Θεσσαλονίκη. Από το Ισραηλινό νεκροταφείο του χτες, στην Πανεπιστημιούπολη του σήμερα.

 Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 829, στις 28/7/2018

Χρονικό μ’ αφορμή τη βεβήλωση του μνημείου ανάμνησης

Στα χνάρια των φασιστών άλλων εποχών (1930), στα χνάρια των Τριεψιλιτών (1931), φασιστοειδή του σήμερα, μέσα στη γενικότερη αντιδραστικοποίηση της δημόσιας ζωής, την έξαρση του εθνικισμού και τη δράση κάθε λογής φασιστικών δυνάμεων, μόλις δύο εβδομάδες μετά τη βεβήλωση του μνημείου του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος στην πλατεία Ελευθερίας στην Θεσσαλονίκη, βεβήλωσαν στις 10 Ιουλίου 2018. Έριξαν μπογιές και συνθήματα το εβραϊκό μνημείο που είχε στηθεί μέσα στο ΑΠΘ, σε ανάμνηση του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου, που βρίσκονταν στον ίδιο χώρο και καταστράφηκε το 1942. Το γεγονός αυτό που καταγγέλθηκε από πολλούς φορείς της πόλης κι από τη δημοκρατική κοινή γνώμη των ,φέρνει στην επικαιρότητα και το χρονικό της δημιουργίας, ζωής και καταστροφής του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης, μα προπάντων τις ευθύνες των υπεύθυνων ελληνικών αρχών, της ελίτ της πόλης, της εκκλησίας συνυπολογισμένης κι όχι μόνο.

 

Το εβραϊκό νεκροταφείο ιδρύθηκε την πρώιμη ρωμαϊκή εποχή, έξω από τα ανατολικά τείχη της πόλης (που το διαχώριζαν με τον καθ’ αυτό οικισμό) σε χώρο που αργότερα και στην πορεία του χρόνου έφτασε να φιλοξενεί τα νεκροταφεία πολλών θρησκειών (ελληνοορθόδοξα, μωαμεθανικά, αρμένικα, προτεστάντικα). Η εβραϊκή νεκρόπολη άρχισε  να επεκτείνεται με την άφιξη από την Ισπανία των Σεφαραδιτών μετά το 1492. Λόγω της αρχαιότητας της η νεκρόπολη αυτή απετέλεσε κι ένα σπουδαίο αρχαιολογικό μνημείο και υπήρξε χώρος άντλησης πολλών ιστορικών πληροφοριών κι όχι μόνο για την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης.

Πριν την Κατοχή ο χώρος των κοιμητηρίων οροθετούνταν από την πλατεία Σιντριβανίου μέχρι τη συνοικία των Σαράντα  Εκκλησιών κι από τη σημερινή οδό Εθνικής Αμύνης σχεδόν μέχρι το Καυταντζόγλειο, καλύπτοντας όλη την πανεπιστημιούπολη, το νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ κ.λπ. Φιλοξενούσε 300.000 τάφους ενηλίκων κι άλλων τόσων παιδιών.

Στην περίοδο της μακρόχρονης ζωής του το νεκροταφείο πέρασε πολλές περιπέτειες. Από το 1821 πολλές πλάκες του χρησιμοποιήθηκαν για την ενίσχυση του τείχους της πόλης, ενώ με την κατασκευή της οδού Χαμιδιέ (Εθνικής Αμύνης), απαλλοτριώθηκε ένα μέρος του νεκροταφείου. Με την πυρκαγιά του 1917, τη Μικρασιατική Καταστροφή, την εγκατάσταση των προσφύγων και την οικοδόμηση των προσφυγικών συνοικισμών, βρέθηκε στη μέση της πόλης. Στα σχέδια του Έρνεστ Εμπράρ για την πολεοδομική αναμόρφωση της πόλης μετά την πυρκαγιά, προβλέπονταν χώρος για το πανεπιστήμιο και για δενδροφύτευση. Το 1929 ένα μέρος του νεκροταφείου κηρύχθηκε απαλλοτριώσιμο για την εγκατάσταση προσφύγων. Το 1931 με παραστάσεις της στον Στ. Γονατά η πρυτανεία του ΑΠΘ, ζητούσε χώρο για την οικοδόμηση της Φυσικομαθηματικής Σχολής. Μετά από πολλές πιέσεις η Ισραηλινή κοινότητα το 1937 παραχώρησε δωρεάν 12.339 τ.μ. για την επέκταση του πανεπιστημίου. Την περίοδο της Μεταξικής δικτατορίας παραχωρήθηκαν άλλα 12 στρέμματα στο πανεπιστήμιο κι επετράπη η δενδροφύτευση με τον όρο να μην καταστραφεί κανένας τάφος. Στην πορεία δημιουργούνται τα πρώτα γήπεδα του ΗΡΑΚΛΗ και του ΠΑΟΚ. Τότε κυκλοφόρησε και για τα άστοχα σουτ των ποδοσφαιρικών αγώνων η χιουμοριστική ατάκα «η μπάλα στα μνήματα».

Η πλήρης καταστροφή των εβραϊκών κοιμητηρίων πραγματοποιήθηκε το 1942 με τη σύμπραξη των τότε ελληνικών κατοχικών αρχών. Στις 11 Ιουλίου 1942 όλοι οι άρρενες ισραηλίτες ηλικίας από 18-45 κλήθηκαν στην πλατεία Ελευθερίας όπου για ένα διήμερο μέσα σε συνεχείς εξευτελισμούς και βασανιστήρια κατεγράφησαν 9000 άτομα για αναγκαστική εργασία σε διάφορα έργα. Οι συνθήκες κράτησης, διατροφής κι εργασίας των εργαζομένων ήταν άθλιες, μ’ αποτέλεσμα να πεθαίνουν πολλοί. Η Ισραηλινή κοινότητα πρότεινε στις Γερμανικές αρχές την εξαγορά της εργασίας. Το αίτημα έγινε δεκτό από τον υπεύθυνο Μαξ Μέρτεν και η εξαγορά ορίστηκε σε 3,5 δισεκατομμύρια δραχμές. Η κοινότητα διέθετε με το ζόρι 2 δισεκατομμύρια κι ο Μέρτεν ζήτησε το χώρο του κοιμητηρίου έναντι των 1,5 εκατομμυρίων. Ο διοικητής Μακεδονίας Β. Σιμωνίδης καλούσε την κοινότητα να εφαρμόσει αμέσως τη γερμανική διαταγή. Κι έτσι έγινε!

Το κοιμητήριο μετατράπηκε σε απέραντο εργοτάξιο, όπου εργάτες του Δήμου κατέστρεφαν τους τάφους, ακόμα κι αυτούς που είχαν μεγάλη αρχαιολογική αξία. Τα μάρμαρα στοιβάζονταν σε ντάνες όπου γίνηκε το «μεγάλο γιάμα». Ο καθένας έπαιρνε όσα μάρμαρα ήθελε, ενώ τυμβωρύχοι ψάχνανε για χρυσά δόντια και νεκρικά αναθήματα, χωρίς καμιά αντίδραση των αρχών. Αντίθετα πρώτος και καλύτερος ο Δήμος πήρε υλικό για κράσπεδα, η Μητρόπολη για την κατασκευή και τον εξωραϊσμό της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου κι όχι μόνο (70 ενορίες ζήτησαν υλικά !), τούβλα χρησιμοποιήθηκαν για στο νεκροταφείο της Αγίας Φωτεινής, μάρμαρα για τον εξωραϊσμό του χώρου γύρω από το Βασιλικό Θέατρο, από την άλλη εκατοντάδες εισέβαλαν και λεηλάτησαν το νεκροταφείο, που έγινε στέκι του υποκόσμου. Ο μελετητής Λέων Σαλτιέλ σε μελέτη του  ισχυρίζεται  ότι η καταστροφή δεν ήταν κεντρική απόφαση των γερμανικών αρχών, αλλά πραγματοποιήθηκε με την πίεση των αρχών κι άλλων επίσημων παραγόντων. Τελικά το 1943 το κοιμητήριο χαρακτηρίστηκε σαν εγκαταλελειμμένο ακίνητο από τους ιδιοκτήτες του και το 1944 καταγράφηκε στο κτηματολόγιο σαν δημόσιο κτήμα.

