Το "Μεγάλο Παιγνίδι" και η αιώνια δυστυχία των Αφγανών

 του Δημήτρη Παυλίδη

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 900, στις 4/9/2021

Διαβολική σύμπτωση ή κάποιοι αποφάσισαν να παίξουν με την ιστορία; Μάλλον όχι ο πρόεδρος Μπάιντεν. Όταν ανακοίνωνε τον προηγούμενο Μάιο την 31 Αυγούστου ως ημέρα τελικής εξόδου από το Αφγανιστάν των Αμερικάνων στρατιωτών κατά πάσα πιθανότητα αγνοούσε πως η ημερομηνία ήταν ήδη σημαντική για την πολυτάραχη ιστορία της χώρας και έξοχα συμβολική για όσους κατά καιρούς επεδίωξαν τον έλεγχο της! Ακριβώς πριν 114 χρόνια, στις 31 Αυγούστου του 1907 ο Ρώσος υπουργός, κόμης Ιζβόλσκι και ο Αγγλος πρέσβης Νίκολσον υπέγραψαν στην Αγία Πετρούπολη μυστικές συμφωνίες οι οποίες οριοθετούσαν τις σφαίρες επιρροής μεταξύ τους στην Κεντρική Ασία. Το κύριο τμήμα του σημερινού Αφγανιστάν το πήρε η Αγγλία. Πολλοί θεωρούν τις συμφωνίες σαν το τέλος του λεγόμενου Μεγάλου Παιγνιδιού. Όρος που επινοήθηκε από τον Βρετανό αξιωματικό Άρθουρ Κόνολι στα 1840 για να περιγράψει την αναμέτρηση δεκαετιών ανάμεσα στην Ρωσική και την Βρετανική αυτοκρατορία για τον έλεγχο της Κεντρικής και Νότιας Ασίας και των διόδων προς την Ινδία και την Περσία.  

 
Ύστερα από αυτήν την συμφωνία όπως ήταν αναμενόμενο οι γεωπολιτικές συγκρούσεις μπορεί να άλλαξαν μορφή και ένταση αλλά δεν σταμάτησαν. Μεσολάβησε η Οκτωβριανή Επανάσταση, η συγκλονιστική αλλαγή των συσχετισμών και η διεθνής επίδραση που είχε. Το Αφγανιστάν δεν εξαιρέθηκε. Μετά τον τρίτο πόλεμο μεταξύ Αφγανών και Εγγλέζων στα 1919, οι τελευταίοι αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την τυπική ανεξαρτησία της χώρας. Το Αφγανιστάν, ένα κράτος του οποίου τα σύνορα χαράχτηκαν εν πολλοίς αυθαίρετα από τις δύο αντιμαχόμενες αυτοκρατορίες, περιέλαβε εντός αυτών ένα μωσαϊκό φυλών με ξεχωριστά εθνικά, ιστορικά και γλωσσικά χαρακτηριστικά. Ακόμη και η επικρατούσα μουσουλμανική θρησκεία, διαιρούσε τους πληθυσμούς σε δόγματα και αιρέσεις. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση των συνόρων με το Πακιστάν. Η γραμμή Ντουράντ (από το όνομα ενός Εγγλέζου ανώτερου δημοσίου υπάλληλου που την χάραξε) διέσχισε ανάμεσα τα χωριά των Παστούν με αποτέλεσμα αυτή να αποτελεί αντικείμενο διεκδίκησης μέχρι και σήμερα. Το ανάγλυφο της χώρας και ως συνέπεια αυτού η διαιρεμένη σε τοπικές περιοχές κυρίως αγροτική -κτηνοτροφική οικονομία, συντήρησε ως τις ημέρες μας τους εθνοφυλετικούς διαχωρισμούς.

Σε αυτήν την κατάσταση βρήκαν το Αφγανιστάν οι δεκαετίες του 1960-1970 όταν με ορμητικό τρόπο και επίκεντρο την Καμπούλ άρχισαν επιδρούν σύγχρονες ιδέες, τα δυτικά πρότυπα να κερδίσουν ένα τμήμα της νεολαίας στις πόλεις και να αφυπνίζονται μεσαία στρώματα κυρίως συνδεδεμένα με τον κρατικό μηχανισμό και την μεταπρατική οικονομία. Το πραξικόπημα του εξάδελφου Νταούντ το 1973 που ανέτρεψε τον βασιλιά Ζαχίρ Σαχ αποτέλεσε την εκκίνηση μιας περιόδου εσωτερικών συγκρούσεων και εξωτερικών παρεμβάσεων στενά δεμένων μεταξύ τους. Δειλοί εκσυγχρονισμοί γέννησαν ταυτόχρονα προσδοκίες και αντιθέσεις. Η επιταχυνόμενη αστικοποίηση άρχισε να αναπτύσσει μια καινούρια διαίρεση. Ανάμεσα στον πληθυσμό των μεγάλων πόλεων και κυρίως της Καμπούλ (οι οποίες λειτούργησαν και ως χωνευτήρι φυλετικών/εθνικών αντιθέσεων) που έβλεπε θετικά τους εκσυγχρονισμούς και αυτόν της υπαίθρου που παρέμεινε δέσμιος των φεουδαρχικών δομών, της θρησκοληψίας και του αναλφαβητισμού. Οι επιχειρούμενες αλλαγές στους εξωτερικούς προσανατολισμούς της πολιτικής του Νταούντ σε συνδυασμό με τις αφγανό- πακιστανικές αντιθέσεις και τις διώξεις σε βάρος των φιλοσοβιετικών στελεχών υπήρξαν σημαντικοί παράγοντες για την ανατροπή του Νταούντ. «Νιώθω πιο ευτυχισμένος όταν ανάβω το αμερικάνικο τσιγάρο μου με σοβιετικά σπίρτα» φέρεται να έλεγε κομπάζοντας ! Η λεγόμενη «επανάσταση του Σαούρ» τον Απρίλιο του 1978 με την ανάληψη της μονοκομματικής εξουσίας από το φιλοσοβιετικό, «κομμουνιστικό» Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα έκρινε και την μοίρα του υποτιθέμενου επιδέξιου παίκτη στο “Μεγάλο Παιγνίδι”. Συνελήφθη και εκτελέστηκε με συνοπτικές διαδικασίες ! Το νέο καθεστώς κουβαλούσε στο εσωτερικό τις σταθερές εθνοφυλετικές διαιρέσεις αλλά και τις αντιφάσεις σχετικά με τους εκσυγχρονισμούς και τον ρυθμούς τους. Αυτές οδήγησαν σε σκληρές συγκρούσεις, αποκεφαλισμούς και αντικαταστάσεις ανάμεσα στις δυο πτέρυγες του που έδωσαν την ευκαιρία για να αρχίσει σύντομα ο εκφυλισμός και η αποσταθεροποίηση. Μέτρα αγροτικής μεταρρύθμισης, ρύθμισης του ρόλου της θρησκείας και της θέσης της γυναίκας που δίχως αμφιβολία είχαν προοδευτικό χαρακτήρα συνάντησαν αντιδράσεις και ειδικά στην ύπαιθρο, ειδικά όταν πήγαν να επιβληθούν με την βία. Έτσι όχι μόνο δεν προχώρησαν αλλά έφεραν αντίθετα αποτελέσματα. Η σοβιετική επέμβαση επιτάχυνε τις εξελίξεις ενεργοποίησε παραπέρα τις αντιθέσεις, αναγέννησε την παραδοσιακή αντίσταση των Αφγανών στους ξένους εισβολείς και έδωσε την δυνατότητα στην Δύση και σε περιφερειακές δυνάμεις (κυρίως την Κίνα και το Πακιστάν) να μπλεχθούν στις αφγανικές υποθέσεις. Η ιστορία είναι γνωστή. Οι Σοβιετικοί αντιμετώπισαν έναν διαρκή ανταρτοπόλεμο τον οποίο ενίσχυαν αφειδώς με όπλα και χρήματα οι ΗΠΑ, οι σφαγές και οι βομβαρδισμοί μεγάλωσαν το μίσος για την παρουσίας τους και το καθεστώς στην Καμπούλ μετατράπηκε στα μάτια της πλειοψηφίας των Αφγανών σε ανδρείκελο. Όταν υπογράφτηκαν οι συμφωνίες στην Γενεύη το 1988 μεταξύ Αφγανιστάν και Πακιστάν, με τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση ως εγγυητές τα πράγματα είχαν πάρει τον δρόμο τους με την ενίσχυση των δυνάμεων των μουτζαχεντίν. Οι τελευταίοι αποτελούνταν από τοπικούς φεουδάρχες-πολέμαρχους με ανταγωνιστικές εξωτερικές επιρροές και πρακτορεύσεις. Και όταν αποχώρησε και ο τελευταίος Σοβιετικός στρατιώτης, ήταν θέμα χρόνου να ανατραπεί το καθεστώς της Καμπούλ που άφησαν πίσω τους και σε λίγο να ξεσπάσει ένας νέος εμφύλιος. Κύματα εσωτερικών προσφύγων και στις τριγύρω χώρες πάνε και έρχονται. Εκεί ξεπροβάλλουν οι Ταλιμπάν οι οποίοι σε λίγα χρόνια επικρατούν στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας ως αναγκαστικοί λυτρωτές από τον καταστροφικό εμφύλιο και την πλήρη διάλυση.

