Η ονομασία του ιστολογίου είναι ο τίτλος του βιβλίου του Βασίλη Σαμαρά "1917-1953, Η ιστορία διδάσκει και εμπνέει"

Κυριακή 22 Δεκεμβρίου 2019

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. Βιβλιοπαρουσίαση: «Στοιχειοχαράκτης» του Σίμου Κερασίδη



του Δημήτρη Παυλίδη
Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου του Σίμου Κερασίδη «Στοιχειοχαράκτης», εκδόσεις Ωκεανός, που διοργάνωσε η Πρωτοβουλία Κατοίκων Τούμπας στο Πολιτιστικό Κέντρο Τούμπας την Τετάρτη 11/12/2019.


Τον Σίμο Κερασίδη τον γνώρισα λογοτεχνικά το 1996 όταν διάβασα τις δέκα ιστορίες για τα σκοτεινά χρόνια στην Ελλάδα, στη Θεσσαλονίκη, στην Τούμπα, βασισμένες σε γεγονότα και απόηχους της προσφυγιάς, της κατοχής, του εμφυλίου, της εξορίας και σχεδόν μαζί την Κοκάλινη Οπτασία, την ιστορία δύο απλοϊκών ανθρώπων του Σάββα και της Κωνσταντινιάς σε τρία μέρη, από το Ζoγκουλτάκ της Μαύρης Θάλασσας, στα Γανόχωρα της Ανατολικής Θράκης και ύστερα στην Τούμπα της Σαλονίκης. Από την συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Το τραμ», το 1995 μέχρι το ιστορικό μυθιστόρημα «Στο Ρύγχος του Λύκου» το 2012 ο Σίμος Κερασίδης έχει χαράξει μια λογοτεχνική διαδρομή βασισμένη στα βιώματα προσωπικά και οικογενειακά, με ήρωες της καθημερινής ζωής, μερικούς συγγενικούς ή φιλικούς, που έζησαν κάτω από την ισχυρή επίδραση πρόσφατων σχετικά γεγονότων της νεοελληνικής ιστορίας, σε καταστάσεις με αναφορά τις πολεμικές περιπέτειες, την προσφυγιά, την Κατοχή και τον Εμφύλιο και ιδιαίτερα όπως αυτές μεταφέρθηκαν ή αποτυπώθηκαν στους ανθρώπους στην προσφυγογειτονιά της Τούμπας. 
 
Ως συνέχεια αλλά και τομή σε αυτήν την σημαντική συγγραφική παρουσία ο Σίμος Κερασίδης με τον «Στοιχειοχαράκτη» για πρώτη φορά φεύγει από τα οικεία, τα σχετικά κοντινά σε εκείνον, εν μέρει και βιωματικά, και επιχειρεί ένα μακρινό φιλόδοξο ταξίδι στον χώρο και στον χρόνο. Στην Μέση Ευρώπη και στο μέσον του 19ου αιώνα. Στις ελληνικές παροικίες, στο Βουκουρέστι, στην Βιέννη και στην Πέστη και ύστερα ακολουθώντας την περιπέτεια στη Βενετία, στο Παρίσι, στο Λονδίνο και στην Αγία Πετρούπολη. Στην μετανάστευση από την Οθωμανική Ήπειρο στις Παραδουνάβιες ή αλλιώς Παρίστριες ηγεμονίες, για τις σπουδές αλλά και για το επικερδές εμπόριο. Στον θαυμαστό κόσμο της τυπογραφίας η ελληνική ιστορία της οποίας ξεκινώντας από τον 15ο αιώνα συνέβαλε σημαντικά στον ελληνικό διαφωτισμό και στην διάδοση του επαναστατικού μηνύματος προετοιμάζοντας τον ξεσηκωμό του 1821. Στις αυτοκρατορικές αυλές, στα παρασκήνια της εξουσίας και στα σκοτεινά δίκτυα των μυστικών υπηρεσιών της εποχής. Όλα αυτά σε μια καθοριστική ιστορική στιγμή για την πορεία της γηραιάς ηπείρου, σε μια καμπή της ιστορίας και της εξέλιξης των κοινωνικών και πολιτικών καθεστώτων και των ίδιων των μεγάλων αυτοκρατοριών ύστερα από τις επαναστάσεις και εξεγέρσεις του 1848. Από την Σικελία στην Γαλλία και στην συνέχεια σαν πυρκαγιά που εξαπλώνεται στα γερμανικά κράτη της εποχής, στην Δανία, στην Ουγγαρία, στην