Για τον Θάνο

του Κώστα Θωμαΐδη*

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φ. 861, στις 11/1/2020

Είναι δύσκολο να συντάξω τις σκέψεις, τις μνήμες, τις στιγμές που έζησα δίπλα στον Θάνο σε ένα σημείωμα. 45 χρόνια αληθινής φιλίας. 45 χρόνια από την πρώτη γνωριμία, μια ζωή ολόκληρη, γεμάτη. Εκατοντάδες συναυλίες, χιλιάδες πρόβες - μαθήματα μουσικής. Μου δίδαξε πώς να ξεκολλάω τις νότες από την παρτιτούρα, πώς να αναλύω ποιητικά κείμενα, πώς να τονίζω τις συλλαβές, με απελευθέρωνε, με οδηγούσε στην ερμηνεία. Ήταν βαθύτατα μορφωμένος. Ατέλειωτες οι συζητήσεις μας γύρω από τη μουσική και όχι μόνο, πάντα είχε κάτι νέο και ενδιαφέρον να σου πει, Ο Θάνος δεν ομόρφυνε απλώς τις ζωές μας με τα τραγούδια του, ήταν η συντροφιά μας στις μοναχικές στιγμές, η δύναμη μας στις κοινωνικές διεκδικήσεις, μας κράτησε (όπως όλοι οι μεγάλοι δημιουργοί) όταν το είχαμε ανάγκη. Έβαλε στην ψυχή μας τα λόγια μεγάλων ποιητών, όταν οι περισσότεροι συνθέτες τα απέρριπταν ως αντιεμπορικά ή, το χειρότερο, ως ακαταλαβίστικα. Ο μουσικός του κόσμος πάντα θα αντηχεί από τις φωνές των νέων ανθρώπων που ονειρεύονται έναν καλύτερο κόσμο. Ήταν ολοκληρωμένος συνθέτης, δεν ήταν μόνο τραγουδοποιός κι ας τον γνώρισε ο κόσμος μέσα από τα τραγούδια του.

Ασχολήθηκε με όλα σχεδόν τα είδη της μουσικής. Έγραψε όπερες, συμφωνική μουσική, μουσική δωματίου, μουσική για το θέατρο και τον κινηματογράφο, πειραματική μουσική. Παράλληλα, ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς του κινείται στο χώρο του έντεχνου ελληνικού τραγουδιού με εκατοντάδες τραγούδια σε στίχους ελλήνων και ξένων ποιητών και στον ενδιάμεσο χώρο, που πατάει στο έντεχνο τραγούδι και στην κλασική μου­σική, με έργα όπως η «Σονάτα του Σεληνόφωτος» σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου, «Ο Γέρος της Αλεξάνδρειας» σε ποίηση Κωνσταντίνου Καβάφη, «Ιχνογραφία» σε ποίηση Κώστα Παπαγεωργίου κ.ά. Συνεργάστηκε με πολλούς έλληνες και ξένους σκηνοθέτες γράφοντας μουσική για δεκάδες θεατρικά έργα, τα οποία έχουν παρουσιαστεί σε ολόκληρο τον κόσμο (Ελλάδα, Βέλγιο, Γαλλία, Αγγλία, Ιταλία, Η.Π.Α., Ελβετία, Γερμανία, Ρουμανία, Αυστραλία κ.ά.)

Σταθμός στην καριέρα του το Διεθνές Φεστιβάλ της Πάτρας 1986. Με έμπνευση, μεράκι και μέθοδο έκανε την ιδιαίτερη πατρίδα του Κέντρο Πολιτισμού και το Φεστιβάλ από τα αξιοσημείωτα στην Ευρώπη. Στα προγράμματα του Φεστιβάλ βρίσκουμε καλλιτέχνες όπως οι Bob Dylan, Keith Jarrett, Gary Barton, Astor Piazzola, Μάνος Χατζιδάκις, Μίκης Θεοδωράκης, Mehudi Menuhin, Ravi Shankar κ.ά. Αργότερα δημιουργεί το Μουσικό Αναλόγιο στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Έφερε νεανικό αέρα στους χώρους του Μεγάρου, ένα διαρκές Φεστιβάλ με μουσικές, ποίηση, εικαστικά, θέατρο (αξέχαστες οι παραστάσεις «Καβάφης-Έλιοτ», «Καρυωτάκης-Σκαλκώτας», «Καμπαρέ Ερίκ Σατί». Μελοποίησε ποιητές όπως οι Γιάννης Ρίτσος (τον θεωρούσε δάσκαλο του), Κωνσταντίνος Καβάφης, Κώστας Καρυωτάκης, Γιώργος Σεφέρης, Μανόλης Αναγνωστάκης, Νίκος Καββαδίας, Φρανσουά Βιγιόν, Μπρεχτ, Ναζίμ Χικμέτ, Μαγιακόφσκι, Κώστας Παπαγεωργίου, Χριστόφορος Λιοντάκης... Μελοποίησε στίχους των Μάνου Ελευθερίου, Γιώργου Κακουλίδη, Κώστα Τριπολίτη, Οδυσσέα Ιωάννου, Φώντα Λάδη, Αλκή Αλκαίου. Για τον Αλκαίο είχε πει πως «ήταν Ποιητής που υποδυόταν τον στιχουργό».

Για τον Νίκο Καββαδία

«Η δουλειά μου πάνω στον Καββαδία είναι πραγματικά η αιχμή του δόρατος της τραγουδοποιίας μου -χωρίς να υποτιμώ μια σειρά άλλα έργα μου στον χώρο του τραγουδιού- γιατί... ο κόσμος το αποφάσισε. Και το λέω αυτό δίχως ίχνος λαϊκισμού, καθώς είναι φανερό ότι αυτή η δουλειά έχει περάσει σε μεγάλο κομμάτι τριών γενιών. Μάλιστα, απ' όσο ξέρω, ετοιμάζεται και η τέταρτη, εννοώντας ότι αυτήν τη χρονιά περισσότερα από πενήντα δημοτικό σχολεία ανέβασαν τη δουλειά μου πάνω στον Καββαδία, γεγονός που σημαίνει ότι μια τέταρτη γενιά ετοιμάζεται να μπει στο παιχνίδι. Άρα είναι η αιχμή του δόρατος της τραγουδοποιίας μου.

Έχει όμως κι ένα δεύτερο χαρακτηριστικό. Μ' έναν τρόπο που είναι αδύνατο να τον εξηγήσω αυτή η δουλειά από την αρχή -το 1977 είχα αρχίσει να συνθέτω τα πρώτα τραγούδια, το 1979 κυκλοφόρησε ο «Σταυρός του Νότου»-μεταβάλλεται μέσα στον χρόνο αβίαστα. Προσοχή, δεν κάνω λόγο απλώς για μια άλλη ενορχήστρωση ή μια άλλη μορφή των ίδιων τραγουδιών. Εννοώ μεταβολή του υλικού το οποίο πιστό στον αρχικό πυρήνα αλλάζει μέσα σε αυτό τα σαράντα χρόνια είτε στο μελωδικό κομμάτι -όπως η «Γυναίκα» που αυτήν τη στιγμή έχει αλλάξει και μελωδικά- είτε στο ρυθμικό κομμάτι ή στον αρμονικό σκελετό ή προστίθενται αυτοσχεδιασμοί. Σε όλα δηλαδή τα στοιχεία που συνιστούν τη δομή ενός μουσικού έργου υπάρχει μια αβίαστη αλλαγή μέσα στον χρόνο που δεν φαίνεται να σταματάει... Οταν ο Νίκος Καββαδίας έγραφε: "Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία" δεν περιέγραφε κάποιο τοπίο, αλλά προέτρεπε τους νέους να φύγουν από εκεί που νιώθουν ότι πνίγονται, να ξεπεράσουν τον εαυτό τους, να κατακτήσουν το αδύνατο».

Είχα την τιμή να ερμηνεύω τα τραγούδια του Καββαδία εδώ και πολλά χρόνια. Έχω ζήσει όλη την επεξεργασία τους μέσα στον χρόνο και τις διαφορετικές ερμηνείες στις παρουσιάσεις. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την καινούργια μορφή στις τρεις τελευταίες συναυλίες μας στο Μέγαρο Μουσικής και στο Ηρώδειο το 2019. Όλοι οι συμμετέχοντες ζήσαμε ανεπανάληπτες στιγμές, μοναδικές. Η ορμή, η δύναμη, το πάθος του Θάνου μας παρέσυραν σε ένα συνεχές κρεσέντο, νιώθαμε να αιωρούμαστε. Προσωπικά δεν έχω ξανανιώσει τέτοιο συναίσθημα.

Ένα στοιχείο που ακολουθούσε πάντοτε τον Θάνο ήταν αυτό του αυτοσχεδιασμού. Στους «7 Νάνους στο S/S Cyrenia», κάθε φορά ένας διαφορετικός αυτοσχεδιασμός που από μόνος του αποτελούσε αυτόνομο πιανιστικό έργο. Ο ίδιος δήλωνε σε παλιότερη συνέντευξη του:

«Αυτοσχεδιάζω στο πιάνο, γιατί το απρόβλεπτο πρέπει να έχει πάντα θέση στη μουσική μου. Αλλιώς ενεδρεύει η τυποποίηση, που είναι ο θάνατος της τέχνης αλλά και της ίδιας της ζωής. Έτσι κι αλλιώς είμαι εχθρός του καπιταλισμού, που μία από τις βάσεις του είναι η τυποποίηση και η εμπορευματοποίηση σε πολλές μορφές της ζωής μας, γιατί αυτό τον βοηθάει στην εμπέδωση της κυριαρχίας του.»

