά αντίθετα, θα ακολουθήσει μάλλον μια αντίστροφη πορεία προς το ανθρωποειδές απ' το οποίο ξεκίνησε (ή μήπως όχι;), υπόδουλος του φόβου του για το σύγχρονο Αρμαγεδδών, τον οποίο μελετούν με πολύπλοκες διαφορικές εξισώσεις τα υπερσύγχρονα κομπιούτερ...