Βλαχία, την Μολδαβία, στο Βέλγιο, την Ιρλανδία και αλλού, σχεδόν σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη ένα κύμα επαναστάσεων και εξεγέρσεων ξέσπασε σαν ντόμινο. Με διαφορετικές αφορμές, ποικίλες άμεσες αιτίες αλλά στο βάθος εκφράζοντας ενιαίες υπόγειες κοινωνικές δυναμικές και φιλελεύθερα, δημοκρατικά, αντιμοναρχικά και σε πολλές περιπτώσεις ριζοσπαστικά πολιτικά αιτήματα. Μπορεί αυτές οι επαναστάσεις να μην νίκησαν, άλλες να έμειναν στην μέση του δρόμου, ή να αντιμετώπισαν σύντομα την παλινόρθωση, σε αρκετές περιπτώσεις να καταπνίγηκαν στο αίμα και στην βία, άφησαν όμως βαθύ αποτύπωμα στην συνείδηση των κοινωνιών και των ανθρώπων, σφράγισαν την ιστορική εξέλιξη. Πέτυχαν να επιβάλλουν μεταρρυθμίσεις και να ωριμάσουν μελλοντικές ανατροπές, άνοιξαν τον δρόμο για τις αλλαγές που έρχονταν από το μέλλον. Για πρώτη φορά, ιδιαίτερα στον γαλλικό Ιούνιο του 1848, στο Παρίσι έχουμε την ξεχωριστή εμφάνιση της νεαρής εργατικής τάξης, γέννημα της βιομηχανικής επανάστασης και του νέου τρόπου οργάνωσης και λειτουργίας της οικονομικής παραγωγής που έσπαγε τα δεσμά με την φεουδαρχία. Ο Κάρολος Μαρξ ονόμασε αυτήν την επαναστατική φάση σαν την «πρώτη μεγάλη μάχη ανάμεσα στις δύο τάξεις που χωρίζεται η σύγχρονη κοινωνία»
Ακριβώς - κι αυτό έχει μια σημασία κατά την γνώμη μου – η βασική πλοκή του μυθιστορήματος εκτυλίσσεται και στις δύο φάσεις αυτής της τεράστιας κοινωνικής αναταραχής. Του ξεσπάσματος, της ελπιδοφόρου ανόδου, των προσδοκιών και των φόβων που γέννησε αλλά και όταν αυτή πισωγύρισε, ηττήθηκε, κόπασε. Όταν εν πολλοίς συντρίφτηκε σε διάφορα μέτωπα από τις ισχυρές καθεστωτικές δυνάμεις της εποχής. Δημιουργώντας ένα κύμα απαισιοδοξίας και ματαιότητας για τις δυνατότητες μιας θετικής, φιλελεύθερης πολιτικής και κοινωνικής εξέλιξης μακριά από την απολυταρχία, τον δεσποτισμό και την καθυστέρηση. Συνθήκες και ατμόσφαιρά που έχουν επαναληφθεί αρκετές φορές στην ανθρώπινη ιστορία. Στην Πέστη όταν ξεσηκώθηκαν οι Ούγγροι στα 1848 αλλά και όταν καταπνίγηκε ο εθνικός ξεσηκωμός τους από κοινού από τον αυστριακό και ρωσικό αυτοκρατορικό στρατό. Στην Βιέννη όταν εξαναγκάστηκε ο μισητός Μέτερνιχ να παραιτηθεί και να φύγει αλλά και όταν γύρισε νιώθοντας ασφάλεια ως ιδιώτης στα 1851 και συνέχισε να είναι ανεπίσημος σύμβουλος του Φραγκίσκου –Ιωσήφ. Στην Ιταλία με τις εξεγέρσεις στην Λομβαρδία, στην Βενετία στην Σαρδηνία με κορυφαία αυτή στο Μιλάνο, αλλά και στην ήττα τον Ιούλιο του 1848, την κατάπνιξη της εξέγερσης από τον αυστριακό στρατό με επικεφαλής τον Ραντέτσκυ και αργότερα από τον γαλλικό αυτοκρατορικό στρατό. Και φυσικά στην κοιτίδα των ευρωπαϊκών επαναστάσεων στην Γαλλία η οποία από τον ελπιδοφόρο αντιμοναρχικό δημοκρατικό Φλεβάρη πέρασε στην επικράτηση του Λουδοβίκου-Ναπολέοντα Βοναπάρτη και στην παλινόρθωση. Μέσα σε αυτήν λοιπόν την ιστορικού χαρακτήρα συμπύκνωση του χρόνου και στις μεγάλες ανατροπές που συντελέστηκαν ή έμειναν ανεκπλήρωτες, αναπτύσσεται η πλοκή του μυθιστορήματος.