Ο Θάνος Μικρούτσικος έγραψε και σπουδαία λαϊκά τραγούδια που ερμήνευσαν η Χαρούλα Αλεξίου, ο Μανόλης Μητσιάς, ο Γιάννης Κότσιρας και ο Δημήτρης Μητροπάνος με τη ρωμαλέα φωνή του. «Ρόζα», «Πάντα Γελαστοί», «Σαν Πλανόδιο Τσίρκο», «Πιρόγα», «Πίστα από Φώσφορο» και άλλα. Απόσπασμα από συνέντευξη του Θ. Μικρούτσικου, αναφερόμενος στην «Πιρόγα»:

«Σε μια από τις ατέρμονες συζητήσεις μας με τον Μάνο Χατζιδάκι, τη δεκαετία του '80, του είπα: Απορώ πώς εγώ έγραψα ένα λαϊκό τραγούδι το οποίο τραγουδιέται πανελλαδικά και δεν φαίνεται να σταματάει. Απορώ γιατί απορείς, μου είπε εκείνος. Και μου εξήγησε πως, επειδή το λαϊκό τραγούδι, σαν συνθήκες παραγωγής, είχε σταματήσει στη δεκαετία του '50, εάν ήμουν λαϊκός συνθέτης, θα ήμουν απλό ένας μεγάλος μιμητής των μεγάλων λαϊκών. Επειδή, όμως, είμαι ταλαντούχος άνθρωπος και αουτσάιντερ, μπορώ να το κάνω. Και πρόσθεσε με νόημα ο Χατζιδάκις: Κι εγώ όταν έκανα το "Γαρύφαλλο στ' αφτί" ήμουν αουτσάιντερ γιατί προερχόμουν από μουσική για μπαλέτο...»

Στα τέλη Ιουνίου του 2017 διαγνώστηκε η αρρώστια. Πάλεψε γενναία, παλικαρίσια, έδωσε μαθήματα ζωής. 45 χρόνια πέρασαν .από την πρώτη μας γνωριμία, μια ζωή ολόκληρη. Κοντά σου έμαθα να υπερβαίνω τις καταγεγραμμένες δυνατότητες μου, να κατακτώ με σκληρή δουλειά και μελέτη τα φωτεινά μονοπάτια της μουσικής, της ίδιας της ζωής. Να παλεύω για το αδύνατο, για την ουτοπία. 45 χρόνια φιλίας, 45 χρόνια διδαχής στο μεγαλείο που λέγεται μουσική.

Αγαπημένε μου μαέστρο, σε ευχαριστώ για όλα.

ΥΓ.

«Ζούμε σε μια εποχή βαρβαρότητας. Όμως, παρ' όλο το σκοτάδι πρέπει να αφήσουμε το παράθυρο ανοιχτό στο όνειρο. Εγώ έτσι πορεύτηκα στη ζωή μου. Ακολουθώντας πάντα κατά γράμ­μα τις οδηγίες ενός πολύ σοφού παραμυθά του προηγούμενου αιώνα, του γερο-Κάρολου, που είπε ότι αφήνοντας ένα παράθυρο στο όνειρο, τότε μόνο θα φτιάξουμε εκείνη την κοινωνία που μπορεί να αυτοπραγματωθεί ο άνθρωπος, την κοινωνία που ο ποιητής θα ψαρεύει και ο ψαράς θα γράφει ποιήματα»

Θάνος Μικρούτσικος

* Ο Κώστας Θωμαΐδης είναι τραγουδιστής, ραδιοφωνικός παραγωγός και ερμηνευτής μεταξύ άλλων και των πιο απαιτητικών έργων του συνθέτη, με πλούσια δισκογραφία. Τη Δευτέρα 20/1 στο Μέγαρο Μουσικής θα συμμετάσχει από κοινού με άλλους καλλιτέχνες στη συναυλία που είχε προγραμματιστεί πριν από τον θάνατο του με τίτλο «Θάνος Μικρούτσικος. Το πιο όμορφο απ' όλα δεν στο 'χω πει ακόμα...». Τα έσοδα θα διατεθούν για τα ασυνόδευτα προσφυγόπουλα της Μοριάς.