Έλληνες στρατιώτες στα «σύρματα» της ερήμου 1941-44. Το αντιφασιστικό κίνημα στη Μέση Ανατολή

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 873, στις 20/6/2020

Την άνοιξη του 1944 περίπου 15.000 Έλληνες στρατιώτες και αξιωματικοί της Μ. Ανατολής θα βρεθούν φυλακισμένοι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, μετά από αίτημα της «Κυβέρνησης του Καΐρου» και στρατιωτική επέμβαση των Άγγλων. Πολλοί από αυτούς είχαν πάρει μέρος σε μάχες του ελληνικού στρατού με τους Γερμανούς στη Βόρεια Αφρική, όπως η 1^η ταξιαρχία στο Ελ Αλαμέιν. Ήταν ένα μικρό δείγμα των γεγονότων που θα ακολουθούσαν λίγους μήνες αργότερα, το Δεκέμβρη του '44 στην Αθήνα. 

  

Η δημιουργία του κινήματος

Λίγο μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα, ένα μέρος του αστικού πολιτικού κόσμου εγκατέλειψε το ελληνικό έδαφος και από την Κρήτη όπου βρισκόταν, φυγαδεύτηκε στην Αίγυπτο μαζί με αξιωματικούς και στρατιώτες. Επικεφαλής ήταν ο βασιλιάς Γεώργιος Β’. Εκεί σχηματίστηκε η λεγόμενη «Εξόριστη Κυβέρνηση του Καΐρου» με πρωθυπουργό τον Εμμανουήλ Τσουδερό. Η κυβέρνηση αυτή ήταν υπό τον έλεγχο των Άγγλων και δεν είχε καμιά επιρροή στην Ελλάδα. Όπως αναφέρει και ο Νίκος Ψυρούκης: «… Αρχικά η κυβέρνηση είχε υπό τις διαταγές της μόλις 23 αξιωματικούς και 65 υπαξιωματικούς και οπλίτες. Μεγαλύτερη απόδειξη της αντιλαϊκότητας του προπολεμικού πολιτικού καθεστώτος δεν υπήρχε. Η λεγόμενη εξόριστη βασιλική κυβέρνηση ήταν ένα φάντασμα». Να θυμίσουμε ότι στην Αθήνα σχηματίστηκε δωσίλογη φιλογερμανική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Τσολάκογλου.

Στην Αίγυπτο σταδιακά συγκροτήθηκαν οι Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις της Μ. Ανατολής με 30.000 στρατιωτικούς -κυρίως από τους πρόσφυγες πολέμου και τους Έλληνες της Αιγύπτου και της Συρίας- και φυσικά εντάχθηκαν στις βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις. Όμως η ίδρυση του ΕΑΜ στην Ελλάδα είχε σημαντική επίδραση και σ’ αυτό το στρατό.

Στις 10 Οκτώβρη του 1941 ιδρύεται η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ), με πολιτικό καθοδηγητή τον κομμουνιστή, πρόσφυγα πολέμου, Γιάννη Σαλά, δραπέτη από το σανατόριο Ασβεστοχωρίου που κατέφυγε στην Ικαρία και από εκεί στη Μ. Ανατολή.

Τρεις βασικούς στόχους έθεσε η ΑΣΟ: 1) Τη δημιουργία αξιόμαχου στρατού και τη συμμετοχή του στον αντιχιτλερικό πόλεμο. 2) Την απόδοση λαϊκού - δημοκρατικού χαρακτήρα στις ένοπλες δυνάμεις της Μ. Ανατολής. 3) Την αντίσταση του στρατού σε κάθε προσπάθεια επιβολής, μεταπολεμικά στην Ελλάδα, του παλιού καθεστώτος.

Μέσα σε λίγους μήνες θα ιδρυθεί η Αντιφασιστική Οργάνωση Ναυτικού (ΑΟΝ) και η Αντιφασιστική Οργάνωση Αεροπορίας (ΑΟΑ). Να σημειώσουμε ότι ο ελληνικός στόλος είχε διασωθεί και είχε φτάσει στην Αλεξάνδρεια γιατί οι ναύτες του αρνήθηκαν να υπακούσουν στις εντολές των ανωτέρων τους που είχαν διατάξει την αυτοβύθιση των πολεμικών πλοίων ή την παράδοσή τους στους Ναζί.

Στις τρεις αυτές οργανώσεις εντάχθηκε η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων φαντάρων και αξιωματικών. Στις αρχές του 1943 ιδρύεται και ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΕΑΣ) που κατάφερε να οργανώσει στον αντιφασιστικό αγώνα τούς Έλληνες πολίτες της περιοχής. Τον Απρίλη του 1943 δημιουργήθηκε ένα Κεντρικό Γραφείο που συντόνιζε όλες αυτές τις αντιφασιστικές οργανώσεις, με Γενικό Γραμματέα τον Γ. Σαλά. Η δραστηριότητά τους ήταν σημαντική και περιελάμβανε εκτός από την έκδοση εφημερίδας και εντύπων, συχνές διαδηλώσεις όπως αυτή της Πρωτομαγιάς του 1942 στο Τελ Αβίβ.

