19-23 Φλεβάρη του 1943: Πέντε ημέρες που συγκλόνισαν την Πιερία

του Γιάννη Μανίκα

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φυλ. 936, στις 11/3/20223

Στις κορυφές του Τίταρου και συγκεκριμένα στην τοποθεσία «Μπάρα-Γκαμπτσιές» σε υψόμετρο περίπου 1700 μέτρων και σε απόσταση 3-4 χιλιομέτρων απ' το χωριό «Άγιος Δημήτριος» Πιερίας λειτουργούσε ένα μεταλλείο χρωμίου που το εκμεταλλευόταν η οικογένεια του Κ. Νταϊφά τη δεκαετία του 1930.

Μετά την κατάληψη του χωριού απ’ τους Γερμανούς, την άνοιξη του 1941, η λειτουργία του μεταλλείου πέρασε στα χέρια της Γερμανικής «ΚΡΟΥΠ» η οποία επιστράτευσε τα ζώα του χωριού μαζί με τους ιδιοκτήτες τους, για να κατεβάζουν το μετάλλευμα στο δρόμο, ενώ από κάθε οικογένεια που δεν είχε ζώα επιστρατεύτηκε ένα άτομο για να δουλεύει. Το χρώμιο ήταν το πολυτιμότερο υλικό για τη λειτουργία της στρατιωτικής βιομηχανίας των Ναζί και είχε φτάσει να καλύπτει τις ανάγκες της απ' τα ελληνικά ορυχεία σε ποσοστό πάνω από το 25%.

Όπως, χαρακτηριστικά, αναφέρει ο Δημήτρης Τσιαούσης στο βιβλίο του «Αντάρτης 1942-45. Οι αναμνήσεις μου στο ΕΛΑΣ» : «Με διαταγή των κατακτητών, ένα άτομο, από κάθε οικογένεια του χωριού, που δεν είχε μουλάρια, έπρεπε να δουλεύει στα μεταλλεία χωρίς πληρωμή και όσοι είχανε μουλάρια έπρεπε να κουβαλάνε το μετάλλευμα στον αυτοκινητόδρομο. Απ’ την οικογένειά μας πήγα εγώ, 16-17 χρονών τότες και δούλεψα έξι μήνες πιστολέτο μέσα στις γαλαρίες, σε βάθος 500 μέτρων, και επιστάτες ήτανε Γερμανοί στρατιώτες, που μόλις σταματούσαμε το πιστολέτο από κούραση, ο Γερμανός μας έδωνε από μια -δυο κλωτσιές στον πισινό μας. Το φθινόπωρο του 1942 έκαναν την εμφάνισή τους στο χωριό μας οι αντάρτες. Με την εμφάνιση των ανταρτών, οι Γερμανοί, μας σταματήσανε εμάς και στη θέση μας φέρανε Εβραίους από Θεσσαλονίκη για δουλειά στα μεταλλεία και εμείς φύγαμε από την τυραννία»

Με το δυνάμωμα των ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δημιουργήθηκε ένα υπολογίσιμο εφεδρικό τμήμα του ΕΛΑΣ μέσα στο χωριό και αρκετοί χωριανοί βγήκαν στο βουνό. Οι Γερμανοί τότε άρχισαν να δυσκολεύονται στην επιστράτευση εργατών για το μεταλλείο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να απευθυνθούν στο κοντινό χωριό «Λιβάδι» Ελασσόνας, για να στρατολογήσουν εργάτες. Εκεί, μάλιστα, πυροβόλησαν στον αέρα για εκφοβισμό, όταν ανακάλυψαν ότι οι κάτοικοι έφευγαν απ' το χωριό. Αυτό το γεγονός προκάλεσε την πρώτη, χρονικά, επίθεση ανταρτών σε μεταλλείο.

«Στις 24 Νοέμβρη 1942 μια ομάδα ανταρτών του αρχηγείου του Ολύμπου, του ΕΛΑΣ, πήγε στο μεταλλείο. Χωρίς να κάνουν καμία ενέργεια απείλησαν τον υπεύθυνο Γερμανό μεταλλωρύχο Τσένκε και αποχώρησαν. Ήταν ένα είδος διαμαρτυρίας για την προσπάθεια στρατολόγησης εργατών, στο Λιβάδι, από δύο Γερμανούς, τον διορισμένο για την επιστασία της επιχείρησης, ειδικό οδηγό Χάς, από το τμήμα της στρατιωτικής οικονομίας Θεσ/νίκης και τον στρατιώτη Χάνφ, από την ομάδα κατασκευής δρόμων.

Αυτό το επεισόδιο προβλημάτισε τους κατακτητές που αποφάσισαν να πάρουν τα παρακάτω μέτρα: α) Να τοποθετηθεί στον Άγιο Δημήτριο νέος πρόεδρος, ο οποίος έπρεπε να επιδείξει αυστηρότητα αναφορικά με την υποχρέωση των κατοίκων να εργαστούν στο μεταλλείο, β) να τοποθετηθεί δίπλα στον μεταλλωρύχο Τσένκε ένας Γερμανός στρατιώτης ως επιστάτης γ) να εγκατασταθεί μόνιμη δύναμη τριών χωροφυλάκων στο χωριό και το μεταλλείο, δ) να στρατολογηθούν περισσότεροι εργάτες από την ευρύτερη περιοχή με κίνητρο υψηλότερων μισθών, ε) να χρησιμοποιηθούν, κυρίως το χειμώνα, ζώα για την απρόσκοπτη συνέχιση της τροφοδοσίας του μεταλλείου με τρόφιμα και πρώτες ύλες.» (Στράτος Δορδανάς: Το αίμα των αθώων.)

Στο μεταξύ, στις αρχές του Δεκέμβρη του 1942 η Β' Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ στην Αθήνα είχε συμπεριλάβει στα καθήκοντα των αντάρτικων ομάδων την παρεμπόδιση κάθε σχεδίου πολιτικής επιστράτευσης εργατών, καθώς και παραγωγής και μεταφοράς πρώτων υλών, χρήσιμων στην πολεμική προσπάθεια των κατακτητών. Από την άλλη, οι αυξανόμενες ανάγκες οπλισμού και πυρομαχικών οδήγησαν τον ΕΛΑΣ σε μία σειρά επιθέσεων σε μεταλλεία στη Βόρεια Ελλάδα.

«Με τη συγκρότηση του μηχανικού παρουσιάζεται σύγχρονα και ένα βασικό τεχνικό εμπόδιο: η έλλειψη εκρηκτικού υλικού… Γι’ αυτό και οι δικές μας προσπάθειες στράφηκαν στην περισυλλογή του πολεμικού υλικού και ναρκών που βρίσκονταν ακόμα στα χωριά από την υποχώρηση των Άγγλων το 1941. Ακόμα, η οργάνωση Ιτιάς πέτυχε σε συνεργασία με πατριώτες που δούλευαν στη γερμανική φρουρά της γέφυρας Τεμπών να αφαιρεί διάφορες ποσότητες από εκρηκτικές ύλες. Μ’ αυτόν τον τρόπο και με λάφυρα που πάρθηκαν από την επιχείρηση του μεταλλείου του Αγίου Δημητρίου εξοικονομήθηκαν εκρηκτικά και έγιναν οι ανατινάξεις του Μάρτη και του Απρίλη. Τα σαμποτάζ αυτά αν και ήταν περιορισμένης μορφής είχαν μεγάλη σημασία. Όπλισαν με πυρά τους αντάρτες για τις επιχειρήσεις του Ιούνη και έβαλαν σε μεγάλη ανησυχία τους Γερμανούς.» (Αντώνης Αγγελούλης (Βρατσάνος)

Τη νύχτα 18-19 Φλεβάρη του 1943 η ομάδα ανταρτών «Κατσώνης» του ΕΛΑΣ Ολύμπου υπό τον Ζήση Βλαχογιώργη, μετά από εντολή του αρχηγείου Ολύμπου, επιτίθεται στο υπό γερμανική κατοχή μεταλλείο χρωμίου του Αγίου Δημητρίου, οδηγούμενη εκεί απ' το εφεδρικό τμήμα του ΕΛΑΣ του χωριού. Οι αντάρτες αφοπλίζουν τους Έλληνες χωροφύλακες και συλλαμβάνουν τους δύο Γερμανούς υπεύθυνους, τον επιστάτη Χάρτμαν και τον μεταλλωρύχο Τσένκε. Κατάσχουν τον οπλισμό, βενζίνη, εκρηκτικά και τρόφιμα και ανατινάζουν το μεταλλείο. Καταστρέφουν εντελώς τον μηχανικό εξοπλισμό και χύνουν 2.000 οκάδες πετρέλαιο.

Ύστερα από τις ενέργειες αυτές, τα αντάρτικα τμήματα επέστρεψαν στην Ολυμπιάδα Ελασσόνας, ενώ το εφεδρικό τμήμα γύρισε στο χωριό ώστε να ενημερώσει τους κατοίκους και να τους συμβουλέψει να εγκαταλείψουν το χωριό. Πράγματι, οι κάτοικοι έφυγαν στις καλύβες στο δάσος και στο χωριό παρέμειναν οι γέροι αποφασισμένοι να προστατέψουν τα σπίτια τους και μερικοί που πίστεψαν πως οι Γερμανοί δεν θα τους πείραζαν. Συγκεντρώθηκε ομάδα 20 περίπου ένοπλων που έστησε παρατηρητήριο στις δύο άκρες του χωριού και στο σπίτι του Πάντου Κλαπάνη.

Στις 21 Φλεβάρη τα χαράματα στο παρατηρητήριο του Αη-Θανάση, στην είσοδο του χωριού από Κατερίνη έγινε αντιληπτή μεγάλη γερμανική φάλαγγα να πλησιάζει στο χωριό με προφυλάξεις. Οι αντάρτες έριξαν μερικούς πυροβολισμούς μα οι Γερμανοί δεν απάντησαν. Όταν ξημέρωσε ανάγκασαν τους αντάρτες να υποχωρήσουν στη θέση «Πουρνάρια». Ταυτόχρονα, στάλθηκε σύνδεσμος ο Θανάσης Παπανικολάου για να ειδοποιήσει το αρχηγείο. Οι Γερμανοί έστησαν πολυβόλα στον Άη-Θανάση και γάζωναν με ριπές το χωριό. Στη συνέχεια, μπήκαν στο χωριό και συγκέντρωσαν τους κατοίκους στην πλατεία.

Στην προσπάθεια αυτή οι Ναζί σκότωσαν 12 άτομα: ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δ. ΒΑΛΤΑΣΑΡΗΣ, ΚΩΝ/ΝΟΣ Ι.ΓΑΤΣΙΟΣ, ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΛΑΠΑΝΗΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΙΟΥ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΧΡΗΣΤΟΥ, ΕΛΕΝΗ Ν. ΑΡΒΑΝΙΤΗ, ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ Α. ΖΕΡΒΑ, ΜΑΡΙΑ Ι. ΜΠΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗ, ΜΑΡΙΑ Ν. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΕΛΕΝΗ Θ. ΤΣΑΛΟΥ, ΓΚΟΥΜΑ ΕΛΕΝΗ και ΜΕΤΑΞΙΑ Γ. ΓΚΡΕΜΟΥ (ανάπηρη κατάκοιτη που κατά μία άλλη εκδοχή την έκαψαν ζωντανή όταν έκαψαν ολοκληρωτικά το χωριό τον Απρίλη του '43).

Ειδοποιήθηκε αμέσως ο Δημητράκης ο Τσαλός (διορισμένος πρόεδρος για μερικούς, διερμηνέας σύμφωνα με άλλες πηγές) ο οποίος ήταν στις καλύβες και ήρθε στο χωριό, με σκοπό να συνεννοηθεί με τους Γερμανούς. Εκείνοι τον έστειλαν στην Ολυμπιάδα μαζί με τον κλητήρα του χωριού, για να ζητήσει από τους αντάρτες την επιστροφή των Γερμανών ομήρων. Οι Γερμανοί έδωσαν τριήμερη προθεσμία να παραδοθούν οι αιχμάλωτοι. Στη συνέχεια, φόρτωσαν 40 χωριανούς –ανάμεσά τους και τον Εβραίο αποθηκάριο του μεταλλείου, Τζάκο – στα καμιόνια και η φάλαγγα κίνησε για την Κατερίνη. Στο δρόμο συνάντησαν 5 Λιβαδιώτες που επέστρεφαν με τα ζώα στο χωριό τους και αφού άφησαν 5 ομήρους γυναίκες, τους πήραν για να συμπληρώσουν πάλι τους 40. Στο μεταξύ, οι αντάρτες που ειδοποιήθηκαν έστειλαν μια ομάδα που έστησε ενέδρα στη θέση «Χλιαριά». Η απόσταση, όμως, από τον δημόσιο δρόμο και το σούρουπο δεν επέτρεψε να πετύχουν τίποτα, παρά μόνο να τραυματιστούν 3 Γερμανοί στρατιώτες και να δοθεί η ευκαιρία στον Εβραίο Τζάκο και στον Αη-Δημητρινό Μανίκα Δημήτριο του Ι. που ήταν όμηρος -μαζί με τον πατέρα του- να δραπετεύσουν.

Οι Γερμανοί φτάνοντας στην Κατερίνη έπιασαν τον Αιμίλιο Ξανθόπουλο, παλιό Δήμαρχο, και αφού συμπλήρωσαν τον αριθμό, έκλεισαν τους μελλοθάνατους αρχικά στο κτήριο που ήταν το πρώτο Γυμνάσιο Κατερίνης και στη συνέχεια σε βαγόνι στο σιδηροδρομικό Σταθμό Κατερίνης. Στο μεταξύ, ο πρόεδρος του χωριού ήρθε σε επαφή με τους αντάρτες που δέχθηκαν να γίνει η ανταλλαγή.

Έστειλαν για το σκοπό αυτό τον ίδιο μαζί με έναν Κοκκινοπλίτη για να ζητήσουν από τον δεσπότη της Λάρισας να μεσολαβήσει. Πριν, όμως, φθάσουν πληροφορήθηκαν πως η εκτέλεση των 40 είχε γίνει. Μετά απ’ αυτό εκτελέστηκαν και οι δύο Γερμανοί από τους αντάρτες.

Οι 32 εκτελεσθέντες Αη-Δημητρινοί είναι οι παρακάτω: ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Δ. ΚΛΑΠΑΝΗΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ι. ΤΟΥΡΤΑΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΤΟΥΡΤΑΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. ΜΠΑΝΤΟΛΑΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Γ. ΚΟΣΥΒΑΣ, ΚΩΝ/ΝΟΣ Γ.ΚΑΤΕΛΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α.ΧΡΗΣΤΟΥ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, ΧΡΗΣΤΟΣ Κ.ΤΣΑΟΥΣΗΣ, ΚΩΝ/ΝΟΣ Δ. ΝΤΡΟΥΦΛΙΑΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ Γ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Γ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΟΥ, ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι. ΤΣΑΟΥΣΗΣ, ΗΛΙΑΣ Ι. ΤΣΑΟΥΣΗΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΤΣΑΟΥΣΗΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ Γ. ΧΑΤΖΗΣ, ΚΩΝ/ΝΟΣ Ι. ΚΟΥΚΟΔΗΜΟΣ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Γ. ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΙΟΥ, ΑΣΤΕΡΙΟΣ Ν. ΜΠΟΥΡΟΝΙΚΟΣ, ΚΩΝ/ΝΟΣ Ι. ΤΣΑΟΥΣΗΣ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Χ. ΚΟΚΟΡΑΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ Γ. ΤΣΙΝΗΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΤΣΙΝΗΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΓΚΡΕΜΟΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ν. ΤΣΙΝΗΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΜΑΝΙΚΑΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΚΑΤΣΑΒΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΑΤΣΑΒΟΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Γ. ΤΣΙΝΗΣ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Δ. ΤΣΑΝΑΚΑΣ και ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ (παραδόθηκε μόνος του για να ελευθερώσουν τη νύφη του που είχε 4 παιδιά).

Οι πέντε εκτελεσθέντες Λιβαδιώτες ήταν: ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Η. ΧΡΥΣΙΚΟΣ, ΞΕΝΟΦΩΝ ΚΩΝ. ΚΙΤΣΑΣ, ΚΩΝ/ΝΟΣ ΑΘ. ΠΑΤΣΙΚΑΣ, ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜ. ΚΑΠΕΤΗΣ, ΘΩΜΑΣ Ι. ΠΕΡΔΙΚΗΣ.

Πηγές

Στράτος Δορδανάς, «Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία 1941-44» Εστία

Αντώνη Αγγελούλη (Βρατσάνου), ΒΡΟΝΤΑΕΙ Ο ΟΛΥΜΠΟΣ, εκδόσεις ΓΝΩΣΕΙΣ

Δημήτρης Τσιαούσης, «Αντάρτης 1942-45. Οι αναμνήσεις στο ΕΛΑΣ» εκδόσεις Τσώνη, Μελβούρνη, 2002

Περιοδικό «Το χωριό» , τεύχη 4,5,6. Έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Αγίου Δημητρίου, 1983

Συνεντεύξεις των ανταρτών του ΕΛΑΣ- ΔΣΕ, Βασίλη Κόσσυβα και Ελένης Μπαντόλα