Η «Δίκη των Πιθήκων» και οι ελληνικές εκδοχές της

 

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 945, στις 29/7/2023

Τον Ιούλη του 1925 στην πολιτεία του Τενεσί των ΗΠΑ εκδικάστηκε μια υπόθεση, με κατηγορούμενο έναν καθηγητή σε δημόσιο σχολείο. Το… παράπτωμά του ήταν ότι δίδαξε στους μαθητές του τη θεωρία του Δαρβίνου για την καταγωγή των ειδών και του ανθρώπου.

 

Δαρβινισμός και δημιουργισμός

Στα μέσα του 19^ου αιώνα ο Κάρολος Δαρβίνος διατύπωσε την επιστημονική θεωρία που αφορούσε την καταγωγή των ειδών και την εξέλιξη (δαρβινισμός). Αφού ταξίδεψε σε πολλά μέρη και μελέτησε επί σειρά ετών ζωντανούς οργανισμούς, απολιθώματα αλλά και ομάδες ιθαγενών, ο μεγάλος φυσιοδίφης, γεωλόγος και βιολόγος υποστήριξε την κοινή καταγωγή των ειδών, ότι δηλαδή όλα τα είδη κατάγονται από έναν κοινό πρόγονο. Τα διάφορα είδη, με τον μηχανισμό της φυσικής επιλογής και τις γενετικές μεταλλάξεις, εξελίσσονται αργά και συνεχώς. Η σημερινή βιοποικιλότητα οφείλεται ακριβώς σ’ αυτόν τον μηχανισμό. Όπως είναι φυσικό ακόμα και ο ίδιος ο άνθρωπος δεν βρίσκεται έξω από την εξελικτική διαδικασία. Όπως πολύ εύστοχα έγραψε ο Δαρβίνος το 1871 «ο άνθρωπος εξακολουθεί να κουβαλάει στο σώμα του το ανεξίτηλο στίγμα της χαμηλής του καταγωγής».

Η θεωρία του ήρθε σε σφοδρή αντιπαράθεση με τις επικρατούσες θρησκευτικές αντιλήψεις (δογματικές άρα και άνευ απόδειξης) περί δημιουργίας του κόσμου από μια ανώτερη οντότητα, πέρα από την ύλη, μια οντότητα «θεϊκή» που δημιούργησε τον σύμπαν και τον άνθρωπο εκ του μηδενός (δημιουργισμός). Βέβαια στη σημερινή εποχή που είναι γενικότερα αποδεκτές τουλάχιστον στους επιστήμονες και στο χώρο της εκπαίδευσης οι διαδικασίες εξέλιξης του σύμπαντος, ο δημιουργισμός αναγκάστηκε να επανατοποθετηθεί επί του ζητήματος. Έτσι στις ΗΠΑ είναι αρκετά διαδεδομένη η θεωρία του «ευφυούς σχεδιασμού» που αναφέρεται σε ένα παρεμβατικό σχέδιο του Θεού στην αρχή της δημιουργίας του σύμπαντος. Σημαντική στήριξη έχει αυτή η εκδοχή και από την επικρατούσα θεωρία του big bang που είναι αποδεκτή τουλάχιστον από την Εκκλησία στις δυτικές χώρες και που αφήνει αρκετά περιθώρια για μια τέτοιου είδους παρέμβαση. Άλλωστε η θεωρία του big bang διατυπώθηκε από τον κληρικό Ζ. Λεμαίτρ.

 

Η δίκη

Στο Τενεσί, μια από τις υπερσυντηρητικές πολιτείες του Νότου των ΗΠΑ, στη «Ζώνη της Βίβλου» όπως λέγονταν, εκεί δηλαδή που κυριαρχούσε η θρησκοληψία και ο ρατσισμός, τον Μάρτη του 1925 ψηφίστηκε ο νόμος Μπάτλερ, που απαγόρευε τη διδασκαλία του δαρβινισμού και οποιασδήποτε θεωρίας αμφισβητούσε την επικρατούσα παραδοχή της θεϊκής καταγωγής του ανθρώπου. Η μοναδική εκδοχή που μπορούσαν να διδαχθούν οι μαθητές για το ζήτημα ήταν αυτή της Βίβλου. Ο Τζον Σκόουπς καθηγητής στο Ντέιτον του Τενεσί, ερχόμενος σε συνεννόηση με την Αμερικανική Ένωση για τις Πολιτικές Ελευθερίες σχετικά με τη νομική και οικονομική υποστήριξή του, δίδαξε τον δαρβινισμό στο σχολείο του. Η αντίδραση των γονιών ήταν άμεση. Ο Σκόουπς καταγγέλθηκε και οδηγήθηκε στο δικαστήριο. Η εκδίκαση της υπόθεσης -«η δίκη των πιθήκων» όπως έμεινε στην ιστορία των ΗΠΑ- ξεκίνησε στις 10 Ιούλη του 1925 και απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα, αφού μεταδιδόταν ζωντανά από το ραδιόφωνο. Δικηγόρος του Σκόουπς ήταν ένας πολύ γνωστός ποινικολόγος, ο Κλάρενς Ντάροου και συνήγορος της πολιτικής αγωγής ο Γουίλιαμ Μπράιαν, φανατικός υποστηρικτής της Βίβλου, πρώην υπουργός Εξωτερικών και πολλές φορές υποψήφιος πρόεδρος των ΗΠΑ.

