Η επανάσταση του 1821 και η «εθνική ενότητα»

 Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φ. 885, στις 9/1/2021

Ένα από τα γεγονότα που σημάδεψαν τη νεότερη ελληνική ιστορία ήταν η επανάσταση του 1821. Η φετινή χρονιά συμπίπτει με τα 200 χρόνια από την έναρξή της. Μάλιστα, εδώ και πολλούς μήνες έχει συγκροτηθεί η Επιτροπή «Ελλάδα 2021» με στόχο -αν και η πανδημία τούς χάλασε τα σχέδια- να γιορταστεί η εθνική επέτειος με πολλές δράσεις και… φανφάρες. Από τη μέχρι τώρα πορεία της Επιτροπής και από τις δημοσιεύσεις στην ιστοσελίδα της, δε φαίνεται κάτι διαφορετικό από το αναμενόμενο. Δηλαδή μια προσπάθεια να αποκρύψουν την ιστορική πραγματικότητα, να αναδείξουν ότι η «επιτυχία» της Επανάστασης του ‘21 βασίστηκε στην υποτιθέμενη «εθνική ενότητα» που κατακτήθηκε εκείνη την εποχή και να υποβαθμίσουν μέχρι εξαφανίσεως τις κοινωνικές αντιθέσεις και την ταξική διαστρωμάτωση που διαπερνούσε την τότε κοινωνία. Έτσι υπερτονίζουν, σε βαθμό διαστρέβλωσης, το εθνικό περιεχόμενο της επανάστασης για να μην αναδειχθεί ο κοινωνικός της χαρακτήρας. Για όσους όμως υπερασπίζονται τον μαρξισμό είναι γνωστό ότι η ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας είναι η ιστορία των ταξικών αγώνων. Και η περίπτωση της επανάστασης του ‘21 που κατέληξε στην ίδρυση του ελληνικού κράτους δε θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. 

 

Το όλο σκηνικό συμπληρώνεται με την ανασύσταση των ξεφτισμένων μύθων που είχαν δημιουργηθεί για συγκεκριμένους λόγους τις πρώτες δεκαετίες μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, όπως το κρυφό σχολειό, η Αγία Λαύρα, ο ηγετικός ρόλος της εκκλησίας στην επανάσταση κ.α. Τέλος είμαστε σίγουροι ότι η επίσημη ανάγνωση της ιστορίας για ακόμη μια φορά, όπως γίνεται όλα τα χρόνια, θα επικεντρωθεί -πάντα επιλεκτικά- στον ιδιαίτερο ρόλο συγκεκριμένων μορφών-ηρώων, που ως παρθενογενέσεις, καθόρισαν την πορεία της επανάστασης, χωρίς να μπουν στον κόπο να αναφερθούν στις αιτίες που τους δημιούργησαν αλλά και τα λαϊκά κινήματα που ανέδειξαν πολλούς από αυτούς.

Ιδιαίτερα όμως για τη σημερινή εποχή, κύριος στόχος της Επιτροπής, καθώς και άλλων αντίστοιχων κινήσεων, όπως αυτή της Βουλής, είναι να υιοθετηθεί η λογική τού «όλοι μαζί» ενωμένοι, πλούσιοι και φτωχοί, μπορούμε να τα καταφέρουμε με τις σύγχρονες προκλήσεις και κινδύνους που αντιμετωπίζει η χώρα μας. Και φυσικά δεν αναφέρονται στους ιμπεριαλιστές και τους πολεμικούς κινδύνους που πηγάζουν από τη δολοφονική τους δράση σε όλη τη γη αλλά τον… προαιώνιο εχθρό (Τουρκία), τη διεθνή «τρομοκρατία», την «ασύμμετρη απειλή» από τους… πρόσφυγες κ.λπ. Μέχρι και η θωράκιση απέναντι στην πανδημία έχει αναχθεί σε εθνικό στόχο.

Ετσι η συμπλήρωση των 200 χρόνων γίνεται ένα χρήσιμο εργαλείο για την ελληνική αστική τάξη. Στις σημερινές εποχές των μνημονίων, του βαθέματος της εξάρτησης, της φτώχειας και του σαρώματος των εργασιακών και δημοκρατικών δικαιωμάτων, η αστική «μας» τάξη κάνει μια προσπάθεια να παρουσιαστεί μια επίπλαστη εθνική ενότητα, να συγκαλυφθεί ο ταξικός χαρακτήρας της κοινωνίας που ζούμε και να υποβαθμιστούν οι κοινωνικές ανισότητες. Θέλουν να μας πείσουν να αποδεχτούμε με εθνική υπερηφάνεια το τραγικό παρόν που βιώνουμε και το δυσοίωνο μέλλον που ετοιμάζουν. Εντέλει μας καλούν να υποταχθούμε στα οράματα της αστικής τάξης.

Για να μπορέσουμε όμως να ανιχνεύσουμε έστω και προσεγγιστικά τον χαρακτήρα της επανάστασης του ‘21 θα πρέπει να δούμε σε γενικές γραμμές πώς ήταν διαμορφωμένη η κοινωνία στον μετέπειτα ελλαδικό χώρο την εποχή εκείνη.

Όταν αναφερόμαστε στο ‘21 σίγουρα μιλάμε για μια εθνική-αστική επανάσταση που εντάσσεται στον κύκλο των αστικοδημοκρατικών επαναστάσεων της εποχής. Το κοινωνικό σύστημα της εποχής (φεουδαρχία) εκφραζόταν βεβαίως από το βασικό της φορέα, την Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά και από τους ντόπιους κοτζαμπάσηδες και τον ανώτερο κλήρο που είχαν στην κατοχή τους μεγάλη περιουσία και ακόμη μεγαλύτερη εξουσία. Εξουσία που τους παραχώρησε ο Σουλτάνος και οι Τούρκοι πασάδες για να διοικηθεί η αχανής Αυτοκρατορία. Μπορεί βέβαια να εκμεταλλεύονταν το φτωχό λαό, βρίσκονταν όμως πάντα κάτω από την εξουσία του Σουλτάνου και η θέση τους ήταν επισφαλής. Αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πορεία της επανάστασης, καθώς πολλοί από αυτούς αναγκάστηκαν εκ των πραγμάτων να ταχθούν με το μέρος των επαναστατημένων.

Το ίδιο και η Εκκλησία και ιδιαίτερα ο ανώτερος κλήρος που είχε αποκτήσει σημαντικά προνόμια. Αντιτάχθηκε σε οποιαδήποτε σκέψη για ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία με τους γνωστούς αφορισμούς (της Φιλικής Εταιρείας, του Υψηλάντη κ.α. από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’) ή την διαβόητη Πατρική Διδασκαλία. Μαζί με τον ανώτερο κλήρο ήταν και οι Φαναριώτες που είχαν καταλάβει ανώτερες διοικητικές θέσεις στον κρατικό μηχανισμό της Αυτοκρατορίας, με όσα προνόμια απέρρεαν από αυτές. Στήριζαν την εξουσία της Υψηλής Πύλης και τάχθηκαν αρχικά ενάντια στα όποια σχέδια ανεξαρτησίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σε αντίθετη κατεύθυνση βρισκόταν ο κατώτερος κλήρος που στάθηκε σε πολλές περιπτώσεις δίπλα στη φτωχολογιά και τους αγρότες (Παπαφλέσσας).

Ηγετική όμως δύναμη της ελληνικής Επανάστασης ήταν η ανερχόμενη και υπό διαμόρφωση αστική τάξη (με τις όποιες διαφοροποιήσεις της) που ανδρώθηκε κυρίως στο εξωτερικό και σε κάποια νησιά της Ελλάδας με ναυτική παράδοση (Ύδρα, Σπέτσες κ.α.). Κύρια ασχολία της ήταν η ναυτιλία και το εμπόριο. Είναι γνωστό ότι από τα μέσα του 18^ου αιώνα ως τις αρχές του 19^ου υπήρξε μια σοβαρή οικονομική ανάπτυξη στον ελλαδικό χώρο. Ιδιαίτερα το κομμάτι που ασχολούνταν με τη ναυτιλία, τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την επανάσταση είχε αρχίσει να ισχυροποιείται, λόγω διαφόρων συγκυριών όπως η υποχώρηση της Βενετίας στο ναυτικό εμπόριο αλλά και η υποχώρηση του γαλλικού εμπορίου λόγω της επανάστασης στη Γαλλία και των ναπολεόντειων πολέμων. Σημαντικό ρόλο στην ενδυνάμωση του ναυτικού κεφαλαίου έπαιξε και η ελεύθερη μετακίνηση των πλοίων στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας, υπό την προστασία της ρωσικής σημαίας.

Σε ιδεολογικό επίπεδο υπήρχαν πολλές επιρροές από την πρόσφατη γαλλική επανάσταση και τους συμβολισμούς της (ελευθερία, ισότητα, δικαιοσύνη, ασφάλεια, ανεξιθρησκία, δικαίωμα λόγου, κατοχύρωση ιδιοκτησίας, εναντίωση στην καταπίεση κ.α.).

Το κομμάτι αυτό της αστικής τάξης, αν και βρισκόταν στο εξωτερικό, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έναρξη της Επανάστασης. Πολλοί από αυτούς είχαν και σχέσεις οικονομικές και πολιτικές με την κυρίαρχη δύναμη της εποχής την αγγλική αποικιοκρατία αλλά και τη Γαλλία και τη Ρωσία. Βλέποντας τις δυνατότητες που ανοίγονταν, ασφυκτιούσαν μέσα στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που βρισκόταν έτσι κι αλλιώς σε παρακμή.

Τέλος υπήρχε ο απλός λαός, οι φτωχοί αγρότες, οι ακτήμονες, οι μικροέμποροι που βίωναν διπλή καταπίεση, που είχαν κάθε όφελος από μια ανεξάρτητη Ελλάδα αλλά και από την κατάργηση της φεουδαρχίας και δεν άργησαν να συμμετάσχουν στο επαναστατικό κάλεσμα. Ήδη πολλοί από αυτούς είχαν συγκροτήσει αντάρτικα σώματα και εγκαταστάθηκαν στα βουνά πολύ πριν το 1821. Βασικός τους στόχος μετά την απελευθέρωση ήταν το μοίρασμα της γης. Στελέχωσαν τα στρατιωτικά τμήματα της επανάστασης, συμμετείχαν ενεργά σε αυτήν, χωρίς όμως να μπορέσουν να αυτονομηθούν και να διατυπώσουν ένα δικό τους λόγο για το μέλλον της Ελλάδας, εκτός κάποιων εξαιρέσεων, σε τοπικό επίπεδο, που έθεσαν ζήτημα λαϊκής εξουσίας (Σάμος, Νάξος κ.α.). Τελικά τούς επιβλήθηκε η κυριαρχία της αστικής τάξης και αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν τα προτάγματά της.

Όπως ήταν φυσικό οι αντιθέσεις μεταξύ των μερίδων της αστικής τάξης ήταν κυρίαρχες. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ξέσπασαν αλλεπάλληλοι εμφύλιοι πόλεμοι μέσα στην επανάσταση, καθώς τμήματά της και ιδιαίτερα οι παλιοί κοτζαμπάσηδες ήθελαν να διατηρήσουν την τοπική εξουσία που είχαν και διαφωνούσαν με τη δημιουργία ενός κράτους και μιας κεντρικής εξουσίας, γιατί καταλάβαιναν ότι θα έχαναν πολλά από τα προνόμια τους. Αντίθετα το ναυτικό και εμπορικό κεφάλαιο, με τις σχέσεις που είχε αναπτύξει με ξένα κράτη, επεδίωκε ένα ισχυρό κράτος ώστε να συγκεντρώσει όλη την εξουσία πάνω του και να μπορεί ανεμπόδιστα να εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες που ανοίγονταν. Η δολοφονία του Καποδίστρια, για παράδειγμα, πιθανότατα εντασσόταν μέσα στα πλαίσια αυτής της σύγκρουσης, όπου πρώην κοτζαμπάσηδες, διαπιστώνοντας ότι η εξουσία που κατείχαν είχε αρχίσει να περιορίζεται δραστικά και θέλοντας να τη διατηρήσουν, τον σκότωσαν γιατί εξέφραζε αυτήν ακριβώς την τάση για δημιουργία ενός συγκεντρωτικού κράτους. Υπάρχουν βέβαια και άλλες ερμηνείες.

Η εμπλοκή των μεγάλων δυνάμεων και ειδικά της Αγγλίας σε μια κρίσιμη καμπή της επανάστασης (ναυμαχία Ναβαρίνου) καθόρισαν και την πορεία της νεώτερης Ελλάδας. Δημιουργήθηκε ένα κράτος πλήρως εξαρτημένο από τον ξένο παράγοντα, που για δεκαετίες δεν ικανοποίησε ούτε τις υποσχέσεις για μοίρασμα γης στους ακτήμονες και τους φτωχούς αγρότες που πολέμησαν για την επανάσταση. Η αιτία ήταν η σύναψη των περίφημων «δανείων της ανεξαρτησίας», με τον όρο να μη μοιραστεί η γη αλλά να μπει ως υποθήκη.

Η μετέπειτα πορεία του νεοελληνικού κράτος σημαδεύτηκε από την εξάρτηση της χώρας από τις μεγάλες δυνάμεις (νέα δάνεια, επιβολή βασιλείας κ.α.) αλλά και από τις κόντρες μεταξύ μερίδων της αστικής τάξης (να μην παραβλέπουμε και την ύπαρξη μισοφεουδαρχικών στοιχείων που εξακολουθούσαν να έχουν εξουσία και λόγο στα πολιτικά πράγματα της χώρας). Σε πολλές περιπτώσεις αυτός ο ανταγωνισμός έφτασε σε ακραίες καταστάσεις, με σημαντικές ανατροπές, εναλλασσόμενες βέβαια με τους αναγκαίους συμβιβασμούς. Ακόμα και γεγονότα του 20^ου αιώνα (κίνημα στο Γουδί, εθνικός διχασμός, βενιζελισμός-αντιβενιζελισμός, πραξικοπήματα κ.α.) είναι ενδεικτικά των αντιθέσεων που κυριαρχούσαν μέσα στο αστικό πολιτικό σύστημα, απόρροια των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών σε πολλές περιπτώσεις.

Βέβαια κάθε φορά που ο λαός ύψωνε το ανάστημά του και έδειχνε την αντίθεσή του στην υποθήκευση της ζωής του και την υποταγή της χώρας στον ιμπεριαλισμό, οι αστοί απαντούσαν ενωμένοι ώστε να εκμηδενίσουν τις πιθανότητες η Ελλάδα να έχει μια διαφορετική πορεία, πραγματικά δημοκρατική και ανεξάρτητη.

ΣΣ