Ο Α. Χρυσοχόου, υποστράτηγος, μάρτυρας υπεράσπισης στη δίκη του Μαξ Μέρτεν στην ερώτηση του προέδρου του δικαστηρίου για το ποιος ανέσκαψε και πούλησε τα μάρμαρα κυνικά απάντησε «Ελέχθη ότι αυτό που θέλαμε να κάνουμε, το εκάναμε δια του Μέρτεν». Ο γενικός διευθυντής Μακεδονίας Β. Σιμωνίδης δήλωσε «Η καταστροφή ήταν ένα εκτεταμένο σχέδιο εξωραϊσμού που θα είχε θετική επίδραση στην ανάπτυξη της πόλης». Ο ίδιος ο Μέρτεν είπε «Το νεκροταφείο καταστράφηκε από τους Έλληνες για δυο λόγους: για να απαλλαγούν από αυτό επειδή πλέον ήταν ανάμεσα στα σπίτια τους και για να πάρουν τα χρυσά δόντια από τους νεκρούς». Ο Λέον Σαλτιέλ θα γράψει ότι η όλη επιχείρηση επειδή πραγματοποιήθηκε από όλους τους φορείς της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης και της Εκκλησίας συμπεριλαμβανομένης, προσέδιδε επίχρισμα νομιμότητας.

Ισραηλινό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης! Εμείς το ξέραμε σαν «εβραίικα μνήματα» και εκεί αρχές της δεκαετίας του 50, μας πήγαιναν μικρά οι μανάδες μας κι ενώ εμείς παίζαμε  αυτές καθισμένες σε μάρμαρα, ανάμεσα στα πεύκα που είχαν μεγαλώσει, πλέκανε, κεντούσαν και κουβέντιαζαν. Αργότερα αρχές της δεκαετίας του 60, ήταν τόπος ραντεβού και χώρος υπαίθριου αγοραίου έρωτα (περιοχή Αστεροσκοπείου). Η πανεπιστημιούπολη σιγά, σιγά μεγάλωσε και τα πάλαι ποτέ «εβραίικα μνήματα» υπήρξαν χώρος καθημερινών δυναμικών αγώνων για δημοκρατία, ανεξαρτησία και τις συνθήκες σπουδών, ιδιαίτερα στους αγώνες του 15% του προϋπολογισμού για την παιδεία, στα Ιουλιανά, λίγο πριν την Χούντα. Εκεί έγινε η κατάληψη από τους φοιτητές της Νομικής σχολής, εκεί και η συμπλοκή με τους τραμπούκους της ΕΚΟΦ στο πειθαρχικό στη Γεωπονική σχολή, εκεί έγινε με την άδεια του πρύτανη Π. Χρήστου η καταπάτηση του ασύλου από την αστυνομία, τους ασφαλίτες και τις «Αύρες». Από κει ξεκινούσε κάθε μέρα η πορεία με την προτροπή και μπροστάρη την ΠΠΣΠ, για το κέντρο της πόλης. Και τι δεν έχει να καταμαρτυρήσει το χρονικό αυτού του χώρου. Η θρασύδειλη σπίλωση του μνημείου στο ΑΠΘ, ήρθε σαν συνέχεια σειράς και άλλων βεβηλώσεων και καταπατήσεων, χώρων και δικαιωμάτων. Ήταν μια επανάληψη ενός μακάβριου δράματος που έχει παιχτεί πολλές φορές. Στους δημοκρατικούς αγώνες των φοιτητών μας επαφίεται η προστασία και η υπεράσπιση του χώρου και κάτι πολύ περισσότερο, η απάντηση και η υπενθύμιση στα διάφορα φασιστοειδή ότι στον χώρο αυτό, σε τούτα δω τα μάρμαρα «κακιά σκουριά δεν πιάνει».

Γ.Χ.