Η «Εξόριστη Κυβέρνηση» και πολύ περισσότερο οι Άγγλοι θορυβήθηκαν με την ανάπτυξη του αντιφασιστικού κινήματος, αφού είχε ταχθεί σαφώς υπέρ του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ και αργότερα υπέρ της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), της «Κυβέρνησης του Βουνού».

Οι Άγγλοι βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση αφού μετά τη διαφαινόμενη ήττα του 3^ου Ράιχ και την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα, ο ρόλος που ήθελαν να παίξει ο ελληνικός στρατός της Μ. Ανατολής ήταν η ανακατάληψη της εξουσίας στην χώρα από αυτόν και όχι από τον ΕΛΑΣ.

Η βρετανική επέμβαση

Μια πρώτη αντίδραση των Άγγλων και της ηγεσίας του ελληνικού στρατεύματος ήταν η προσπάθεια διάλυσης της 2^ης ελληνικής ταξιαρχίας τον Μάρτη του 1943 όταν απελευθέρωσαν φιλοβασιλικούς αξιωματικούς που κατηγορούνταν για λιποταξία και στάση και αντίθετα διέταξαν να παραιτηθούν όλοι οι δημοκράτες αξιωματικοί της. Με παρέμβαση της ΑΣΟ τα σχέδια των Άγγλων απέτυχαν. Νέα προσπάθεια διάλυσης της 2^ης ταξιαρχίας από τους Άγγλους και την κυβέρνηση έγινε τον Ιούλη του 1943 όταν δολοφονήθηκε ένας αντιφασίστας στρατιώτης. Οι υπόλοιποι φαντάροι αντέδρασαν και οι Άγγλοι τους αφόπλισαν και τους έκλεισαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Παράλληλα ξεκίνησαν και προσπάθειες δημιουργίας φιλοβασιλικών πυρήνων μέσα στο στρατό όπως ο Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών (ΙΔΕΑ)

Όμως το καθοριστικό πλήγμα στο αντιφασιστικό κίνημα δόθηκε τον Απρίλη του 1944. Μια επιτροπή αντιφασιστών αξιωματικών υπέβαλε στον Τσουδερό το αίτημα του στρατού για σχηματισμό κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας με κορμό την ΠΕΕΑ. Μάλιστα παρέδωσαν κείμενο υπογεγραμμένο από όλους σχεδόν τους στρατιώτες και αξιωματικούς. Ουσιαστικά το αντιφασιστικό κίνημα αμφισβητούσε την ίδια την κυβέρνηση του Καΐρου. Ο Τσουδερός μετά από λίγες μέρες έδωσε εντολή σε αξιωματικούς να συλλάβουν τα μέλη της αντιφασιστικής επιτροπής. Κάτι τέτοιο όμως ήταν δύσκολο με βάση τους συσχετισμούς δυνάμεων που επικρατούσαν μέσα στο στράτευμα. Έτσι ανέλαβε ο βρετανικός στρατός να εκτελέσει την απόφαση. Συνελήφθησαν κάποια μέλη της επιτροπής καθώς και πολλοί στρατιώτες που μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης έξω από το Κάιρο.

Όμως τα μέλη του αντιφασιστικού κινήματος αντέδρασαν και ένοπλοι φαντάροι και αξιωματικοί κατέλαβαν το Φρουραρχείο, φέρνοντας την κυβέρνηση σε πολύ δύσκολη θέση και αναγκάζοντας τον Τσουδερό να υποβάλει την παραίτησή του. Τα αγγλικά στρατεύματα για ακόμη μια φορά ανέλαβαν να αντιμετωπίσουν την κατάσταση. Με εντολή του ίδιου του Τσόρτσιλ ανακαλείται ο Τσουδερός στην πρωθυπουργία και το αγγλικό πυροβολικό πολιορκεί την 1^η ελληνική ταξιαρχία, εμποδίζοντας την πρόσβαση των στρατιωτών σε τροφή. Στο τηλεγράφημά του φαίνεται όλη η κυνικότητα που διέκρινε τον Βρετανό πρωθυπουργό τής πρώην Κοσμοκράτειρας: «Πριν καταφύγουμε στη χρήση όπλων, πρέπει ασφαλώς να αφήσουμε την έλλειψη ανεφοδιασμού να παίξει πλήρως το ρόλο της στο στρατόπεδο και στον λιμένα. Αξιοποιήσατε τον αποκλεισμό και αποκρούσατε κάθε απόπειρα διασπάσεώς του. Μην ανησυχείτε υπερβολικά για τις εξωτερικές συνέπειες. Μη δείχνετε μεγάλη προθυμία να έλθετε σε διαπραγματεύσεις. Περιοριστείτε στο να τους περικυκλώσετε με πυροβολικό και ανώτερες δυνάμεις και αφήσατε την πείνα να φέρει τα αποτελέσματά της». (Τσόρτσιλ «Απομνημονεύματα»).

Και οι εντολές του προς τον στρατηγό Πέιτζετ που ανέλαβε την καταστολή ήταν σαφείς: «Είμαστε έτοιμοι να χρησιμοποιήσουμε την βία, στον ανώτατο δυνατό βαθμό, αλλά θα ήταν καλύτερο να αποφευχθεί η σφαγή, εφ’ όσον είναι δυνατόν. Λέτε ότι η ευθύνη θα βαρύνει τους Βρετανούς και όχι την αδύνατη και παραπαίουσα Ελληνική Κυβέρνηση. Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητος είναι έτοιμη να το επωμισθεί αυτό».

Και πράγματι η τακτική των Άγγλων πέτυχε. Τη νύχτα 22-23 Απρίλη τα αγγλικά στρατεύματα κατέστειλαν την εξέγερση των πληρωμάτων του ναυτικού στην Αλεξάνδρεια και την επομένη επιτέθηκαν στην 1^η Ταξιαρχία. Μετά από λίγες μέρες παραδόθηκαν και οι ναύτες από τα πλοία του Πορτ Σάιντ. 15.000 έλληνες στρατιώτες φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη γειτονική Λιβύη και στην Ερυθραία που είχαν φτιαχτεί για τους Γερμανούς αιχμαλώτους. Μάλιστα για να χωρέσουν οι Έλληνες αιχμάλωτοι απελευθέρωσαν πολλούς Γερμανούς!! Τα στρατόπεδα αυτά, έμειναν με το όνομα «τα σύρματα», επειδή ήταν μέσα στην έρημο περιφραγμένα με σύρμα. Για περισσότερο από 6 μήνες έζησαν κάτω από άθλιες συνθήκες και υπέστησαν σκληρά βασανιστήρια.

Οι Άγγλοι ήταν αποφασισμένοι να μην αφήσουν τίποτα στην τύχη. Η συντριβή του αντιφασιστικού κινήματος στη Μ. Ανατολή ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για τις μετέπειτα εξελίξεις στην Ελλάδα και τον έλεγχο της χώρας από αυτούς. Χρειάζονταν πειθαρχημένο ελληνικό στρατό για τη συντριβή του ΕΛΑΣ που είχε καταφέρει τα προηγούμενα χρόνια να απελευθερώσει σχεδόν όλη τη χώρα. Έτσι στις 31 Μάη του 1944 συγκροτούν την «Ορεινή Ταξιαρχία» και μαζί με τον «Ιερό Λόχο» που είχε δημιουργηθεί από το 1942 αποτέλεσαν το σκληρό πυρήνα των πιστών στη βασιλική Κυβέρνηση στρατευμάτων.

Δυστυχώς η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ δεν πήρε το μάθημα από τα γεγονότα στη Μ. Ανατολή και σύντομα προχώρησε στην υπογραφή της Συμφωνίας του Λιβάνου και αργότερα της Καζέρτας. Το αποτέλεσμα γνωστό. Δεκέμβρης του '44 και Βάρκιζα.

Πηγές:

Ν. Ψυρούκης «Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας» τ. 1

Σ. Γρηγοριάδης «Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974» τ. 3

Θ. Χατζής: «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», τ. Γ'.

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης για τον Γιάννη Σαλά

«O κόσμος δεν ξέρει ποιος ήταν πραγματικά ο Γιάννης ο Σαλάς. Θλίβομαι γιατί οι νεότεροι τον αγνοούν. Κι άλλοτε το έχω αναφέρει σε κάποια συνέντευξή μου.

O Σαλάς είναι ο ήρωας της Μέσης Ανατολής, ο ιδρυτής της AΣO, της Αντιφασιστικής Στρατιωτικής Οργάνωσης, είναι ο Φάνης στις Ακυβέρνητες πολιτείες του Τσίρκα. Όταν διάβασα το βιβλίο, πετάχτηκα πάνω! Τηλεφώνησα στον Τσίρκα και του το λέω. Ναι, μου απαντάει, αλλά τα πρόσωπα του βιβλίου δεν είναι εντελώς ίδια με τα πραγματικά.

Τον Σαλά δεν έτυχε να τον γνωρίσω. Οργάνωσε το αντάρτικο στη Σάμο. Κράτησε βέβαιο λίγο καιρό, αλλά, φαντάσου, αντάρτικο στη Σάμο! Μετά τον σκότωσαν και τον έσερναν πίσω από τις ρόδες ενός αυτοκινήτου στους δρόμους της πόλης.

Εγώ έμαθα για τον Σαλά ένα χρόνο μετά, το 1949, από κάτι Ικαριώτες εξόριστους που τους είχαν συλλάβει και τους έφεραν στη φυλακή (σ.σ. Επταπύργιο). Έλεγαν ένα τραγούδι για τον Σαλά. Είδα ότι μετά από λίγο είχε γίνει σαν δημοτικό τραγούδι. Ήταν πολύ συγκινητικό.

Αυτό το περιστατικό είναι τελείως προσωπικό. Δεν το ξέρει κανείς».

(από συνέντευξη του Μ. Αναγνωστάκη)