Ο κόσμος του πρώτου μεγάλου ιμπεριαλιστικού πολέμου και η πανδημία της ισπανικής γρίπης

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 870, στις 9/5/2020

Μια από τις μεγαλύτερες πανδημίες γρίπης που σημάδεψαν τον 20^ο αιώνα ήταν η Ισπανική Γρίπη του 1918-19. Οι αρχικές υποθέσεις που έγιναν κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ξεκίνησε από την Κίνα αλλά νεώτερα στοιχεία δίνουν μια δεύτερη πιθανή εστία, τις ΗΠΑ, αφού από το Μάρτη του 1918 υπήρχαν κρούσματα στο Κάνσας, το Ντιτρόιτ και τη Νότια Καρολίνα. Η νόσος επεκτάθηκε σχεδόν ταυτόχρονα παντού. Είχε υψηλή μεταδοτικότητα και μεγάλη θνητότητα. Ο ιός προσέβαλε σχεδόν το μισό πληθυσμό της Γης και ήταν πιο θανατηφόρος κι από τον ίδιο τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Υπολογίζεται ότι προκάλεσε το θάνατο σε 50-100 εκατομμύρια ανθρώπους. Οι περιγραφές των συμπτωμάτων είναι ανατριχιαστικές. Ο ιός χτυπούσε κυρίως νέους και ο θάνατος ήταν αιφνίδιος. Ο ασθενής πνιγόταν από τις ίδιες τις εκκρίσεις των πνευμόνων του. Λίγο πριν πεθάνει το χρώμα του προσώπου του γινόταν μπλε και σταδιακά μαύρο από την έλλειψη οξυγόνου. 

Επειδή η νόσος εκδηλώθηκε στο τέλος του πολέμου η πορεία της δεν καταγραφόταν. Εφαρμόστηκε αυστηρή λογοκρισία για να μην επηρεαστεί το ηθικό και το φρόνημα του κόσμου και ειδικά των στρατιωτών (αυτός είναι και ο λόγος της μικρής ακρίβειας στον αριθμό των θυμάτων). Για παράδειγμα στις ΗΠΑ, ψηφίστηκε ένας νόμος που προέβλεπε ποινή φυλάκισης 20 ετών για όποιον δημοσιεύσει γραπτώς ή προφορικώς οτιδήποτε ενάντια στην κυβέρνηση ακόμα κι αν αυτό ήταν αληθινό. Μάλιστα υπήρχε περίπτωση γερουσιαστή που φυλακίστηκε γι’ αυτό το λόγο. Η Ισπανία που ήταν τότε ουδέτερο κράτος και δε συμμετείχε στις πολεμικές αναμετρήσεις έσπασε τη «συνομωσία της σιωπής» και πραγματοποίησε λεπτομερή καταγραφή των κρουσμάτων. Αυτός ήταν και ο λόγος που η γρίπη ονομάστηκε ισπανική.

Τρία ήταν τα κύματα της γρίπης. Το πρώτο τον Μάρτιο του 1918, το δεύτερο, κατά το οποίο σημειώθηκαν και οι περισσότεροι θάνατοι, από το Σεπτέμβρη έως τον Νοέμβριο του 1918 και το τρίτο τον Μάρτιο του 1919.

Ο ιός εξαπλώθηκε γρήγορα σ’ ολόκληρο τον κόσμο μέσω χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων. Οι πρώτες πόλεις που χτυπήθηκαν ήταν παραθαλάσσιες. Οι Αμερικάνοι φαντάροι που διέσχιζαν τον Ατλαντικό για τις τελευταίες μάχες του πολέμου μετέφεραν τον ιό στην Ευρώπη. Επίσης, παρά την εμπόλεμη κατάσταση, το παγκόσμιο εμπόριο συνέχιζε να διεξάγεται κανονικά. Οι εμπορικοί δρόμοι αποτέλεσαν διόδους διάδοσης της νόσου ακόμα και σε χώρες όπως η Κούβα ή το Πουέρτο Ρίκο που δεν εμπλέκονταν με τον πόλεμο. Δυτικοευρωπαϊκά στρατεύματα διέδωσαν τη γρίπη στη Ρωσία στη διάρκεια της επέμβασης κατά των Μπολσεβίκων. Τότε ήταν που πέθανε κι ένας από τους στενούς συνεργάτες του Λένιν και από τους βασικούς οργανωτές της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Γιάκοβ Σβερντλόφ, χτυπημένος από την ισπανική γρίπη, στις 16 Μάρτη του 1919, σε ηλικία 34 ετών.