Η υπεράσπιση αρχικά κατήγγειλε τον νόμο Μπάτλερ ότι καταπατούσε την ελευθερία του λόγου και προσπάθησε να τον προσβάλει ως άδικο και αντισυνταγματικό, με το σκεπτικό ότι υποστήριζε μια συγκεκριμένη θρησκεία, με αποτέλεσμα να υπονομεύει την ισότητα μεταξύ θρησκειών και να υποθάλπει τις θρησκευτικές εντάσεις. Επίσης ζήτησε να προσέλθουν ως μάρτυρες υπεράσπισης επιστήμονες σχετικοί με τη θεωρία της εξέλιξης. Ο δικαστής απέρριψε όλα τα αιτήματα του Ντάροου, αναγκάζοντάς τον να καταφύγει στο ύστατο μέσο υπεράσπισης, να καλέσει δηλαδή σε κατάθεση τον ίδιο τον Μπράιαν που δήλωνε ειδήμων στη μελέτη της Βίβλου. Στην αντιπαράθεση των δύο δικηγόρων και χωρίς να αναφερθεί ο Ντάροου ευθέως στη θεωρία της εξέλιξης, αποδείχθηκε περίτρανα η αδυναμία του θρησκόληπτου συνηγόρου να υπερασπιστεί τις αντιεπιστημονικές του απόψεις.

Στις 21 Ιούλη βγήκε η απόφαση του δικαστηρίου. Ο Σκόουπς κρίθηκε ένοχος και του επιβλήθηκε πρόστιμο 100 δολαρίων (ποσό σημαντικό για την εποχή). Αργότερα, στο εφετείο, το πρόστιμο ακυρώθηκε όχι όμως επειδή ο Σκόουπς κρίθηκε αθώος αλλά για κάποια νομικά κωλύματα. Ο σκοταδιστικός νόμος Μπάτλερ εξακολουθούσε να ισχύει μέχρι και το 1967. Όμως ήδη από το 1958 είχε αρχίσει να υπερτερεί σε όλες τις ΗΠΑ ο δαρβινισμός γιατί δεν ήθελαν οι Αμερικανοί να υπολείπεται το εκπαιδευτικό τους σύστημα σε επιστημονικότητα από αυτό της Σοβιετικής Ένωσης. Μάλιστα το 1960 η δίκη έγινε κινηματογραφική ταινία («Inherit the Wind») μεταφέροντας στη μεγάλη οθόνη και σε ένα ευρύτερο κοινό πολλές από τις λεπτομέρειες της δίκης και των καταπληκτικών διαλόγων της.

Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι ο Μπράιαν πέθανε λίγες μέρες μετά τη δίκη, καθώς έπασχε από διαβήτη αλλά η θρησκόληπτη κοινωνία του Ντέιτον κατηγόρησε ακόμα και για αυτό τον Ντάροου επειδή δήθεν τον πίεσε υπερβολικά στην δικαστική τους αντιπαράθεση.

 

Οι ελληνικές εκδοχές

Στην Ελλάδα, με την τεράστια επιρροή της Εκκλησίας, δεν ήταν λίγες οι φορές που διάφοροι θρησκευτικοί, παραθρησκευτικοί και σκοταδιστικοί κύκλοι επιχείρησαν κατά καιρούς να αντιδράσουν σε βασικές επιστημονικές αλήθειες.

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος και ο Δημήτρης Σαράτσης

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή με τα «Αθεϊκά» του Βόλου. Το 1908 με εισήγηση του Δημητρίου Σαράτση ιδρύθηκε το Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο του Βόλου στο οποίο τοποθετήθηκε διευθυντής ο Αλέξανδρος Δελμούζος. Η απόφαση ήταν πρωτοπόρα για την εποχή γιατί επιχειρήθηκε, με οργανωμένο τρόπο, η παροχή μέσης εκπαίδευσης σε κορίτσια. Μάλιστα επιλέχθηκε η χρήση και διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας καθώς και μια διαφοροποιημένη εκπαιδευτική διαδικασία που βασιζόταν στο μαθητοκεντρικό μοντέλο και τη διαλογική μέθοδο ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς και τις μαθήτριες. Περιορίστηκε η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και δόθηκε έμφαση στη νεοελληνική γλώσσα, τις θετικές επιστήμες, την οικοκυρική, τη γυμναστική, την υγιεινή, τις καλές τέχνες, τα γαλλικά κ.α. Πολύ σύντομα άρχισαν επιθέσεις από φανατικούς εθνικιστικούς και θρησκευτικούς κύκλους με κατηγορίες περί «μαλλιαρής» γλώσσας που διδάσκονται οι μαθήτριες, περί αθεΐας, μασονισμού, αντεθνικής και αντιθρησκευτικής προπαγάνδας. Την επίθεση ενορχήστρωσε ο μητροπολίτης Δημητριάδος Γερμανός Μαυρομμάτης. Στις 2 Μαρτίου του 1911 πραγματοποιήθηκε στο Βόλο λαϊκό συλλαλητήριο με αίτημα το κλείσιμο του Παρθεναγωγείου και το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε τη διακοπή της λειτουργίας του. Ακολούθησαν δικαστικές διώξεις του Δελμούζου, του Σαράτση κ.α. Η δίκη τους πραγματοποιήθηκε τον Απρίλη του 1914 στο Ναύπλιο. Αξίζει να παραθέσουμε ένα μέρος του κατηγορητηρίου για να γίνει αντιληπτό το κλίμα της εποχής: «προσεπάθησαν δια ζώσης, δια διδασκαλίας και δι’ εντύπων φυλλαδίων να ελκύσωσι προσηλύτους εις λεγόμενα θρησκευτικά δόγματα, τουτέστι την αθεϊαν, [...] διδάσκοντες ότι δεν υπάρχει θεός, ότι η θρησκεία αποτελεί την άρνησιν της σκέψεως, ότι, προ παντός πρέπει να εκριζωθεί η ρίζα του κακού η θρησκεία, ότι ο άνθρωπος εδημιουργήθη υπό πιθήκων, ότι ο θεός είναι αγγούρι, ότι η πατρίς είναι πόρνη και στρίγγλα μητριά και η θρησκεία μαστρωπός». Μέσα στους μάρτυρες υπεράσπισης ήταν και ο Δημ. Γληνός. Η απόφαση του δικαστηρίου ήταν αθωωτική.

Μια δεύτερη περίπτωση ήταν αυτή του βιβλίου «Ιστορία του ανθρώπινου γένους» (Α’ Λυκείου) του Λευτ. Σταυριανού το 1985. Ίσως το μοναδικό βιβλίο στην ιστορία της εκπαίδευσης της χώρας μας που αναφερόταν στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών με όρους που άγγιζαν τη θεωρία του ιστορικού υλισμού (ταξικές κοινωνίες, ιμπεριαλισμός, ρόλος ιερατείου). Επίσης αποδεχόταν τη θεωρία του Δαρβίνου και γινόταν αναφορά στους Ανθρωπίδες και τον κοινό μας πρόγονο. Η ίδια η Ιερά Σύνοδος και ακροδεξιοί κύκλοι κινήθηκαν εναντίον του συγγραφέα και απαίτησαν την απόσυρση του βιβλίου. Τον κατηγόρησαν για «αθεΐα» και «αντεθνική στάση» και κατήγγειλαν αναφορές του στο βιβλίο περί μη ύπαρξης γενετικής ανισότητας των δύο φύλων. Τελικά μέσα σε λίγα χρόνια το βιβλίο αποσύρθηκε από τα σχολεία.

Δεν έλειψαν βέβαια από τη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας και οι καταδίκες της Εκκλησίας για λογοτεχνικά αριστουργήματα, όπως για την «Πάπισσα Ιωάννα» του Εμμανουήλ Ροΐδη, την «Ασκητική» και τον «Τελευταίο Πειρασμό» του Νίκου Καζαντζάκη.

Στη σημερινή εποχή η οπισθοδρόμηση και ο σκοταδισμός είναι χαρακτηριστικό πολλών χωρών και περιοχών. Στις ΗΠΑ πολλές πολιτείες εφάρμοζαν το νόμο απαγόρευσης των αμβλώσεων πριν ακόμα κι απ’ την απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου. Αλλά και στη «δημοκρατική» ΕΕ, η Πολωνία έχει απαγορεύσει τις αμβλώσεις και η Ουγγαρία θέτει περιορισμούς στο δικαίωμα των γυναικών στην άμβλωση. Στην Ελλάδα πληθαίνουν οι φωνές που προέρχονται από την Εκκλησία και την ακροδεξιά για τα «δικαιώματα του αγέννητου παιδιού». Ακόμα όμως και η θεωρία της εξέλιξης, αν και υπάρχει στα σχολικά βιβλία, το αναλυτικό πρόγραμμα με την πληθώρα της ύλης και την τοποθέτηση των σχετικών κεφαλαίων πάντα στο τέλος της διδακτέας ύλης είναι αποτρεπτικό ώστε να διδαχθεί σωστά στη μαθητική νεολαία.

Σ.Σ.