Κεντρικός ήρωας, o Στοιχειοχαράκτης, είναι ο Μανουήλ Ντρέτος. Ο νεαρός Μανουήλ ξενιτεύεται με σκοπό τις σπουδές και την επιστροφή στην πατρίδα. Πατρική προσδοκία και επιθυμία να βοηθήσει στην αναγέννηση και την απελευθέρωση του υπόδουλης Ηπείρου και γιατί όχι όλων των οθωμανοκρατούμενων περιοχών που ζούνε Έλληνες. Μένει όμως σύντομα μετέωρος από την κακοτυχία και τον χαμό του προστάτη θείου και των γονιών του. Παρασύρεται από την αγάπη για την τυπογραφία. Βουτάει στην ζωή, μπλέκει με ισχυρές δυνάμεις και ανθρώπους που ανταγωνίζονται για ισχυρά κρατικά συμφέροντα. Ερωτεύεται και αποχωρίζεται. Μέσα σε ένα σχετικά σύντομο χρονικό αλληλοδιάδοχων συμβάντων, βρίσκεται στο επίκεντρο συγκλονιστικών αντιπαραθέσεων, προοίμια μεγάλων πολέμων και συγκρούσεων.
Ο συγγραφέας δημιουργεί έναν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και σύνθετο «μέσο ήρωα», χαρακτηριστικό γνώρισμα των ιστορικών μυθιστορημάτων, ο οποίος κινείται παράλληλα αλλά και μέσα στην ροή μεγάλων γεγονότων. Μπορεί να μην έχει οδηγό υψηλά εθνικά ή κοινωνικά ιδανικά, να μην θέλει ή και να μην μπορεί να γίνει ένας νέος Ρήγας Φεραίος ή Υψηλάντης όπως προσδοκούσε ο αιθεροβάμων γονιός του, αλλά προχωρά μπροστά ωθούμενος από άλλες ισχυρές δυνάμεις και επιδιώξεις. Στην προκειμένη περίπτωση την αγάπη του για την τυπογραφία αλλά και την αναζήτηση της εκδίκησης για αυτούς που τον άφησαν με βίαιο τρόπο μοναχό στον κόσμο. Την επιδίωξη για αύξηση της πατρικής περιουσίας μέσω της εταιρίας-συντροφίας εμπορίας ειδών αργυροχοΐας αλλά και την εκτέλεση αποστολών που του υπαγορεύουν ισχυρές μυστικές δυνάμεις. Ο Μανουήλ Ντρέτος κινείται επιδέξια και ριψοκίνδυνα ανάμεσα σε επαναστάτες που θέλουν να ανατρέψουν τον κατεστημένο κόσμο του συνεδρίου της Βιέννης του 1815 από την μια και από την άλλη στις ισχυρές, συνασπισμένες αλλά και ανταγωνίστριες αυτοκρατορικές δυνάμεις της εποχής που αντιδρούν στο κύμα των επαναστάσεων αλλά και αλληλο-υπονομεύει η μια την άλλη.Ένα από τα καυτά επίδικα αυτού του ανταγωνισμού που θα καθορίσει τις τύχες ολόκληρων λαών μέχρι και τον 20ο αιώνα ( για να μην αναφέρουμε και τον 21ο που ήδη διανύουμε) το περίφημο Ανατολικό Ζήτημα. Ο διαμοιρασμός των εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο ήρωας αξιοποιεί αλλά και αξιοποιείται από αυτές τις σκοτεινές – όπως επαναλαμβάνει συχνά ο αφηγητής- δυνάμεις για να πετύχει προσωπικούς σκοπούς, να πάρει εκδίκηση και να κερδίσει οικονομικά, οφέλη αλλά και παρασύρεται από την δυναμική και τις απαιτήσεις τους σε δρόμους άγνωστους και επικίνδυνους. Στην μεγάλη αναμέτρηση της εποχής ανάμεσα στον ανερχόμενο αστικό αλλά και στον πληβειακό ριζοσπαστισμό και την κατεστημένη τάξη της απολυταρχίας ο Μανουήλ Ντρέτος, όχι χωρίς ενδοιασμούς, αντιφάσεις και συνεχείς προβληματισμούς, μπαίνει στην υπηρεσία των μυστικών υπηρεσιών που ανήκουν σε δύο από τις πιο απολυταρχικές αυτοκρατορίες, οι οποίες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην διατήρηση της Ιερής Συμμαχίας. Γίνεται διπλός πράκτορας, μετατρέπεται σε μια ιδιότυπη γέφυρα μέσω της οποίας έρχονται σε επαφή αντιμαχόμενα στρατόπεδα, αναπτύσσεται με επίκεντρο τον ίδιο μια πυκνή πλοκή γεγονότων, αποκαλύψεων, συνωμοσιών και ανατροπών. Ο ήρωας κουβαλά στις πλάτες και στο μυαλό του ένα κουβάρι αντιφάσεων. Όχι μόνο γιατί άλλες ήταν οι προσμονές του ονειροπόλου πατέρα του και άλλες οι ορμήνιες του πραγματιστή έμπορου θείου του. Αλλά και γιατί ο ίδιος ποτέ δεν έπαψε να βρίσκεται στην μέσον των αντιμαχόμενων στρατοπέδων. Όχι μόνο ως διπλός πράκτορας αλλά και ως άνθρωπος που οδηγείται, παρασύρεται αλλά και οδηγεί την προσωπική του μοίρα. Ο Μανουήλ βοηθά με την επιδεξιότητα του στην δημιουργία τυπογραφικών γραμματοσειρών τις αυστριακές μυστικές υπηρεσίες να υπονομεύσουν το ηθικό των Ιταλών επαναστατών αλλά ταυτόχρονα θεωρεί πως αυτοί δεν είναι απλοί ταραχοποιοί αλλά γνήσιοι αντικατοχικοί αγωνιστές που μάχονται για ιδανικά. Επανέρχεται συχνά στην αρχή, στα χρόνια της φοίτησης στο Εθνικό Κολέγιο του Βουκουρεστίου νιώθοντας αγκιστρωμένος από τις επιλογές που έκανε τότε, όταν μπήκε στην υπηρεσία της ρώσικης μυστικής υπηρεσίας, βασανίζεται από ερωτηματικά αλλά ταυτόχρονα προχωρά αφήνοντας τα πίσω, μη μπορώντας να αλλάξει πορεία. Γνωρίζει πως η ρώσικη αυτοκρατορία όντας η ίδια μια φυλακή των λαών της Ανατολής αποτελεί έναν από τους βάναυσους εγγυητές της ευρωπαϊκής απολυταρχίας αλλά δείχνει να από-ενοχοποιείται με την σκέψη πως από τους κόλπους της προήλθαν σημαντικοί ηγέτες του ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Συνεχίζει την περιπλάνηση στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες πλησιάζοντας προς την ολοκλήρωση του σκοπού αλλά μέσα του ξεπηδούν ξανά ερωτηματικά και φόβοι. «Αυτή θα είναι η ζωή μου από εδώ και πέρα; Ένα πιόνι στην ευρωπαϊκή σκακιέρα μετακινούμενο πότε από τους Ρώσους και πότε από τους Αυστριακούς;». Η επιστροφή στην νεαρή γυναίκα που ερωτεύτηκε, που την άφησε πρόωρα και ξαφνικά, η πετυχημένη επανασύνδεση, του δίνουν την δύναμη να οργανώσει τον γυρισμό στην κατεχόμενη πατρίδα, η θέληση για απερίσπαστη ενασχόληση με την αγαπημένη τέχνη, η νοσταλγία και η διάθεση να κάνει και αυτός κάτι για την απελευθέρωση του γενέθλιου τόπου, γίνονται όσο πλησιάζει προς το τέλος της περιπέτειας αυτά που κυριαρχούν στο μυαλό και στην καρδιά του.
Στην μελέτη του για την θεωρία του μυθιστορήματος ο Λούκατς υπογραμμίζει πως αυτό, δηλαδή το μυθιστόρημα, είναι η μορφή της περιπέτειας, αυτή που ταιριάζει στην αξία της εσωτερικότητας, περιεχόμενο του είναι η Ιστορία αυτής της ψυχής που πηγαίνει στον κόσμο για να γνωρίσει τον εαυτό της, αναζητάει περιπέτειες για να δοκιμαστεί μέσα τους, και, με αυτή την δοκιμασία, δίνει το μέτρο της και ανακαλύπτει την ουσία της. Κατά την γνώμη ο Μανουήλ Ντρέτος ο ήρωας Στοιχειοχαράκτης ακριβώς αυτήν την διαδρομή ακολουθεί ενόσω ο Σίμος Κερασίδης με επιδεξιότητα αναπτύσσει την αφήγηση και χτίζει την ψυχοσύνθεση και την δράση του.
Πρόσφατα διάβασα μια συνέντευξη του Ιρλανδού συγγραφέα Σεμπάστιαν Μπάρι που έλεγε πως αυτό που αποκαλούμε ιστορικό μυθιστόρημα, δεν υπάρχει. Δεν μπορείς να επιστρέψεις στο παρελθόν σαν να μην έχει υπάρξει το μέλλον, ή σαν να είναι άγνωστο αυτό που εμείς πλέον γνωρίζουμε καλά. Κάνεις απλώς μια προσπάθεια να επαναφέρεις εκείνο το «αθώο» παρόν, έτσι όπως συνέβαινε τότε. Προφανώς για να το καταφέρεις πρέπει να διαβάσεις εκατοντάδες βιβλία και μετά να προσπαθήσεις να τα ξεχάσεις, έτσι ώστε οι απαραίτητες λεπτομέρειες να αναδυθούν στη γραφή σαν να ήταν δικές σου εμπειρίες. Χρησιμοποιώ την επισήμανση αυτή για να τονίσω την σημασία και την έκταση της δουλειάς, της προεργασίας, της αναζήτησης που απαιτείται για να γραφεί ένα πετυχημένο ιστορικό μυθιστόρημα. Είναι αλήθεια πως έχουμε τα τελευταία χρόνια μια αναβίωση του είδους και μια εντυπωσιακή παραγωγή τέτοιων μυθιστορημάτων τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Ταυτόχρονα έχουμε και μια ανάπτυξη της θεωρητικής συζήτησης γύρω από το ιστορικό μυθιστόρημα του χθες και του σήμερα, εκπονούνται γι αυτό διδακτορικές και διπλωματικές διατριβές, γράφονται δοκίμια και ανακαλούνται θεωρητικές μελέτες του παρελθόντος. Σπεύδω να σημειώσω πως δεν είμαι διόλου ειδικός στο ζήτημα και έτσι παρακολουθώ την συζήτηση όπως θα έκανε και ένας αναγνώστης που του αρέσουν τα ιστορικά μυθιστορήματα. Έχω την γνώμη λοιπόν ως αναγνώστης και όχι ως ειδικός πως ο Στοιχειοχαράκτης έχει πολλές από τις αρετές ενός πολύ καλού ιστορικού μυθιστορήματος. Μεταφέρει τον αναγνώστη στους χώρους και στον παρελθόντα χρόνο ζωντανεύοντας εκείνη την εποχή, το περιβάλλον των μεγάλων αστικών κέντρων της Μέσης Ευρώπης, συνδέει τα ιστορικά δεδομένα, τα γεγονότα και τα ιστορικά πρόσωπα και την ανάπτυξη του μύθου με πετυχημένο τρόπο, αναπτύσσει την πλοκή και τις περιπέτειες του ήρωα με μαεστρία και ευρήματα που σε γεννούν αγωνιώδη ερωτήματα, πετυχαίνει όλα αυτά να αναδύονται σε πρώτο πλάνο και να μην υποτάσσονται απλά ως συμπληρώματα μιας άψυχης ιστορικής αναπαράστασης. Ο Σίμος Κερασίδης είναι ολοφάνερο πως διάβασε και ερεύνησε πλήθος πηγών και βιβλίων και κατάφερε να μας δώσει ένα μυθιστόρημα στο οποίο ο αφηγητής φαίνεται να αφήνει πάνω στο χαρτί δικές του εμπειρίες και βιώματα, δικές του εικόνες και μνήμες. Προτείνω δίχως κανένα δισταγμό να διαβάσετε το βιβλίο, να δώσετε στην ανάγνωση τον απαραίτητο χρόνο που χρειάζεται ένα πολυσέλιδο και πλούσιο σε εικόνες και ανθρώπινα πάθη κείμενο -πράγμα που δεν έκανα εγώ όσο θα ήθελα- να ανατρέξετε στα ιστορικά γεγονότα συμπληρώνοντας τις γνώσεις σας. Το ταξίδι στις σελίδες του θα σας συναρπάσει και θα σας ψυχαγωγήσει με την ουσιαστική έννοια του όρου. 

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου