Από τη φρίκη στην εξέγερση

 Εβραϊκό γκέτο της Βαρσοβίας.

Σύμβολο αντίστασης στο Ολοκαύτωμα

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φύλ. 903, στις 16/10/2021

Ένα χρόνο μετά την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και την κατάκτηση της Πολωνίας, οι Ναζί δημιούργησαν στη Βαρσοβία το μεγαλύτερο γκέτο Εβραίων στην Ευρώπη. Μέσα σε τρία χρόνια, εκατοντάδες χιλιάδες περιορίστηκαν σ’ αυτό, έζησαν σε τραγικά άθλιες συνθήκες και σταδιακά μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης για να βρουν φρικτό θάνατο.

 

Η ίδρυση

Το 1939 ζούσαν στην Πολωνία περίπου 3,5 εκατομμύρια Εβραίοι. Στις αρχές Οκτώβρη του 1940 υπογράφηκε από τις κατοχικές αρχές τής Βαρσοβίας διάταγμα για τη δημιουργία ενός γκέτο στο κέντρο της πόλης. Ήταν η εβραϊκή συνοικία που μέσα σε λίγες εβδομάδες αποκλείστηκε από την υπόλοιπη πόλη με συρματοπλέγματα και ένα πανύψηλο τείχος. Συνολικά σε όλο το έδαφος της χώρας δημιουργήθηκαν εκατοντάδες γκέτο αλλά αυτό ήταν το μεγαλύτερο αφού μεταφέρθηκαν εκεί 400 χιλιάδες Εβραίοι και μερικοί Ρομά, δηλαδή περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού της πόλης. Όποιος έβγαινε χωρίς άδεια, από το μόλις 4 τετραγωνικών χιλιομέτρων γκέτο, εκτελούνταν.

Ένα από τα πρώτα μέτρα που πήραν οι Ναζί ήταν το ζήτημα της τροφής. Ουσιαστικά καταδίκασαν σε ασιτία τον πληθυσμό παρέχοντας ελάχιστη τροφή και κακής ποιότητας. Οι Εβραίοι δεν το έβαλαν κάτω. Οργανώθηκαν και κατάφεραν να ανοίξουν μυστικά περάσματα προς την υπόλοιπη πόλη και να μεταφέρουν λαθραία τρόφιμα. Φυσικά η μαύρη αγορά άνθιζε, ειδικά από αυτούς που συνεργάστηκαν με τις κατοχικές αρχές. Οι κάτοικοι του γκέτο οργάνωσαν συσσίτια και λειτούργησαν σχολεία για τα παιδιά. Πραγματοποιήθηκαν ακόμη και προσπάθειες για στοιχειώδεις πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Στο διάστημα της λειτουργίας του γκέτο οι Ναζί τακτικά έκαναν εφόδους και έστειλαν χιλιάδες στα στρατόπεδα εξόντωσης όπως αυτό της Τρεμπλίνκα που βρισκόταν βορειοανατολικά της Βαρσοβίας και σε κοντινή απόσταση. Φυσικά οι Ναζί, για να αποφύγουν τις αντιδράσεις, έλεγαν στους Εβραίους ότι τους έπαιρναν για μετεγκατάσταση στην Ανατολή.

Οι πιο πολλές αποστολές θανάτου έγιναν το καλοκαίρι του 1942 (Μεγάλη Επιχείρηση της Βαρσοβίας) όταν πάνω από 250 χιλιάδες κάτοικοι του γκέτο μεταφέρθηκαν στην Τρεμπλίνκα όπου εκτελέστηκαν σε θαλάμους με δηλητηριώδη αέρια. Ανώτατος διοικητής των Ες Ες ήταν τότε ο Φ. Ζάμερν, υπεύθυνος για τους περισσότερους θανάτους των Εβραίων της πόλης. Στο τέλος του 1942 έμειναν στο γκέτο μόλις 70 χιλιάδες. Υπολογίζεται επίσης ότι πάνω από το ένα τέταρτο του πληθυσμού του πέθανε από ασιτία και μολυσματικές αρρώστιες (φυματίωση, τύφος).

 

Η εξέγερση

Η ήττα των Γερμανών στο Στάλινγκραντ το Φλεβάρη του 1943 επέδρασε καταλυτικά σε όλα τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της Ευρώπης. Η ένοπλη δράση του Εργατικού Κόμματος Πολωνίας (ΕΚΠ), που ήταν συνέχεια του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος, εντάθηκε. Η Λαϊκή Φρουρά (το ένοπλο κομμάτι του ΕΚΠ) μαζικοποιήθηκε και πήρε μέρος σε εκατοντάδες συγκρούσεις μέσα στο 1943.

Μ. Ανιελέβιτς

Αντίστοιχη επίδραση δέχτηκε και ο πληθυσμός του γκέτο. Από το Μάρτιο του 1942 είχε ιδρυθεί στο γκέτο, με την καθοδήγηση εκπροσώπου της ΚΕ του ΕΚΠ, αντιφασιστικό μέτωπο που ήταν αποτέλεσμα της συνεργασίας πατριωτικών κομμάτων (αριστεροί σοσιαλιστές και δημοκρατικές οργανώσεις). Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου δημιουργήθηκε το ένοπλο τμήμα του, η ΖΟΒ (Μαχητική Εβραϊκή Οργάνωση), με αρχηγό τον Μ. Ανιελέβιτς και 500-1000 μέλη. Η ΖΟΒ αποφάσισε να ξεκινήσει την ένοπλη αντίσταση μέσα στο γκέτο και να εμποδίσει τα Ες Ες να συνεχίσουν την εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού. Με τη βοήθεια της Λαϊκής Φρουράς οι εβραίοι μαχητές προμηθεύτηκαν όπλα, έφτιαξαν αυτοσχέδιους εκρηκτικούς μηχανισμούς (μολότοφ κ.α.) εκπαιδεύτηκαν στρατιωτικά και συγκρότησαν ένοπλες ομάδες.

Αρχικά προχώρησαν σε εκτελέσεις συνεργατών των Ναζί. Οι πρώτες συγκρούσεις ξεκίνησαν στις αρχές του 1943 όταν πάρθηκε η απόφαση από τους Γερμανούς να εξοντώσουν και τους υπόλοιπους Εβραίους του γκέτο. Εισέβαλλαν στο γκέτο με πάνοπλους στρατιώτες, βαρύ οπλισμό και τανκς. Αν και οι απώλειες από τη μεριά των Εβραίων ήταν μεγάλες, το σχέδιο των Γερμανών απέτυχε. Ύστερα από λίγες μέρες σκληρών συγκρούσεων αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν.

Μετά την πρώτη επιτυχία τους, οι μαχητές της ΖΟΒ θα οργανώσουν καλύτερα την άμυνα του γκέτο. Κατασκεύασαν υπόγεια καταφύγια και σήραγγες με τις οποίες επικοινωνούσαν γειτονιές μεταξύ τους αλλά και πρόσφεραν δρόμους διαφυγής έξω από το γκέτο.

Η επόμενη απόπειρα των Γερμανών να καταλάβουν το γκέτο και να το αφανίσουν, μαζί με τους κατοίκους του, ήταν στις 19 Απρίλη του 1943, παραμονή του εβραϊκού Πάσχα. Με νέο διοικητή του στρατεύματος, τον Γ. Στρόοπ και με την υποστήριξη αρμάτων μάχης, πυροβολικού ακόμα και αεροπλάνων, ξεκίνησαν την επίθεση. Πάνω από 2 χιλιάδες στρατιώτες της Βέρμαχτ, ενισχυμένοι από ουκρανούς, λετονούς και πολωνούς συνεργάτες τους θα εισβάλλουν στο γκέτο. Ο πληθυσμός του γκέτο εξεγείρεται. Οι μαχητές της ΖΟΒ απαντούν με όποια όπλα διέθεταν. Οι μάχες είναι σκληρές και θα κρατήσουν μέχρι τα μέσα Μάιου. Οι Ναζί έπεφταν συνεχώς σε ενέδρες. Δυσκολεύονταν να καταλάβουν ακόμα και ελάχιστα μέτρα και αναγκάζονταν να κάνουν συνεχείς εφόδους. Έτσι η επιχείρηση για καταστροφή του γκέτο μέσα σε 3 μέρες -όπως προγραμμάτιζαν οι Ναζί- ανακόπηκε.

Στις 8 Μαΐου οι Γερμανοί κατέλαβαν το αρχηγείο της ΖΟΒ αλλά οι μάχες δε σταμάτησαν. Σημαντική ήταν και η βοήθεια των μαχητών της Λαϊκής Φρουράς έξω από το γκέτο που πραγματοποιούσαν επιχειρήσεις αντιπερισπασμού για να απασχολούν τους εισβολείς. Σε πολλές περιπτώσεις οι επιθέσεις γινόταν κοντά στα τείχη για να καταφέρουν να βάλουν μέσα στο γκέτο όπλα και πυρομαχικά. Στις 16 Μάιου ανατινάχθηκε η μεγαλύτερη Συναγωγή της Βαρσοβίας.

Η υπεροπλία όμως των ναζί ήταν συντριπτική. Χρησιμοποίησαν όποια μέσα διέθεταν για να εξοντώσουν τους εξεγερμένους. Αφού δεν μπόρεσαν να καταστείλουν την εξέγερση με τα συνηθισμένα όπλα, άρχισαν να ανατινάζουν κτίρια, υπόγεια και υπονόμους. Χρησιμοποίησαν φλογοβόλα που κατέκαψαν ολόκληρες συνοικίες και δηλητηριώδη αέρια που ανάγκασαν τους μαχητές είτε να παραδοθούν είτε να διαφύγουν έξω από το γκέτο. Πολλοί από αυτούς αυτοκτόνησαν για να μη συλληφθούν, ανάμεσά τους και ο Ανιελέβιτς. Είναι χαρακτηριστικές οι μαρτυρίες επιζώντων που αναφέρουν ότι τα πάντα ήταν πυρακτωμένα και όλη η πόλη γεμάτη καπνούς.

Οι βασικές συγκρούσεις σταμάτησαν στα μέσα Μάιου. Όμως μικρές εστίες μαχών κράτησαν μέχρι και τα μέσα Ιούλη. Οι περισσότεροι μαχητές σκοτώθηκαν. Κάποιοι κατάφεραν να διαφύγουν και εντάχθηκαν στη Λαϊκή Φρουρά για να συνεχίσουν την αντίσταση έξω από το γκέτο.

Υπολογίζεται ότι περίπου 13 χιλιάδες Εβραίοι έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Η επίσημη αναφορά των Ναζί έκανε λόγο για 16 Γερμανούς νεκρούς αλλά οι πραγματικές τους απώλειες ήταν πολύ μεγαλύτερες. Τα στοιχεία που δόθηκαν από την πολωνική αντίσταση μιλούσαν για εκατοντάδες νεκρούς Γερμανούς και συνεργάτες τους.

Το γκέτο ισοπεδώθηκε και στη θέση του φτιάχτηκε ένα μεγάλο στρατόπεδο συγκέντρωσης μέσα στο οποίο μεταφέρθηκαν χιλιάδες άνθρωποι από όλη την Πολωνία (Εβραίοι, Ρομά, κομμουνιστές, ομοφυλόφιλοι) και εκτελέστηκαν.

Την επόμενη χρονιά θα πραγματοποιηθεί η εξέγερση του λαού της Βαρσοβίας και στις αρχές του 1945 η χώρα θα απελευθερωθεί από τον Κόκκινο Στρατό.

Η εξέγερση στο γκέτο της Βαρσοβίας έχει μείνει στην ιστορία ως μια πολύ σημαντική πράξη αντίστασης των Εβραίων απέναντι στους ναζιστές που οργάνωσαν στη διάρκεια του πολέμου την εξόντωσή τους. Από αυτή βγαίνει ένα πολύτιμο συμπέρασμα για όλους τους λαούς της γης και ιδιαίτερα για τα τωρινά θύματα του φασιστικού κράτους του Ισραήλ, τους Παλαιστινίους, που ζουν σε άθλιες καταστάσεις μέσα στα σύγχρονα τεράστια γκέτο της Λωρίδας της Γάζας και της Ανατολικής Όχθης: Δεν υπάρχουν όρια στην αντίσταση. Ακόμα και στις πιο δυσμενείς συνθήκες οι λαοί θα βρίσκουν πάντα τρόπους να αντισταθούν.

Σ.Σ.

(Σημ: Πολλά στοιχεία αντλήθηκαν από την «Παγκόσμια Ιστορία», τόμ. Ι₁-Ι₂, Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ)