Σεπτέμβρης του 1955. Οι επιθέσεις κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης

 Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φυλ. 947, στις 23/9/2023

 

Τη νύχτα 6-7 Σεπτέμβρη του 1955 πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη επίθεση εναντίον του ελληνικού κυρίως πληθυσμού στην Κωνσταντινούπολη από Τούρκους εθνικιστές. Υπήρξαν και επιθέσεις σε Αρμενίους και Εβραίους αλλά σε πολύ μικρότερη έκταση. Τα επεισόδια πήραν μεγάλες διαστάσεις με νεκρούς, τραυματίες και εκτεταμένες καταστροφές.

 

Στην επίσημη ελληνική ιστορία τα γεγονότα καταγράφηκαν ως «Σεπτεμβριανά του ’55» και οι αιτίες τους αποδόθηκαν σχεδόν αποκλειστικά στο «βαθύ» τουρκικό κράτος που από την εποχή του Κεμάλ επεδίωκε την ομογενοποίηση του πληθυσμού της Τουρκίας και την εθνική καθαρότητα. Σίγουρα υπάρχει κι αυτή η πλευρά που σχετίζεται με την έντονη παρουσία Ελλήνων, Αρμενίων και Εβραίων στην οικονομική ζωή της χώρας και με την προσπάθεια μερίδων του τουρκικού κατεστημένου να διεκδικήσει το σύνολο αυτής της οικονομικής δραστηριότητας προς όφελος της ντόπιας αστικής τάξης. Όμως όσα διαδραματίστηκαν εκείνη τη νύχτα έχουν άμεση σχέση με τις εξελίξεις της εποχής στο Κυπριακό, τους αντιαποικιακούς αγώνες του κυπριακού λαού ενάντια στη Βρετανική Αυτοκρατορία και τον ρόλο των Άγγλων και των Αμερικανών.

 

Τα γεγονότα

Στις 6 Σεπτέμβρη του 1955 σημειώθηκε στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης (το σπίτι που γεννήθηκε ο πατέρας τού τουρκικού έθνους, Κεμάλ Ατατούρκ) μια έκρηξη ενός αυτοσχέδιου μηχανισμού μικρής ισχύος με αποτέλεσμα να υπάρξουν ελάχιστες υλικές ζημιές. Η είδηση έφτασε την ίδια μέρα στην Κωνσταντινούπολη, μεθοδικά παραποιημένη, πληροφορώντας τον τουρκικό λαό για την ολική καταστροφή τού Προξενείου. Το απόγευμα της ίδιας μέρας ένα τεράστιο πλήθος από δεκάδες χιλιάδες Τούρκους ξεχύθηκε στις ελληνικές συνοικίες και, κραδαίνοντας λοστούς και ρόπαλα, κατέστρεψε, έκαψε και λεηλάτησε χιλιάδες σπίτια και καταστήματα αλλά και εργοστάσια, σχολεία και εκκλησίες. Ένα πραγματικό πογκρόμ εξαπολύθηκε μέχρι και τα ξημερώματα της επόμενης μέρας. Τα επεισόδια συνεχίστηκαν την επομένη και στη Σμύρνη, με επιθέσεις σε σπίτια ελλήνων αξιωματικών του ΝΑΤΟ, πυρπόληση του ελληνικού προξενείου και του ελληνικού περιπτέρου της Διεθνούς Έκθεσης. Οι τουρκικές αρχές, όπως αποδείχθηκε αργότερα, είχαν πάρει εντολή από τον υπουργό Εσωτερικών της Τουρκίας Ν. Γκεντίκ να μην επέμβουν και να δείξουν ανοχή. Μάλιστα στις επιθέσεις συμμετείχαν και πολλοί αστυνομικοί με πολιτικά.

Το αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν 16 Έλληνες και ένας Αρμένιος, πολλοί περισσότεροι να τραυματιστούν και δεκάδες γυναίκες να υποστούν βιασμό. Οι υλικές ζημιές ήταν ανυπολόγιστες.

Η νύχτα αυτή ήταν η αρχή μιας μαζικής αποχώρησης Ελλήνων από την Τουρκία. Στα επόμενα χρόνια υπέστησαν κι άλλους διωγμούς (απελάσεις 1964 και 1971) που είχαν ως αποτέλεσμα τη δραματική μείωση του ελληνικού στοιχείου στα σημερινά επίπεδα των 2000 περίπου κατοίκων. Πριν το 1955 πάνω από 100 χιλιάδες Έλληνες ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν οι «μη ανταλλάξιμοι» σύμφωνα με τη συνθήκη της Λοζάνης.

Να τονίσουμε στο σημείο αυτό ότι υπήρξαν και πράξεις αλληλεγγύης από τη μεριά των Τούρκων προς τους Έλληνες συμπολίτες τους οι οποίοι, με κίνδυνο της ζωής τους, έκρυψαν στα σπίτια τους πολλούς διωκόμενους ή απέτρεψαν καταστροφές καταστημάτων Ελλήνων, ισχυριζόμενοι ότι ανήκουν σε Τούρκους.

Η τουρκική κυβέρνηση του Α. Μεντερές κατηγόρησε αρχικά για τα επεισόδια τους… κομμουνιστές, κάτι που ήταν ολοφάνερο ψέμα και αναγκάστηκε γρήγορα να το μαζέψει.

 

Οι πραγματικές αιτίες

Η αλήθεια φάνηκε σύντομα. Η ίδια η τουρκική κυβέρνηση και ο Μεντερές είχαν μεγάλη ανάμιξη και στην προβοκάτσια του τουρκικού Προξενείου αλλά και στην προετοιμασία των γεγονότων του Σεπτέμβρη. Μάλιστα το προηγούμενο διάστημα είχε διασπείρει ψεύτικες πληροφορίες για δήθεν επικείμενες επιθέσεις εναντίον Τουρκοκυπρίων στην Κύπρο, ώστε να διαμορφωθεί το κατάλληλο κλίμα στο εσωτερικό της Τουρκίας.

Όμως ακόμα μεγαλύτερη ανάμιξη είχε η Μ. Βρετανία, λόγω των εξελίξεων στο Κυπριακό. Την εποχή εκείνη υπήρξε μεγάλη κωλυσιεργία από τη μεριά τους στη σύγκλιση Διάσκεψης για την Κύπρο ώστε να συζητηθεί το αίτημα της αυτοδιάθεσης. Τον Ιούλη του 1955, η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε για δεύτερη φορά (η πρώτη ήταν το 1954 αλλά την απέσυρε) ότι θα καταθέσει προσφυγή στον ΟΗΕ για το ζήτημα. Η απόφαση αυτή ήταν αποτέλεσμα των αγώνων του κυπριακού και του ελληνικού λαού για την αυτοδιάθεση της Κύπρου, της έναρξης ένοπλων επιθέσεων της ΕΟΚΑ εναντίον βρετανικών στόχων από τον Απρίλη του ίδιου χρόνου αλλά και της ενθάρρυνσης από τη μεριά των Αμερικανών που έπαιζαν το δικό τους παιχνίδι απέναντι στους Άγγλους. Μια ενδεχόμενη προσφυγή στον ΟΗΕ θα διεθνοποιούσε το ζήτημα φέρνοντας σε δύσκολη θέση την Μ. Βρετανία. Βέβαια οι συσχετισμοί της εποχής δεν ήταν ευνοϊκοί και η προσφυγή δεν προχώρησε τελικά στη Γενική Συνέλευση του Οργανισμού.

Αντίθετα η τακτική των Άγγλων ήταν να μπει στο παιχνίδι η Τουρκία, ώστε το Κυπριακό να περιοριστεί μεταξύ των τριών χωρών (Μ. Βρετανία, Ελλάδα, Τουρκία). Με τον τρόπο αυτό, ένα ζήτημα που αφορούσε τον αγώνα του κυπριακού λαού ενάντια στην αγγλική αποικιοκρατία θα μετατρεπόταν σε μια διμερή διαμάχη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, θέτοντας επί τάπητος την απειλή της διχοτόμησης του νησιού. Στην περίπτωση αυτή οι Άγγλοι, από θύτες του κυπριακού λαού και κατηγορούμενοι μπροστά στη διεθνή κοινή γνώμη για τον αποικιακό ζυγό μισού εκατομμυρίου Κυπρίων, θα μετατρέπονταν σε επιδιαιτητές για μια διαφορά μεταξύ δύο ΝΑΤΟϊκών συμμάχων, της Ελλάδας και της Τουρκίας. Υπάρχουν και σχετικές αναφορές σε κείμενα Άγγλων πολιτικών ότι η Μ. Βρετανία είχε στόχο να καταστήσει αντιμαχόμενες πλευρές την Ελλάδα και την Τουρκία. Να λάβουμε υπόψη ότι υπήρξε μια μεγάλη περίοδος μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’50 που οι ελληνοτουρκικές σχέσεις ήταν πολύ καλές.

Να σημειώσουμε εδώ ότι το αίτημα της αυτοδιάθεσης και τελικά της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα «υποστηρίχθηκε» ως ένα βαθμό -έστω και ανεπίσημα- κι από τις ΗΠΑ (έτσι κι αλλιώς έλεγχαν την Ελλάδα και ήταν γνωστές οι σχέσεις τους με τον Γρίβα), στα πλαίσια του ανταγωνισμού τους με την Μ. Βρετανία στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, της Εγγύς και Μέσης Ανατολής. Η Αγγλία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έδειχνε σημεία υποχώρησης στην περιοχή ενώ οι ΗΠΑ μπήκαν δυναμικά στον γεωπολιτικό ανταγωνισμό. Φυσικά δεν έφτασαν οι ΗΠΑ να υποστηρίξουν την προσφυγή της Ελλάδας στον ΟΗΕ γιατί μια τέτοια επιλογή θα έθετε σοβαρό ζήτημα στο εσωτερικό της ΝΑΤΟϊκής συμμαχίας.

Τελικά στις 29 Αυγούστου θα ξεκινήσει στο Λονδίνο η Τριμερής Διάσκεψη που συγκάλεσε ο άγγλος υπουργός Εξωτερικών Μακ Μίλαν. Η πρότασή του δεν ανέφερε ούτε λέξη για αυτοδιάθεση αλλά μόνο για «αυτοκυβέρνηση» μέσα στα πλαίσια της αγγλικής κυριαρχίας. Η ελληνική πρόταση (Στ. Στεφανόπουλος) ανέφερε την αυτοδιάθεση, δίνοντας όμως την εγγύηση ότι σε περίπτωση ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα οι βρετανικές βάσεις στην Κύπρο θα διατηρηθούν και την υπόσχεση για νέες βάσεις στην Ελλάδα σε όποια περιοχή επιθυμούν οι Άγγλοι. Η τουρκική πλευρά (Φ. Ζορλού) υποστήριξε τη διατήρηση της Κύπρου ως αποικία του Στέμματος και αρνούνταν την αυτοδιάθεση και την αυτοκυβέρνηση. Μάλιστα ζήτησε σε περίπτωση αποχώρησης των Άγγλων από το νησί να επιστραφεί η Κύπρος στην Τουρκία για λόγους που σχετίζονται με τη συνθήκη της Λοζάνης.

Η διάσταση πλέον ήταν ολοφάνερη. Η Μ. Βρετανία πέτυχε το στόχο της. Έμενε να υπάρξει ένα γεγονός που θα φανέρωνε και την οργή του τουρκικού λαού έναντι των ελληνικών απαιτήσεων. Στις 5 Σεπτέμβρη ο Ζορλού ανακοίνωσε την διακοπή της Τριμερούς και την επομένη πραγματοποιήθηκε η προβοκάτσια του Προξενείου στη Θεσσαλονίκη και το πογκρόμ της Κωνσταντινούπολης.

Μετά το τουρκικό πραξικόπημα της 27^ης Μαΐου 1960 οι Μεντερές και Ζορλού καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν το 1961 ως οργανωτές των επιθέσεων. Αν και σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η δίκη ήταν δίκαιη, υπάρχει ένα σημείο στο σκεπτικό της απόφασης που αξίζει να παρατεθεί: «…ο Ζορλού, που βρισκόταν σε στενή επαφή με τον Μακ Μίλαν, με κρυπτογραφημένο τηλεγράφημά του από το Λονδίνο στις 28 Αυγούστου 1955, μια μέρα δηλαδή προτού να αρχίσει η Τριμερής Διάσκεψη, ζήτησε από τον Μεντερές "εντονότερη δράση" για να αποδειχθεί η απόφαση των Τούρκων "να περιφρουρήσουν τα δίκαιά τους"» (Λιναρδάτος σελ. 334). Βέβαια η δίκη των Ζορλού, Μεντερές κ.α. στην πραγματικότητα δεν έχει σχέση με τα γεγονότα. Απλώς αυτά αξιοποιήθηκαν από τους πραξικοπηματίες στην κατεύθυνση μιας συνολικότερης αναδιάταξης του πολιτικού σκηνικού στην Τουρκία που πιθανώς να σχετίζεται με τις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου στις οποίες υπήρξαν αντιδράσεις.

Τέλος για την προβοκάτσια του Προξενείου στη Θεσσαλονίκη αποδείχθηκε ότι την σκηνοθέτησαν τούρκοι πράκτορες (δύο πρόξενοι, ένας φοιτητής και ο φύλακας του Προξενείου). Η ενοχή του φοιτητή επιβεβαιώθηκε με επιστολή του που βρέθηκε στο Προξενείο. Επίσης υπάρχουν στοιχεία για πιο άμεσο ρόλο των Άγγλων και σ’ αυτό το ζήτημα. Όταν πραγματοποιήθηκε η ανάκριση υπήρξε αναφορά σε πράκτορα της Ιντέλιτζενς Σέρβις που ήρθε σε συνεννόηση με τους δύο προξένους και σχεδίασε την επίθεση στο Προξενείο. Ο πράκτορας συνελήφθη από τις ελληνικές αρχές αλλά αφέθηκε ελεύθερος χωρίς να του ασκηθεί δίωξη. Δεν ανακοινώθηκε ούτε το όνομά του. (τα τελευταία στοιχεία από Λιναρδάτο σελ. 335-336)

Η συνέχεια είναι γνωστή. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις οξύνθηκαν. Οι συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου προετοίμασαν διχοτομικές λύσεις και η κατάληξη αποτυπώθηκε με το χουντικό πραξικόπημα στην Κύπρο και την τουρκική εισβολή.

 

Πηγές

«Από τον εμφύλιο στη Χούντα, τ. Β, 1952-1955», Σπ. Λιναρδάτος, εκδ. Παπαζήση.

«Για το Κυπριακό και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις», Γ. Χοντζέας

Σ.Σ.