Οι ΗΠΑ δεν ανακάλυψαν το Αφγανιστάν στα χρόνια της Σοβιετικής εισβολής. Σε όλη την δεκαετία του 1950 συμμετείχαν στο ανανεωμένο “Μεγάλο Παιγνίδι” μέσω κυρίως επενδύσεων σε έργα υποδομής. Όσο οι Σοβιετικοί κατασκεύαζαν την σήραγγα Σαλάνγκ οι Αμερικάνοι συμμετείχαν σε αρδευτικά έργα στην κοιλάδα Χελμάντ. Και όταν ο Νταούντ ξεκίνησε επικίνδυνα “το παιγνίδι με τα σπίρτα” τους έκανε πιο νευρικούς. Εκτός από τεχνικά έργα άρχισαν να εξοπλίζουν τους πολέμαρχους φεουδάρχες, πολιτική που συστηματοποίησαν και γενίκευσαν μετά την σοβιετική επέμβαση. Η αμερικάνικη στρατιωτική εκστρατεία του 2001 που έγινε με την στήριξη του ΝΑΤΟ και την κάλυψη του ΟΗΕ, ύστερα από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στην πραγματικότητα βρίσκονταν στα πλαίσια της ίδιας πολιτικής που εγκαινίασε η προεδρία Ρήγκαν με άμεσο σχεδιαστή τον σύμβουλο εθνικής ασφαλείας Μπρζεζίνσκι. Πίσω από τις διακηρύξεις για καταδίωξη των ισλαμιστών τρομοκρατών και του Μπιν Λάντεν αληθινός στόχος ήταν η εγκατάσταση ενός σταθερού φιλοδυτικού καθεστώτος έτσι ώστε το Αφγανιστάν να φιλοξενεί στρατιωτικές βάσεις και να αποτελεί ορμητήριο και σημείο επιτήρησης προς την πρώην Σοβιετική Κεντρική Ασία. Μπους, Τσένι και Ράμσφελντ είχαν την φιλοδοξία, σε πείσμα των ιστορικών δεδομένων, της πραγματικότητας και των δυνατοτήτων, να οικοδομήσουν ένα έθνος και ένα κράτος, σύγχρονο και φιλοδυτικό, σύμφωνα με τις αντιλήψεις τους στο οποίο θα ρίζωνε η αμερικάνικη επιρροή. Ύστερα από είκοσι χρόνια προσπαθειών και ποταμούς δολαρίων απέτυχαν οικτρά ! Αναγκάζοντας τον Τραμπ και μετά τον Μπάιντεν να τα μαζέψουν και να αποχωρήσουν αλλάζοντας για μια ακόμη φορά τα δεδομένα και τους συσχετισμούς στο “ Μεγάλο Παιγνίδι”.

«Όταν πεθάνει και ο τελευταίος στρατιώτης, τότε τελειώνει το «Μεγάλο Παιχνίδι». Όχι πριν», λέει ο Hurree Babu στον Κιμ στο ομώνυμο βιβλίο του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ στα 1901. Ακριβώς όπως έγινε και μετά την συμφωνία του 1907 και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με νέους πρωταγωνιστές να έχουν προστεθεί, καινούριες επιδιώξεις να έχουν προκύψει αλλά το Αφγανιστάν να συνεχίζει να είναι ως ένα από τα επίκεντρα της ιμπεριαλιστικής διαπάλης για γεωστρατηγική επιρροή. Πληρώνοντας εκτός των άλλων το τίμημα να μην έχει κατορθώσει στην ιστορική εξέλιξη να αναπτύξει μια ενιαία εσωτερική ενότητα, έστω και αστικού χαρακτήρα. Τα τελευταία συγκλονιστικά γεγονότα δεν αποτελούν παρά ένα ακόμη επεισόδιο σε αυτήν την αναμέτρηση, η οποία με νέους όρους θα συνεχιστεί με την ίδια σκληρότητα για τους Αφγανούς και τους λαούς της περιοχής.