Η ασθένεια αρχικά υποτιμήθηκε. Επικρατούσε σύγχυση ανάμεσα στους γιατρούς. Πολλοί υποστήριζαν ότι πρόκειται για πνευμονία και έτσι καθυστέρησε αρκετά η λήψη προληπτικών μέτρων. Την εποχή εκείνη οι ιατρικές συνθήκες ήταν άθλιες, δεν υπήρχαν επαρκείς χώροι νοσηλείας, δεν είχαν ανακαλυφθεί ακόμα τα αντιβιοτικά και η επιδημιολογία ήταν μια επιστήμη που μόλις άρχιζε να εμφανίζεται.

Στις ΗΠΑ και τον Καναδά η εργατική τάξη χτυπήθηκε άγρια από τη γρίπη και είχε πολλαπλάσιους θανάτους σε σχέση με άλλα κοινωνικά στρώματα. Ένας λόγος είναι ότι απέφυγαν τα νοσοκομεία της πόλης, φοβούμενοι ότι σε περίπτωση που πεθάνουν, οι οικογένειές τους θα καλούνταν να πληρώσουν δυσβάσταχτους λογαριασμούς. Τα πτώματα παρέμειναν στα σπίτια για μέρες, μέχρι να έρθουν φορτηγά ή καροτσάκια να παραλάβουν τους νεκρούς, οι οποίοι θάβονταν σε μαζικούς τάφους χωρίς φέρετρα.

Οι συνθήκες ζωής όμως ήταν αυτές που συνετέλεσαν καθοριστικά στη μετάδοση της νόσου. Η φτώχεια, η πείνα, η κακή θέρμανση, η διαβίωση πολλών ανθρώπων σε ένα μικρό σπίτι ήταν ο κανόνας. Όλα αυτά ευνοούσαν δευτερογενείς λοιμώξεις. Κυριολεκτικά εξοντώθηκαν ολόκληρες κοινότητες σε φτωχές περιοχές. Είναι πλέον επιβεβαιωμένο και με στατιστικά στοιχεία ότι τα ποσοστά κρουσμάτων και θανάτων στα φτωχά λαϊκά στρώματα ήταν πολλαπλάσια από τα αντίστοιχα των εύπορων τάξεων.

Στην πολυπληθή Ινδία πέθαναν 5 εκατομμύρια άνθρωποι. Στην Αυστραλία (σε πληθυσμό 5 εκατομμυρίων) πέθαναν περίπου 15.000. Στις ΗΠΑ μέσα σε λίγους μήνες πέθαναν 670.000. Στην πλειοψηφία τους ήταν νέοι και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί ο μέσος όρος ζωής κατά 10 χρόνια! Στον Καναδά πέθαναν 55.000 σε έναν πληθυσμό οκτώ εκατομμυρίων. Στην Ευρώπη ανάμεσα στα θύματα ήταν και πολλοί στρατιώτες που είχαν επιζήσει από τον πόλεμο. Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της ασθένειας ήταν ότι μόλυνε κυρίως νέα άτομα (20- 49 ετών) και περισσότερο άνδρες που δεν ανήκαν σε ευπαθείς ομάδες. Ήταν εκείνοι που βίωναν για τουλάχιστον τέσσερα χρόνια τις άθλιες συνθήκες ζωής στο στρατό, την εξασθένιση από τις αλλεπάλληλες πολεμικές συγκρούσεις, τις μετακινήσεις που ευνοούν τη διάδοση του ιού και την έλλειψη υγειονομικής περίθαλψης στις μονάδες τους. Κι από την άλλη, όσοι δεν πολεμούσαν αντιμετώπιζαν την υπερβολική και εξαντλητική εργασία.

Η αδυναμία θεραπείας της ισπανικής γρίπης κλόνισε την πίστη των ανθρώπων στην ιατρική, ενώ ακόμα κι όταν ανακοινώθηκε η ανακάλυψη φαρμάκου για την ασθένεια (τέλη Οκτώβρη στη Βιέννη), υπήρχαν δημοσιεύσεις καθηγητών που το θεωρούσαν αναξιόπιστο.

Δεν ήταν όμως και λίγες οι περιπτώσεις που εργαζόμενοι προχώρησαν εν μέσω πανδημίας σε απεργίες είτε για λόγους υγειονομικής προστασίας είτε με αιτήματα καλύτερων συνθηκών διαβίωσης.

Τον Μάιο του 1918, οι υπάλληλοι του Δήμου στην πόλη Γουίνιπεγκ του Καναδά ξεκίνησαν απεργία για καλύτερους μισθούς. Μέσα σ’ αυτούς και υπάλληλοι στα τρένα από τα οποία εξαρτιόταν η διακίνηση πολεμικού υλικού. Στη μάχη μπήκαν κι άλλοι κλάδοι (κυρίως εργάτες). Οι επιχειρηματίες της πόλης αρνούνταν να ικανοποιήσουν τα αιτήματά τους και τους κατηγόρησαν για… μπολσεβικισμό. Μάλιστα στις 21 Ιούνη παρακρατικές συμμορίες πυροβόλησαν τους απεργούς με αποτέλεσμα να σκοτωθούν πολλοί. Η απεργία έληξε τον Ιούλιο με συμφωνία των δύο πλευρών.

Αντίστοιχες κινητοποιήσεις έγιναν τον Ιανουάριο του 1919 στην Αυστραλία. Ναυτικοί σε πολλά λιμάνια σταμάτησαν την εργασία τους ζητώντας αύξηση των μισθών, ασφάλιση για τις οικογένειες των εργαζομένων που πέθαναν από τη γρίπη και πλήρη αμοιβή αν ήταν σε καραντίνα ή στο νοσοκομείο. Αντίστοιχα κινήθηκαν κι άλλοι εργαζόμενοι με αιτήματα κυρίως την υγειονομική προστασία τους. Στις 4 Μαΐου του 1919, στο Περθ, έγιναν άγριες συγκρούσεις, με οδοφράγματα, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ένας απεργός, ο Τομ Έντουαρντς, προ τιμήν του οποίου αργότερα στήθηκε άγαλμα σε πλατεία της πόλης. Και στην περίπτωση αυτή οι εργοδότες προσπάθησαν να συκοφαντήσουν τους απεργούς συνδέοντας τον αγώνα τους με τη «μάστιγα του μπολσεβικισμού». Ο μπολσεβικισμός χρησιμοποιήθηκε γενικότερα ως αιτία ακόμα για την εμφάνιση της πανδημίας. Η ισπανική γρίπη θεωρήθηκε από εκκλησιαστικούς κύκλους (και όχι μόνο) ως η τιμωρία του θεού για την ανατροπή που έφερε στον κόσμο η ρωσική επανάσταση.

Στην Ελλάδα τα πρώτα κρούσματα καταγράφηκαν στην Πάτρα σε εργάτες που ξεφόρτωναν στο λιμάνι φορτίο καπνού από τη Θεσσαλονίκη. Οι περισσότεροι από αυτούς πέθαναν. Παρόλα αυτά πραγματοποιήθηκε στην πόλη λαϊκό προσκύνημα σε μια εικόνα της παναγίας με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν τα κρούσματα. Πολλά ήταν και τα κρούσματα στη Δυτική Μακεδονία κάτι που βλέπουμε ότι συμβαίνει και στις μέρες μας με τον κορωνοϊό. Επίσης στη Σκύρο πέθανε το 1/3 του πληθυσμού.

Ως μέτρα αντιμετώπισης της νόσου προτείνονταν οι αντισηπτικές εισπνοές και γαργάρες, οι κοφτές βεντούζες, η τακτική αλλαγή εσωρούχων και η συστηματική καθαριότητα των χεριών. Σταδιακά αποφασίστηκε το κλείσιμο σχολείων, πανεπιστημίων, δικαστηρίων, καφενείων, επιβλήθηκε η τήρηση των αποστάσεων και δόθηκαν άδειες για κατ’ οίκον νοσηλεία. Πολλές επιχειρήσεις έκλεισαν, εργάτες σε εργοστάσια απολύθηκαν και αυξήθηκε κατακόρυφα η ανεργία. Ιδιαίτερα χτυπήθηκε από την ανεργία η πόλη του Βόλου με τα πολλά καπνεργοστάσια. Μια από τις παράπλευρες συνέπειες ήταν η αύξηση της εγκληματικότητας και του αλκοολισμού.

Μετά την πανδημία σε όλο τον κόσμο άρχισε να εισάγεται η έννοια της «κοινωνικοποιημένης ιατρικής» και της δωρεάν υγειονομικής περίθαλψης για όλους. Η Σοβιετική Ένωση ήταν η πρώτη χώρα που δημιούργησε ένα δημόσιο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, χρηματοδοτούμενο εξ ολοκλήρου μέσω ενός κρατικού συστήματος ασφάλισης. Αν και αντιμετώπιζε σοβαρές οικονομικές δυσκολίες μετά τον πόλεμο και την επανάσταση, διέθεσε μεγάλα χρηματικά ποσά για τη βελτίωση των συνθηκών υγείας. Το 1922 υπογράφηκε διάταγμα και ιδρύθηκε ένας ενιαίος οργανισμός δημόσιας υγείας. Ακολούθησαν κι άλλα κράτη κυρίως στη Δυτική Ευρώπη. Ακόμα και στις ΗΠΑ όπου επιλέχθηκαν τα συστήματα ασφάλισης βάσει εργοδότη, μετά τη γρίπη πήραν κάποια μέτρα για την ενοποίηση της υγειονομικής περίθαλψης.

Η σοβιετική κυβέρνηση παρουσίασε ένα εντελώς νέο σχέδιο για την περίθαλψη. Η ιατρική θα προσανατολιζόταν όχι μόνο στη θεραπεία αλλά και στη μελέτη των επαγγελματικών και κοινωνικών συνθηκών που δημιουργούν τις ασθένειες και την πρόληψή τους. Το νέο φάρμακο όπως έλεγαν δεν θα ήταν μόνο βιολογικό αλλά και «κοινωνιολογικό». Συνειδητοποιώντας ότι η πρόληψη ήταν καλύτερη από τη θεραπεία, οι αρχές εισήγαγαν προληπτικά υγειονομικά μέτρα, όπως εκτεταμένους ελέγχους τροφίμων στην βιομηχανία και την εστίαση, συνεχή έλεγχο του πόσιμου νερού ακόμη και του αέρα. Ήδη στα τέλη της δεκαετίας του 1920, τα ποσοστά θνησιμότητας μειώθηκαν σημαντικά (συμπεριλαμβανομένων και των παιδιών) και η συχνότητα εμφάνισης μολυσματικών ασθενειών περιορίστηκε δραστικά. Ταυτόχρονα δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στην εκπαίδευση μελλοντικών επιδημιολόγων, μικροβιολόγων και ειδικών για τις μολυσματικές ασθένειες.

Τέλος να αναφέρουμε ότι στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αν και η Σοβιετική Ένωση ήταν η χώρα που σήκωσε σχεδόν μόνη της όλο το βάρος της ναζιστικής επίθεσης και υπέστη τεράστιες καταστροφές, χτίστηκαν πολλά νοσοκομεία απομόνωσης και μονάδες απολύμανσης για τον περιορισμό της διασποράς νόσων όπως η δυσεντερία, η ελονοσία, ο τύφος και η ιική ηπατίτιδα. Ήταν ασθένειες  που εμφανίστηκαν λόγω των εκτεταμένων πολεμικών συγκρούσεων και μετακινήσεων πληθυσμού. Επίσης βασικό ρόλο στην αντιμετώπιση του προβλήματος έπαιξε η εκπαίδευση στρατιωτών στους κανόνες προσωπικής υγιεινής.

Α.Κ. - Σ.Σ.