Παρακάτω δημοσιεύουμε το κείμενο της παρουσίασης του Δ. Παυλίδη.
Σίμος Κερασίδης
Ο Βιβλιοτάφος της
Κωνσταντινούπολης
Του Δ.Παυλίδη
Ακριβώς τρία χρόνια πριν, στον ίδιο χώρο, είχα πάλι την τιμή να συμμετάσχω στην παρουσίαση του Στοιχειοχαράκτη. Του πρώτου, από τα πρόσφατα, της τελευταίας πενταετίας περίπου, λογοτεχνικά έργα του Σίμου Κερασίδη, βιβλίο που εγκαινίασε ένα νέο κύκλο στο προσωπικό συγγραφικό του ταξίδι. Ένα κύκλο ιστορικών μυθιστορημάτων ή μυθιστορημάτων εποχής όπως εναλλακτικά τα χαρακτηρίζει ο ίδιος, το δεύτερο εκ των οποίων είναι η Αρβανίτισσα Δασκάλα, που έκαναν εντύπωση στο αναγνωστικό κοινό και απέσπασαν πολύ θετικές κριτικές. Ο Βιβλιοτάφος της Κωνσταντινούπολης, ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου που σήμερα σας παρουσιάζουμε, όπως και ο ίδιος ο συγγραφέας μας προϊδεάζει από τις πρώτες σελίδες, είναι απόγονος, θετός εγγονός του Στοιχειοχαράκτη και γι αυτό έχει και το ίδιο όνομα με το ήρωα εκείνου του βιβλίου. Μανουήλ Ντρέτος.
Σε αντιδιαστολή με τον Στοιχειοχαράκτη ο οποίος έδρασε στην Κεντρική Ευρώπη στα μέσα του 19ου αιώνα στο φόντο των αστικών δημοκρατικών επαναστάσεων και της σκληρής καταστολής τους από τις απολυταρχίες της εποχής ο Βιβλιοτάφος ξεκινά την περιπέτεια του μέσα στην δίνη του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου, της μεγάλης ανθρωποσφαγής, του μεγαλοπολέμου όπως τον αποκαλεί ο συγγραφέας. Αφετηρίατης ιστορίας και των κυριότερων προσώπων που πρωταγωνιστούν σε αυτήν, η Θεσσαλονίκη. Στην τελευταία πράξη του εσωτερικού ελληνικού δράματος, του λεγόμενου Διχασμού, δηλαδή της σκληρής αναμέτρησης ανάμεσα στα δύο πολιτικά στρατόπεδα, των Βενιζελικών και των μοναρχικών που δημιουργήθηκαν με κεντρικό διακύβευμα την θέση που θα έπρεπε να πάρει η Ελλάδα απέναντι στις δύο εμπόλεμες συμμαχίες. Την Εγκάρδια Συνεννόηση και την συμμαχία των Κεντρικών Δυνάμεων. Μια Θεσσαλονίκη που ζει τους τελευταίους χρόνους της μακραίωνης πολυπολιτισμικής οθωμανικής περιόδου της, ταυτότητα που σε λίγο καιρό θα αρχίσει να την χάνει ανεπίστρεπτα. Ήδη οι εθνικισμοί αλλά και οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων είχαν προλάβει να σπείρουν την διχόνοια και την ανασφάλεια ανάμεσα στις κοινότητες των Ελλήνων, των Τούρκων, των Εβραίων και άλλων εθνοτήτων. Ανήσυχη για τις επερχόμενες εξελίξεις, κατακλυσμένη από πολυεθνικά στρατεύματα κατοχής που κουβάλησαν οι δυνάμεις της Αντάντ από τα πέρατα του κόσμου με σκοπό να διασφαλίσουν το Μακεδονικό μέτωπο του Μεγαλοπολέμου και να πιέσουν να παρθούν οριστικές πολεμικές αποφάσεις. Διαδρομή των πρωταγωνιστών προς την Ανατολή, μέσω της ρημαγμένης από πολέμους, λεηλασίες και αντεκδικήσεις Μακεδονικής και Θρακικής υπαίθρου στις οποίες κυριαρχούν οι βουλγάρικες στρατιωτικές και παραστρατιωτικές δυνάμεις, οι ληστοσυμμορίες και ο φόβος. Προορισμός, κατάληξη και κεντρική σκηνή των περιπετειών του βασικού ήρωα και όλων των προσώπων που θα συνεργαστούν ή θα αναμετρηθούν μαζί του η Κωνσταντινούπολη η οποία βρίσκεται μέσα στην θύελλα της μεγάλης σύγκρουσης. Πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της οποίας ήδη ακούγεται ο επιθανάτιος ρόγχος της. Περικυκλωμένη από τις μεγάλες Δυνάμεις της εποχής που επιδιώκουν τον διαμοιρασμό της, αγωνίζεται απελπισμένα να κρατήσει τις μακρινές κτήσεις της στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, βυθισμένη στις εσωτερικές αντιφάσεις και συγκρούσεις ύστερα από την ανάδυση του νεο-τουρκικού κινήματος. Η εξουσία είχε μετακινηθεί από τα παλάτια και τα σεράγια του σουλτανάτου και χαλιφάτου στον στρατό, ο οποίος ανέλαβε με ιδιαίτερη σκληρότητα να παίξει τον ρόλο της νεωτερικής εκσυγχρονιστικής δύναμης υποκαθιστώντας την αδύναμη εθνική αστική τάξη, επιδιώκοντας εκτός των άλλων και την εθνική ομογενοποίηση.
Ο Παγκόσμιος Πόλεμος, ύστερα από την πολύμηνη αιματηρή σφαγή στα χαρακώματα στο Δυτικό αλλά και στο Ανατολικό Μέτωπο πλησίαζε στην δραματική κορύφωση και στην τελική κατάληξη του. Γι αυτό γίνονταν όλο και πιο τρομακτικός και καταστροφικός. Στις εμπόλεμες χώρες που τον ξεκίνησαν, έρχονταν να προστεθούν καινούριες ακόμη και πέρα από τον Ατλαντικό Ωκεανό και όλοι αναζητούσαν απελπισμένα τρόπους, ορθόδοξους και ανορθόδοξους, για να πετύχουν το συντριπτικό κτύπημα στον αντίπαλο. Οι λαοί μπροστά στο ατελείωτο μακελειό είχαν αρχίσει να αφυπνίζονται, να ξεφεύγουν από την παγίδα των εθνικισμών και του μίσους, να αποζητούν το τέλος της αλληλοσφαγής. Το αντιπολεμικό κίνημα στην Ευρώπη, στην Ρωσία και αλλού άρχισε να σηκώνει το ανάστημα του. Κάθε πόλεμος αποτελεί μια τομή και μια ανατροπή στην ιστορική συνέχεια, επιδρά καταλυτικά στις κοινωνίες, άλλοτε τις συσπειρώνει και άλλοτε τις αποσυνθέτει, τροποποιεί συνειδήσεις σε πλατιά κλίμακα, αλλάζει συμπεριφορές και μεταβάλλει ταυτότητες. Πολύ περισσότερο, αυτό συμβαίνει σε πολεμικές αναμετρήσεις ιστορικής και παγκόσμιας διάστασης. Ο Πρώτος παγκόσμιος πόλεμος επιτάχυνε το τέλος τριών αυτοκρατοριών, στα αποκαΐδια του γεννήθηκε η πρώτη σοσιαλιστική απόπειρα με προσδοκία μια κοινωνία ισότητας και δικαιοσύνης, πυροδότησε επαναστάσεις, εξεγέρσεις και απελευθερωτικά κινήματα. Σε αυτήν την συγκλονιστική ιστορική στιγμή ο νεαρός τυπογράφος από την Θεσσαλονίκη παίρνει αποφάσεις που ανατρέπουν πλήρως την ζωή την δική του και της οικογένειας του, αποφασίζει να ακολουθήσει τον ξαφνικό και δυνατό έρωτα του, την πανέμορφη μουσουλμάνα Νιλουφέρ, με σκοπό να την απελευθερώσει και να ζήσει δίπλα της. Δέχεται να γίνει διπλός πράκτορας των αντιμαχόμενων ισχυρών μυστικών υπηρεσιών των εμπολέμων και μπλέκεται σε μια επικίνδυνη περιπέτεια χωρίς να υπολογίζει το κόστος και να γνωρίζει το τέλος της. Νομίζει βέβαια πως είναι ο μόνος ριψοκίνδυνος αλλά αργότερα θα συνειδητοποιήσει πως και άλλοι από την οικογένεια και τον περίγυρο του έχουν παρασυρθεί από τους ισχυρούς ανέμους του πολέμου και της πολύπλοκης αναμέτρησης. Αλλά και από άλλα πιο προσωπικά κίνητρα, ορισμένες φορές ταπεινά και καταχθόνια.
Ο συγγραφέας όπως και στον Στοιχειοχαράκτη μας ξαναβάζει μπροστά στο αιώνιο ερώτημα. Είναι οι άνθρωποι αποκλειστικοί αφέντες των αποφάσεων, της ζωής και του μέλλοντος τους ή για όλα αυτά αποφασίζουν οι συνθήκες, οι συγκυρίες, οι κοινωνικές και εθνικές ανάγκες, οι ισχυροί και η εξουσία, οι μεγάλες δυνάμεις που εξουσιάζουν τις ανθρώπινες κοινωνίες; Μπορεί οι άνθρωποι να ορίσουν την μοίρα τους πέρα και ενάντια στα εμπόδια που δημιουργούν οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες; Οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες. Ο Μανουήλ Ντρέτος ξεκινά για να κερδίσει την Νιλουφέρ αλλά στην συνέχεια παραδίνεται ολόψυχα στον σκοπό του, απομακρύνεται από τον αρχικό στόχο του, παρασύρεται από τις καταιγιστικές εξελίξεις, μεταλλάσσεται σε ένα ριψοκίνδυνο πράκτορα της Αντάντ ο οποίος για να πετύχει στην δράση του προσποιείται πως υπηρετεί την Συμμαχία των Κεντρικών Δυνάμεων.
Ο Θεσσαλονικιός νεαρός τυπογράφος δέχεται να αναλάβει την διεύθυνση ενός βιβλιοπωλείου με δύο πρόσωπα, στην καρδιά της ευρωπαϊκής Κωνσταντινούπολης. Ενός επίγειου, νόμιμου και φιλήσυχου και ενός υπόγειου, παράνομου και επικίνδυνου. Ένα Παλάτι του Βιβλίου, για τα επιτρεπόμενα, αρεστά και χρήσιμα για την εξουσία αναγνώσματα και μια Κρύπτη Απαγορευμένων Βιβλίων στην οποία φυλάσσονται, και από αυτήν διακινούνται, απαγορευμένα βιβλία και έντυπα με σκοπό να επηρεάσουν την ελίτ της Οθωμανικής πρωτεύουσας. Δύο όψεις, δύο πρόσωπα. Όπως στο γνωστό έργο του Ουμπέρτο Εκο η βιβλιοθήκη για τους αφοσιωμένους στην γραφή μοναχούς ήταν ταυτόχρονα η επουράνια Ιερουσαλήμ αλλά και ο υποχθόνιος κόσμος. Εκεί η βιβλιοθήκη του μοναστηριού είναι το κέντρο που γύρω της περιστρέφεται το μυστήριο των εγκλημάτων, εδώ το Κιτάπ Σαραγί γίνεται το επίκεντρο της περιπετειώδους πλοκής του μυθιστορήματος, το σημείο αναφοράς μιας τρομερής σύγκρουσης ανάμεσα στις μυστικές υπηρεσίες των αντιμαχόμενων του πολέμου. Πρωταγωνιστής ο νέος ιδιοκτήτης του βιβλιοπωλείου ο οποίος αναλαμβάνει να γίνει ο Βιβλιοτάφος και ο διανομέας των απαγορευμένων βιβλίων. Κεντρική σκηνή στην δράση αναδεικνύεται η Μεγάλη Οδός του Πέραν, το οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της Οθωμανικής Κωνσταντινούπολης. Ο δρόμος που έχει συνδεθεί αρκετές φορές με την νεότερη πολυκύμαντη ιστορία της. Ίσως η βασικότερη αρτηρία του σώματος της αιώνιας πόλης μέχρι και σήμερα, που μερικές φορές ματώνει από γεγονότα τρομακτικά, τα οποία έχουν επηρεάσει την πορεία της στον χρόνο. Σαν εκείνα του Σεπτέμβρη του 1955, της Πρωτομαγιάς του 1977 αλλά και πιο πρόσφατα.
Αναζητώντας την καταγωγή της λέξης Βιβλιοτάφος δεν συναντά κανείς πολλές αναφορές και ερμηνείες. Στον Μεσαίωνα βιβλιοτάφους αποκαλούσαν τους πολυδιαβασμένους μοναχούς που φύλαγαν, συντηρούσαν και αντέγραφαν παλιά χειρόγραφα, στα μοναστήρια, μας πληροφορεί ο συγγραφέας. Γυρνώντας πίσω, στις απαρχές της τυπογραφίας αλλά και της παρουσίας των Ελλήνων που μετανάστευσαν ύστερα μετά την Άλωση, στα χρόνια της Αναγέννησης στις παροικίες τη Δυτικής Ευρώπης, συναντάμε αυτόν τον νεολογισμό στον Μάρκο Μουσούρο ο οποίος αποκαλούσε Βιβλιοτάφους εκείνους που έκρυβαν τα χειρόγραφα πού κατείχαν και δεν τα φανέρωναν στους φιλομαθείς. Από τον Μουσούρο δανείστηκε την έκφραση και ο Άλδος Μανούτιος. Και οι δύο έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις πρώτες εκδόσεις κειμένων στην ελληνική γλώσσα ενώ στο τυπογραφείο του δεύτερου στην Βενετία τυπώθηκε πλήθος ελληνικών βιβλίων στα τέλη του 15ου αιώνα μεταξύ αυτών και μια από τις πρώτες εκδόσεις της γραμματικής του Κωνσταντίνου Λάσκαρη.
«…Τώρα όμως, όλα είναι δυνατά, όλοι οι δρόμοι ανοίγονται διάπλατα για τον εκπολιτισμό της οικουμένης! Ή εφεύρεση της τυπογραφίας δίνει φτερά στις ανθρώπινες δυνατότητες. Διασώζει, πολλαπλασιάζει στο άπειρο και κάνει προσιτά σε όλους τα βιβλία, τούτα τα θησαυροφυλάκια της γνώσης. "Όλα τα υλικά επιτεύγματα της παγκόσμιας ιστορίας, ακόμα και ή γεωργική επανάσταση, ή καλλιέργεια των σιτηρών και της αμπέλου, ωχριούν μπροστά στην εφεύρεση της τυπογραφίας, που μπορεί να παραβληθεί μονάχα με το δώρο του Προμηθέα, τον ανθρώπινο νου. Αυτό το δώρο συμπληρώνει τώρα και τελειοποιεί ο νέος Προμηθέας…» γράφει με ασυγκράτητο ενθουσιασμό ο Μάρκος Μουσούρος σε μια επιστολή του το 1516 λίγο πριν τον θάνατο του, εννοώντας πιθανόν ως Προμηθέα τον πατέρα της τυπογραφίας στην Ευρώπη και τους πρώτους τυπογράφους.
Τυπογραφία, επιστημονικές ανακαλύψεις, Αναγέννηση και διαφωτισμός, διάδοση της γνώσης μέσω των βιβλίων που μπορούν πλέον να γίνουν κτήμα περισσότερων ανθρώπων και να πολεμήσουν την πνευματική καθυστέρηση. Ο Σίμος Κερασίδης μετά τον Στοιχειοχαράκτη επανέρχεται ξανά σε ένα προσφιλές θέμα. Εκείνο της μάχης της γνώσης ενάντια στην αμορφωσιά, την λογοκρισία, την κατάπνιξη της ελεύθερης πνευματικής ζωής, εν τέλει της ελευθερίας του ανθρώπου να μάθει, να μορφωθεί, να ανοίξει τους ορίζοντες του, να κατακτήσει μια καλύτερη ζωή. Αυτή την φορά δεν είναι οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του Εκο, ούτε οι απολυταρχίες του 19ου αιώνα αλλά οι Μεγάλες Δυνάμεις και οι μυστικές υπηρεσίες τους, που θέλουν να επικρατήσουν μέσω του μεγάλης αλληλοσφαγής για να κερδίσουν σφαίρες επιρροής και πλουτοπαραγωγικές πηγές. Τα βιβλία και οι εκδόσεις γίνονται όπλα αυτής της αναμέτρησης, επιχειρείται να μετατραπούν σε όργανα προπαγάνδας να παίξουν ακριβώς αντίθετο ρόλο από αυτόν που φιλοδοξούσε, ήλπιζε και τα προόριζε ο Μάρκος Μουσούρος και οι πρώτοι πιονέροι της τυπογραφίας για τον ανθρώπινο νου.
Ο Σίμος Κερασίδης αξιοποιώντας όλες τις ευκαιρίες που του δίνουν οι συγκλονιστικές ιστορικές εξελίξεις του Μεγάλου Πολέμου σε ένα από τα επίκεντρα της αναμέτρησης, μας αφηγείται μια ιστορία καταιγιστικής δράσης στην οποία μπλέκονται, κρύβονται, συγκρούονται και αποκαλύπτονται με μαεστρία ο βασικός ήρωας, άλλοι πρωταγωνιστές και πολλά άλλα πρόσωπα. Μας ταξιδεύει σε μια ενδιαφέρουσα και πολύπλοκη εποχή, μας κρατά σε διαρκή αγωνία και μας χαρίζει την απόλαυση να συμμετέχουμε στα πάθη, στους φόβους και την αναζήτηση της λύτρωσης των κεντρικών προσώπων. Το τέλος που μας επιφυλάσσει είναι ένα εντυπωσιακό ξάφνιασμα αντάξιο ενός ιστορικού θρίλερ που υπόσχεται εξ αρχής στον αναγνώστη στην αναγγελία που υπάρχει στο οπισθόφυλλο της έκδοσης.
Θεσσαλονίκη, Τούμπα, Κέντρο Πολιτισμού. 28 Δεκεμβρίου 2022
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου