Τέχνη και κίνημα: Μια αναπόφευκτη αλληλεπίδραση

της Βάσως Κεχαγιά

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εναυσμα» το 2008

Με έναν τόσο γενικό τίτλο είναι ανάγκη να τεθούν κάποια χρονικά και θεματικά όρια. Γιατί η κατηγορία "τέχνη" περιλαμβάνει από ζωγραφική και γλυπτική μέχρι κινηματογράφο και κόμιξ. Επίσης κινήματα έχουν υπάρξει από την αρχή της ανθρωπότητας μέχρι σήμερα με χαρακτηριστικά που ποικίλλουν: εθνικοαπελευθερωτικά, αντιιμπεριαλιστικά, κοινωνικά κλπ. Εδώ θα γίνει αναφορά στη σχέση των δύο αυτών παραγόντων όπως αυτή ξετυλίγεται κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα με κύρια πεδία τη λογοτεχνία, τη μουσική και τον κινηματογράφο. Πρόκειται εξάλλου για μορφές τέχνης που βρίσκονται στην καθημερινότητά μας, γεμίζουν τον ελεύθερο χρόνο μας και γενικότερα καθένας έχει μια, μικρή ή μεγάλη, εμπειρία. Καταρχήν η τέχνη δεν πέφτει από τον ουρανό. Δημιουργείται και διαμορφώνεται από ανθρώπους, οι οποίοι ζουν σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, κοινωνία, σύστημα κλπ., οπότε φέρει τα χαρακτηριστικά της εποχής της. Ανήκει με λίγα λόγια στο εποικοδόμημα, κατά την ορολογία του Μαρξ, δηλαδή επηρεάζεται από τις εκάστοτε οικονομικές και κοινωνικές δομές. Τυχόν ανατροπές σ' αυτές τις δομές αντανακλούν αντίστοιχες ανατροπές στο πολιτιστικό πεδίο. Ακολουθούν δύο ενδεικτικά ιστορικά παραδείγματα:

•Τη δεκαετία του 1960, που σημαδεύτηκε από το κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, τις κινητοποιήσεις του Μάη του '68 στη Γαλλία, την Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα, στον δυτικό κόσμο είχαμε την εμφάνιση του ροκ με στίχους με έκδηλο αντιπολεμικό και ριζοσπαστικό περιεχόμενο.

•Τη δεκαετία του 1970 το αδιέξοδο της αγγλικής νεολαίας και η μεγάλη ανεργία είχε ως έμμεσο αποτέλεσμα την έκρηξη του πανκ και την αμφισβήτηση των πάντων.

Πώς το ίδιο το σύστημα χρησιμοποιεί την τέχνη αντιλαμβανόμενο την επιρροή της στις συνειδήσεις του κόσμου.

Μετά το τέλος του Β' παγκοσμίου πολέμου και τη νίκη επί του φασισμού, νίκη στην οποία συνέβαλαν τα κομμουνιστικά κόμματα οργανώνοντας την αντίσταση των λαών και η μεγαλειώδης αυτοθυσία του ρωσικού λαού, ξεκινά η περίοδος του Ψυχρού πολέμου. Κατά τη διάρκειά του στο χώρο της διανόησης και του πολιτισμού ηγεμονεύει η αριστερά. Οι καλλιτέχνες και οι διανοούμενοι είναι ένα με το λαό, εκφράζουν και τροφοδοτούν με τα έργα τους τον επαναστατικό αναβρασμό, που επικρατεί σε όλο τον κόσμο.

Η CΙΑ αμέσως μετά την ίδρυσή της το 1947 βάζει μπρος μια επιχείρηση με τον συνθηματικό τίτλο "το μακρύ λουρί του σκύλου", επιχείρηση που αντιμετωπίστηκε από τις ΗΠΑ ως μια υπόθεση στρατηγικού χαρακτήρα για την υπονόμευση του ηγεμονικού ρόλου της αριστεράς στο χώρο της τέχνης. Στο πλαίσιο της επιχείρησης αυτής επιβάλλεται διεθνώς η αγγλική γλώσσα, κίνηση καθοριστική καθώς η γλώσσα, πέρα από την επικοινωνιακή της χρήση αποτελεί και το βασικό πολιτιστικό εργαλείο. Ακόμη η CIA έθεσε υπό τον έλεγχό της πάνω από 800 περιοδικά, εφημερίδες και ΜΜΕ. Στη συνέχεια χρηματοδότησε την κινηματογραφική μεταφορά σε μορφή κινουμένων σχεδίων του βιβλίου του Όργουελ "Η φάρμα των ζώων" και τοποθέτησε πράκτορες σε κινηματογραφικά στούντιο και εκδοτικούς οίκους.

Ξεχωριστή θέση βέβαια σε όλη αυτή την ιστορία κατέχει το κεφάλαιο μακαρθισμός. Πήρε το όνομα ενός γερουσιαστή, του Μακάρθυ, αποτελούσε ωστόσο γενική αντικομμουνιστική πολιτική κατεύθυνση για την "εκκαθάριση" του "εσωτερικού μετώπου". Καταρτίστηκαν κατάλογοι και μαύρες λίστες με ονόματα καλλιτεχνών, σκηνοθετών, σεναριογράφων, συγγραφέων κλπ. Τους υποχρέωναν να υποταχτούν, να καταδίδουν συναδέλφους τους, τους εκβίαζαν, τους ανάγκαζαν σε παραίτηση. Πολλοί υπέκυψαν, ενώ όσοι θέλησαν να κρατήσουν μια αξιοπρεπή στάση υποχρεώθηκαν να φύγουν από τις ΗΠΑ, όπως ο γνωστός μας Ζυλ Ντασσέν, ο οποίος σε μια συνέντευξη το 1993 αναφέρθηκε με αηδία στην απαράδεκτη στάση του Ελία Καζάν που με ευκολία είχε καταδώσει πολλούς συναδέλφους του παρόλο που "εκείνη την εποχή ήταν ο βασιλιάς του θεάτρου στη Νέα Υόρκη, ήταν παντοδύναμος, μπορούσε να κάνει ό,τι ήθελε."

Το Χόλυγουντ και η βιομηχανοποίηση της επιχείρησης "θέαμα" είχε το δικό του, "αστραφτερό" πάντα, πολιτικοϊδεολογικό ρόλο. Γύρω στο 1970 ο Τζον Γουέην με την ταινία "Τα πράσινα μπερέ" αναλαμβάνει να εξωραΐσει την αμερικάνικη επέμβαση στο Βιετνάμ. Προκάλεσε όμως τη γενική κατακραυγή και η ταινία έπιασε πάτο. Η απόπειρα επαναλαμβάνεται λίγα χρόνια μετά με την ταινία "Ο Ελαφοκυνηγός". Νέα βελτιωμένη συνταγή και λαμπερό καστ (Μέρυλ Στριπ, Ρόμπερτ Ντε Νίρο κλπ). Ακόμα και η "αριστερή κριτική" εκστασιάζεται. Ανακαλύπτει "αρετές", ενώ υπήρξε απλώς ο πρόδρομος που άνοιξε το δρόμο σε ταινίες για το Βιετνάμ τύπου Ράμπο και των παραλλαγών του. Εξίσου "ποιοτικό" με τον Ελαφοκυνηγό θεωρήθηκε και το "Αποκάλυψη τώρα". Δεν τολμά κανείς να το χαρακτηρίσει κάτι λιγότερο από αριστούργημα. Γιατί θέτει, λέει, ανάγλυφα το παράλογο και τη βαρβαρότητα του πολέμου. Για ποιον αλήθεια; Για τις ΗΠΑ εννοείται που βρέθηκαν στο στρατόπεδο του ηττημένου. Μόνο γι' αυτούς τους πολέμους γυρίζει το Χόλυγουντ ταινίες που χρίζονται μάλιστα αντιπολεμικές μόνο και μόνο από την ποσότητα αίματος που εκτοξεύεται στην οθόνη του θεατή και τα κομμένα ανθρώπινα μέλη.

Αναφορικά με τα βραβεία Νόμπελ είναι γνωστό πως έχουν αξιοποιηθεί σε προπαγανδιστική αντικομμουνιστική κατεύθυνση. Όχι ότι όσοι πήραν δεν το άξιζαν. Άλλωστε αν γινόταν αυτό συστηματικά δε θα είχαν και κανένα πλέον κύρος για να παίξουν τον πολιτικό τους ρόλο. Αρκετά κραυγαλέα περίπτωση ωστόσο ήταν η απονομή του Νόμπελ λογοτεχνίας στον Σολζενίτσιν για το "Αρχιπέλαγος γκούλαγκ" κατά τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου. Συγγραφέας χωρίς καμία λογοτεχνική αξία, που εκφωνούσε όμως λόγους στην Αμερική μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο επιπλήττοντας μάλιστα τις δυτικές χώρες που συνεργάστηκαν με τη Σοβιετική Ένωση για την αντιμετώπιση της προέλασης της φασιστικής μηχανής του Χίτλερ! Όσον αφορά το ελληνικό παράδειγμα το ερώτημα δεν είναι βέβαια γιατί πήραν Νόμπελ Λογοτεχνίας ο Σεφέρης (1963) και ο Ελύτης (1979), δεδομένης της αδιαμφισβήτητης ποιητικής τους αξίας, αλλά γιατί δεν πήρε ο Ρίτσος και μάλιστα σε μια εποχή που είχε πολύ μεγάλη απήχηση στο λαό και στους λογοτέχνες, παλιούς και νεότερους. Ακριβώς λοιπόν λόγω αυτής της δημοτικότητας δεν πήρε, ήταν επιτακτική ανάγκη για το σύστημα να μετατοπιστεί το κέντρο βάρους σε ακίνδυνες γι' αυτό ποιητικές οδούς.

Κοινωνικές αντανακλάσεις στη λογοτεχνία

Γενικά πάντως πέρα από περιπτώσεις όπου η τέχνη συστηματικά και κατά παραγγελία υπηρέτησε το σύστημα και οι φορείς της λειτούργησαν ως στυλοβάτες και πράκτορές του, τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα. Είναι δηλαδή απλοϊκή η αντίληψη του ΚΚΕ ότι το έργο ενός καλλιτέχνη εκφράζει με καθαρό τρόπο την κυρίαρχη ιδεολογία ή τον αντίποδά της, π.χ. την προλεταριακή. Δεν πρέπει να θεωρούμε δοσμένη την τοποθέτηση ενός καλλιτέχνη ή να τον θεωρούμε ανίκανο για θετική μετεξέλιξη στα πλαίσια της ταξικής πάλης. Οι αντιφάσεις που υπάρχουν στην αντικειμενική πραγματικότητα και στην κοινωνία υπάρχουν και σ' αυτούς και άρα εκφράζονται και στο έργο τους. Για παράδειγμα υπήρξαν συγγραφείς τον 19ο αιώνα που ένιωθαν δεμένοι και συμπαθούσαν την αντίδραση, παρόλ' αυτά ξεπερνούσαν τις ταξικές τους προκαταλήψεις και αναγνώριζαν τις ιστορικές διαστάσεις των διάφορων κοινωνικών ομάδων π.χ ο Μπαλζάκ που με το βαθύ ρεαλισμό του διέγραφε την πτώση της αριστοκρατίας και περιέγραφε με εκτίμηση τη ζωή των εργατών στην "Ανθρώπινη Κωμωδία" του. Το ίδιο και ο δικός μας Μ. Καραγάτσης, που με την μυθιστορηματική τριλογία του ("Ο κοτζαμπάσης του Καστρόπυργου", "Αίμα χαμένο και κερδισμένο", "Τα στερνά του Μίχαλου"), η οποία καταλαμβάνει χρονικά την επανάσταση του 1821 και τις πρώτες δεκαετίες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, καταδεικνύει με διορατικότητα το ρόλο των Ελλήνων προεστών, της εκκλησίας και της ανερχόμενης ελληνικής αστικής τάξης.

Το κύριο ζήτημα βέβαια είναι ότι αυτές οι αντιφάσεις λύνονται και η κοινωνικοψυχολογική συγκρότηση του καλλιτέχνη γίνεται πιο ξεκάθαρη με την ανάπτυξη κινήματος. Δεν είναι τυχαίο ότι στη μεταπολεμική Ελλάδα η συντριπτική πλειοψηφία των λογοτεχνών έχουν μικρή ή μεγάλη σχέση με την αριστερά και το κίνημα που αυτή εκφράζει. Ενδεικτικά αναφέρω μερικά ονόματα των πιο γνωστών: Ρίτσος, Βάρναλης (οι μόνοι αποδεκτοί από το ΚΚΕ), Μανώλης Αναγνωστάκης, Τάσος Λειβαδίτης, Αρης Αλεξάνδρου, Μέλπω Αξιώτη, Δίδω Σωτηρίου (αδερφή της 'Ελλης Παππά, της συντρόφου του Μπελογιάννη), Δημήτρης Χατζής, Στρατής Τσίρκας κλπ. Ακόμη και όσοι από αυτούς έφυγαν ή διαγράφηκαν από το ΚΚΕ πέρασαν τη ζωή τους μέχρι τη μεταπολίτευση σε φυλακές και εξορίες.

Οι καιροί βέβαια έχουν αλλάξει από τότε, ακολούθησαν δεκαετίες διαψεύσεων και υποχώρησης του κινήματος με ευθύνη και της επίσημης αριστεράς, ενώ συγχρόνως και το σύστημα δεν έχανε καιρό διαμορφώνοντας έναν νέο τύπο διανοούμενου-καλλιτέχνη. Όσοι δεν συμμορφώθηκαν με αυτόν βρήκαν πόρτες κλειστές και έμειναν στην αφάνεια αναλαμβάνοντας το κόστος της "ιδιόρρυθμης" στάσης τους. Σήμερα λοιπόν είναι αυτονόητο και επιβεβλημένο ο καλλιτέχνης-διανοούμενος να μένει μακριά από κόμματα και ιδεολογίες. Τους χαλάει το ίματζ η ενασχόληση με τα προβλήματα του λαού και την πολιτική, την ίδια στιγμή που με τη στάση τους υπηρετούν την κυρίαρχη.

Τότε ο Ρίτσος έγραφε "εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε αδερφέ μου απ' τον κόσμο, εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο". Ο Λειβαδίτης έγραφε ποίημα για τον Λένιν, ο Αναγνωστάκης, που είχε συλληφθεί και καταδικαστεί σε θάνατο το 1949, έγραφε "η ποίηση δεν είναι ο τρόπος να μιλήσουμε, αλλά ο καλύτερος τοίχος να κρύψουμε το πρόσωπο μας", κατακρίνοντας την υπεκφυγή του ποιητή από τις μάχες της πραγματικής ζωής με πρόσχημα το ποιητικό καθήκον. Επίσης σε μια συνέντευξη είχε πει "πολιτιστική δουλειά και πολιτική δράση ήταν ένα πράγμα. Θα 'λεγα καλύτερα δεν περνούσε από το μυαλό μας ότι ήταν δυνατόν να μην είναι". Ο Τίτος Πατρίκιος σε ποίημα του "γιατί κανένας στίχος σήμερα δεν κινητοποιεί τις μάζες. Κανένας στίχος δεν ανατρέπει καθεστώτα." Ο Στρατής Τσίρκας έγραφε την Τριλογία "Ακυβέρνητες Πολιτείες" με μοναδικό στόχο, όπως λέει ο ίδιος σε συνέντευξη το 1978 λίγους μήνες πριν πεθάνει, να δικαιώσει το κίνημα του Απρίλη του 1944 που εκδηλώθηκε στα ελληνικά στρατεύματα της Αιγύπτου και καταπνίγηκε βίαια από τους Άγγλους ενώ ακόμη δεν είχαν αποχωρήσει οι Γερμανοί. Κίνημα το οποίο καταδικάστηκε και από το ΚΚΕ με τη συμφωνία του Λιβάνου κάτω από την πίεση των Άγγλων.

Ελληνική μουσική σκηνή: τότε και τώρα

Στο χώρο της μουσικής μετά τη μεταπολίτευση ο Κηλαηδόνης έγραφε τα "Μικροαστικά" και τα "Απλά μαθήματα πολιτικής οικονομίας", με στίχους όπου ακούμε ακόμα και τον ορισμό της υπεραξίας και την παρότρυνση των εργατών σε απεργία! Ο Σαββόπουλος με τα τραγούδια του εξέφραζε όχι μόνο την εφηβική επαναστατικότητα αλλά και τις ανησυχίες και αγωνίες (παράγκα) και τα αντιπολεμικά αντιιμπεριαλιστικά αισθήματα του ελληνικού λαού (Βιετνάμ). Τώρα εμφανίζει την Καλομοίρα στο Ηρώδειο, παίζει στα φεστιβάλ της ΟΝΝΕΔ, εμφανίζεται σε χώρους με τις υψηλότερες τιμές τη στιγμή που ο ίδιος σχολιάζει τα μαγαζιά της παραλιακής και τα μουσικά "υποπροϊόντα" που προωθούν κάνοντας αναφορά στις ακριβές τους τιμές. Ή τι να πει κανείς για τον Μάνο Ελευθερίου που σήμερα γράφει τραγούδι για τον Ψινάκη. Και δεν είναι ότι γέρασε ή ότι κάνει χιούμορ. Είναι σημεία των καιρών μας, αποτέλεσμα της αποσυγκρότησης του κινήματος και της αριστεράς μετά τη μεταπολίτευση και ειδικά μετά τις καταρρεύσεις του '89-'91. Είναι η επικράτηση των συνταγών του συστήματος, της άκρατης εμπορευματοποίησης, της μετατροπής της τέχνης σε βιομηχανικό προϊόν, που διακινείται από εταιρείες-μονοπώλια, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Ακόμη και στις συνθήκες αυτές ωστόσο το βιβλίο, το σινεμά, το θέατρο κλπ μπορεί να υπονομεύσει την μεθοδευμένη χαύνωση της τηλεόρασης και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Τότε όμως έρχεται η ακρίβεια να εμποδίσει την πρόσβαση ακόμα και για τα μεσοστρώματα πλέον...

Σύγχρονες φωτεινές εξαιρέσεις

Κλείνοντας αξίζει να γίνει μια αναφορά σε δύο συγγραφείς-διανοούμενους, που δεν κλείνονται ελιτίστικα στο μικρόκοσμο τους, αλλά παίρνουν θέση στα μικρά και μεγάλα ζητήματα της πολιτικής επικαιρότητας. Η Αρουντάτι Ρόι, η πιο γνωστή σήμερα Ινδή συγγραφέας (το βιβλίο της "Ο θεός των μικρών πραγμάτων" έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλερ και βραβεύτηκε με το βραβείο Μπούκερ) αρθρογραφεί μαχητικά στα γνωστότερα ινδικά περιοδικά και παίρνει ενεργά μέρος σε τοπικά κινήματα αντίστασης. Για τους αγώνες της ενάντια στο σχέδιο του φράγματος του ποταμού Ναρμάντα γνώρισε τα κελιά της φυλακής Τιχάρ στο Δελχί. Σε συνέντευξή της έχει υποστηρίξει το μαοϊκό αντάρτικο της χώρας της λέγοντας πως η βία είναι δικαιολογημένη και αναπόφευκτη, μόνη επιλογή πλέον μετά τις αναποτελεσματικές απεργίες πείνας και τους ακτιβισμούς. 

Ο Τάρικ Άλι, Πακιστανός συγγραφέας, σκηνοθέτης και ιστορικός γνωστός από τα βιβλία του "Πόλεμος των φονταμενταλισμών" και "Ο Μπους στη Βαβυλώνα" και για τη δράση του ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ έχει πάρει θέση με άρθρα του για τον ιμπεριαλισμό, τις εκλογές στο Ιράκ και τα αντιμουσουλμανικά σκίτσα.