Το εθνικό γαϊτανάκι του Καυκάσου και οι Σοβιετικές Δημοκρατίες

 

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φυλ. 948, στις 7/10/2023

 

Οι δραματικές εξελίξεις στο Ναγκόρνο Καραμπάχ (Αρτσάχ για τους Αρμένιους) και ο ξεριζωμός χιλιάδων Αρμενίων αναδεικνύει για ακόμα μια φορά τους κινδύνους που εγκυμονούν όταν η «λύση» των εθνικών προβλημάτων αφήνεται στις διαθέσεις των ιμπεριαλιστών. Η περιοχή τού Καυκάσου εδώ και χρόνια έχει μετατραπεί σε ένα μόνιμο πεδίο συγκρούσεων και σφαγών. Οι λαοί του πληρώνουν με τον χειρότερο τρόπο τα παιχνίδια των μεγάλων δυνάμεων αλλά και των ντόπιων κυβερνήσεων. Για την καλύτερη κατανόηση των εξελίξεων θα επιχειρήσουμε μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία τής περιοχής και ειδικά της περιόδου που δημιουργήθηκαν οι σοβιετικές δημοκρατίες.

 

Στην Υπερκαυκασία (η περιοχή νότια του Καυκάσου μεταξύ Κασπίας και Μαύρης Θάλασσας), πριν τη δημιουργία της ΕΣΣΔ, είχε δημιουργηθεί μια περίπλοκη κατάσταση σε σχέση με το εθνικό πρόβλημα. Για να αντιληφθούμε την πολυπλοκότητα του ζητήματος αρκεί να σημειώσουμε ότι για αιώνες ζούσαν στην περιοχή οκτώ γηγενείς εθνικές ομάδες με μεγαλύτερες αυτές των Γεωργιανών, των Αζέρων και των Αρμενίων. Στις αρχές του 20^ου αιώνα, ο πληθυσμός καθεμιάς από αυτές αριθμούνταν σε 2 εκατομμύρια. Όλη η περιοχή βρισκόταν υπό την εξουσία της τσαρικής Ρωσίας.

Μεγάλες ήταν οι διαφοροποιήσεις τους σε όλα τα επίπεδα (θρησκευτικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό) αλλά κυρίως οι οικονομικές διαφορές ήταν η βασική πηγή των μεταξύ τους αντιθέσεων που κατέληγαν συχνά και σε συγκρούσεις. Οι Αζέροι ήταν μουσουλμάνοι, τουρκικής καταγωγής, κυρίως φτωχοί αγρότες (φεουδαρχία), οι Αρμένιοι (κυρίως χριστιανοί) είχαν πιο συγκροτημένη αστική τάξη (έμποροι) χωρίς όμως προλεταριάτο και στην Γεωργία (κυρίως χριστιανοί) εξακολουθούσε να ισχύει το φεουδαρχικό σύστημα, με μια γεωργιανή αστική τάξη υπό διαμόρφωση. Η μόνη περιοχή που υπήρχε πιο ισχυρό προλεταριάτο ήταν το Μπακού με εργάτες Αζέρους, Ρώσους και Αρμένιους. Τα σύνορα ήταν ασαφή και η διασπορά-ανάμιξη των εθνοτήτων ήταν μεγάλη. Ένας πυρήνας προβλημάτων (όχι ο μοναδικός) ήταν οι εντάσεις μεταξύ τουρκικών πληθυσμών και Αρμενίων που έφταναν μέχρι και σε διώξεις των τελευταίων. Αλλά και μέσα στην Γεωργία που υπήρχε αρμενική αστική τάξη είχε αναπτυχθεί ο αντιαρμενικός εθνικισμός. Κυρίαρχη όμως ήταν η αντίθεση των πληθυσμών αυτών με τον μεγαλορώσικο σωβινισμό. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου η ευρύτερη περιοχή έγινε αντικείμενο διεκδίκησης από την Αντάντ, τους Οθωμανούς και τους Ρώσους.

Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση δημιουργήθηκε το Επιτροπάτο της Υπερκαυκασίας. Ήταν μια προσπάθεια ανάδειξης του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των τριών εθνοτήτων από την αστική πλευρά και με κυρίαρχους του Γεωργιανούς. Παράλληλα υπήρχε το Σοβιέτ των εργατών, στρατιωτών και αγροτών που ελεγχόταν από τους Μενσεβίκους. Οι παραχωρήσεις περιοχών της Υπερκαυκασίας στους Οθωμανούς με τη συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ έφεραν νέες εντάσεις. Το Επιτροπάτο δεν αναγνώρισε τη σοβιετική κυβέρνηση στη Ρωσία και αναδείχθηκε ντε φάκτο σε ανεξάρτητη κυβέρνηση. Έτσι στις 22 Απρίλη του 1918 δημιουργήθηκε η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Υπερκαυκασίας.

Την ίδια περίπου περίοδο ιδρύθηκε η κομμούνα του Μπακού (έχει γραφτεί παλιότερα σχετικό άρθρο στην ΠΣ) μετά από σκληρές μάχες των μπολσεβίκων εργατών του Μπακού με τις αντεπαναστατικές δυνάμεις που υποστηρίζονταν από ντόπιους αστούς εθνικιστές, τσιφλικάδες, οθωμανικά στρατεύματα και Άγγλους. Ιδιαίτερα για την Βρετανική Αυτοκρατορία η περιοχή ήταν καίρια σημασίας αφού «θα ήθελε να διατηρήσει το δρόμο που πάει κατευθείαν προς την Ανατολή μέσω της Υπερκαυκασίας» (Στάλιν). Η Κομμούνα του Μπακού, η προσπάθεια εγκαθίδρυσης σοβιετικής εξουσίας στο μεγάλο αυτό βιομηχανικό κέντρο διήρκεσε περίπου τέσσερις μήνες. Τελικά το Μπακού καταλήφθηκε από τους Άγγλους.

Η Δημοκρατία της Υπερκαυκασίας δεν άντεξε παρά έναν μήνα. Ο κυρίαρχος ρόλος της Γεωργίας δημιούργησε αντιδράσεις στους Αζέρους και στους Αρμενίους. Αστοί εθνικιστές και των τριών εθνοτήτων εκμεταλλεύτηκαν τις αντιθέσεις και η νεοπαγής Δημοκρατία κατέρρευσε στις 26 Μάη 1918. Την ίδια μέρα ιδρύθηκε η ανεξάρτητη Δημοκρατία της Γεωργίας και δύο μέρες αργότερα της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν.

Δυστυχώς για τους αστούς εθνικιστές των δύο τελευταίων Δημοκρατιών, ένα μεγάλο μέρος των εδαφών τους καταλήφθηκε από τα οθωμανικά στρατεύματα μέσα σε λίγες εβδομάδες. Το χειρότερο όμως είναι ότι οι μεταξύ τους αντιθέσεις αναζωπυρώθηκαν και οι Αρμένιοι του Ν. Καραμπάχ πλήρωσαν ακριβά -με αποκλεισμό των εδαφών τους- την αντιαζέρικη στάση τής αστικής κυβέρνησης της Αρμενίας. Αξίζει να αναφέρουμε ότι τον Αύγουστο του 1922 υπήρξε απόφαση των Αρμενίων του Ν. Καραμπάχ στο 7^ο Συνέδριό τους με την οποία αναγνώριζαν ότι το Ν. Καραμπάχ ήταν τμήμα του Αζερμπαϊτζάν -έστω και προσωρινά- και θα αποδεχόταν οποιαδήποτε απόφαση έπαιρνε για το ζήτημα το Συνέδριο Ειρήνης (των δυτικών δυνάμεων).

Μόνο η Γεωργία απέφυγε την στρατιωτική κατοχή αφού μπήκε υπό την προστασία της Γερμανίας. Το αντίτιμο όμως ήταν ακριβό. Αναγκάστηκε όχι μόνο να δεχτεί τα σύνορα της συνθήκης Μπρεστ-Λιτόφσκ και τις παραχωρήσεις που είχαν γίνει στους Οθωμανούς αλλά υποχωρώντας ακόμα περισσότερο, έθεσε τα εδάφη της και τις πρώτες ύλες που παρήγαγε στη διάθεση της Γερμανίας. Να σημειώσουμε ότι την προεδρία τής κυβέρνησης ανέλαβε Μενσεβίκος.

Μετά την λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την ήττα των Γερμανών, όλη σχεδόν η περιοχή της Υπερκαυκασίας καταλήφθηκε από τους Βρετανούς. Αυτοί συνέχισαν να υπόσχονται ανεξαρτησία σε όλους, αποκτώντας τον κλασικό ρόλο τού επιδιαιτητή. Οι αστικές κυβερνήσεις στις τρεις αυτές Δημοκρατίες ήταν κυβερνήσεις ανδρεικέλων. Οι Βρετανοί έπαιζαν ολοφάνερα διασπαστικό ρόλο, υποστηρίζοντας πότε τους Αρμένιους και πότε τους Αζέρους για τις διαφιλονικούμενες περιοχές. Είναι χαρακτηριστικό ότι τον Αύγουστο του 1919 υπέγραψαν συμφωνία με τον Αζέρο ηγέτη ότι το Ναγκόρνο Καραμπάχ και άλλες διαφιλονικούμενες περιοχές κατοχυρώνονται στο Αζερμπαϊτζάν και τον επόμενο μήνα την ακύρωσαν. Όμως, στο τέλος του 1919 και μετά την νίκη των Μπολσεβίκων εναντίον των Λευκών στον ρωσικό εμφύλιο, αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από τον Καύκασο.

Το επόμενο διάστημα πραγματοποιήθηκε μια σειρά λαϊκών εξεγέρσεων υπό την καθοδήγηση των Μπολσεβίκων στην περιοχή. Η πρώτη Σοσιαλιστική Σοβιετική Δημοκρατία (ΣΣΔ) που ιδρύθηκε ήταν αυτή του Αζερμπαϊτζάν (Απρίλης 1920) που ζήτησε συμμαχία με τη Σοβιετική Ρωσία. Με έναν ιδιαίτερο συμβολισμό για την επίλυση των εθνικών ζητημάτων, η Μόσχα έστειλε στο Μπακού τους Κύρωφ, Ορτζονικίτζε και Μικογιάν δηλαδή έναν Ρώσο, έναν Γεωργιανό και έναν Αρμένιο για να συμβάλλουν στη θεμελίωση της σοβιετικής εξουσίας στην Υπερκαυκασία. Οι Αρμένιοι του Καραμπάχ χαιρέτησαν αυτή την εξέλιξη, αισιοδοξώντας ότι θα τερματιστεί η βία. Όμως η αστική κυβέρνηση της Αρμενίας συνέχισε τις επιθέσεις στα εδάφη του Καραμπάχ.

Η Αρμενία ανακηρύχθηκε σε ΣΣΔ στα τέλη του 1920 όταν η αστική κυβέρνησή της είχε διαλυθεί εντελώς από τις προδοσίες και την εξαπάτηση των Άγγλων και των αστών εθνικιστών και από τις σφαγές του τουρκικού στρατού, οπότε και ξέσπασε λαϊκή εξέγερση και επέμβαση του σοβιετικού στρατού. Να σημειώσουμε ότι λίγο πριν την κατάρρευσή της η αστική κυβέρνηση της Αρμενίας υπέγραψε συμφωνία με τους κεμαλιστές με την οποία τους παρέδιδε σχεδόν όλα τα εδάφη της Αρμενίας, με ό,τι μπορεί αυτό να σήμαινε για τον αρμενικό πληθυσμό. Καταλαβαίνουμε δηλαδή ότι η σοβιετική εξουσία έσωσε την Αρμενία. Ο Στάλιν σε άρθρο του στην Πράβντα τον Δεκέμβρη του 1920 έγραψε χαρακτηριστικά: «…μόνο η σοβιετική εξουσία μπόρεσε να λύσει το λεγόμενο αρμένικο πρόβλημα που μάταια έσπαγαν το κεφάλι τους για να το λύσουν οι γερόλυκοι της ιμπεριαλιστικής διπλωματίας».

Από κει και πέρα οι σοβιετικές κυβερνήσεις των χωρών αυτών μαζί με την Σοβιετική Ρωσία έκαναν μια προσπάθεια να περιορίσουν τις εθνικές αντιπαραθέσεις και τις αντιθέσεις που εξακολουθούσαν να υπάρχουν μεταξύ των εθνοτήτων, αφού μια ιστορία τόσων χρόνων καταπίεσης και ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων δεν μπορούσε να διαγραφεί εύκολα. Παρόλα αυτά έχει επικρατήσει μέσα από την αντικομμουνιστική προπαγάνδα η άποψη πως οι Μπολσεβίκοι ήταν αυτοί που εφάρμοσαν την πολιτική του «διαίρει και βασίλευε» και όχι οι ιμπεριαλιστές. Ειδικά για την περίπτωση του Ν. Καραμπάχ για την οποία κατηγορούν τους Σοβιετικούς ότι είναι υπεύθυνοι για την κατοχύρωσή του ως εδάφους του Αζερμπαϊτζάν, υπάρχουν ντοκουμέντα που αποδεικνύουν ότι οι αστικές κυβερνήσεις των Αρμενίων παζάρευαν την περιοχή έναντι άλλων διεκδικήσεων και η σοβιετική κυβέρνηση έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην αυτοδιάθεσή του. Ήδη από τα τέλη του 1920 είχε συμφωνηθεί να θεωρείται τμήμα της Αρμενίας το Ναχιτσεβάν και το Ζανγκεζούρ και παραχωρήθηκε πλήρες δικαίωμα αυτοδιάθεσης στους Αρμενίους του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Φυσικά οι διενέξεις δε σταμάτησαν. Υπήρξαν αρκετές προστριβές το επόμενο διάστημα για το ζήτημα του Ν. Καραμπάχ, μέχρι που, τον Ιούνη του 1923 με απόφαση της αζέρικης κυβέρνησης, σχηματίστηκε από το αρμενικό τμήμα του Ν. Καραμπάχ Αυτόνομη Περιφέρεια.

Τέλος να αναφέρουμε ότι στις 7 Μάη 1920 η αστική κυβέρνηση της Γεωργίας υπέγραψε συμφωνία και αναγνώρισε την ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν. Η Τιφλίδα όμως όλο το προηγούμενο διάστημα είχε μετατραπεί σε βάση αντεπαναστατικής δράσης για την ευρύτερη περιοχή. Η κυβέρνηση της Γεωργίας κυνήγησε άγρια τους γεωργιανούς κομμουνιστές. Με αφορμή όμως ένα συνοριακό επεισόδιο με την Αρμενία, προκλήθηκε ένοπλη εξέγερση των γεωργιανών μπολσεβίκων καθώς και η επέμβαση του ρωσικού στρατού. Στις 25 Φλεβάρη του 1921 η Γεωργία ανακηρύχθηκε ΣΣΔ.

Για μεγάλο διάστημα οι λαοί της περιοχής μέσα στα πλαίσια της ΕΣΣΔ έζησαν ειρηνικά και μεγαλούργησαν. Η καπιταλιστική παλινόρθωση και τελικά η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ ξανάφερε στο προσκήνιο αντιθέσεις που εκμεταλλεύτηκαν για άλλη μια φορά αστικά στοιχεία και ιμπεριαλιστές, με αποτέλεσμα πολέμους, σφαγές και τελικά τον ξεριζωμό των Αρμενίων του Ν. Καραμπάχ

 

Πηγές

«Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης» τ. 1, Ε. Χ. Καρρ, εκδ. Υποδομή

«Άπαντα Στάλιν» τ. 4, εκδ. Γνώσεις

Ιστοσελίδα «https://parapoda.wordpress.com/»

Σ.Σ.