Φυλακές Βούρλων 17 Ιούλη 1955. Η θρυλική απόδραση των 27 κομμουνιστών

 Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 944, στις 15/7/2023

Τον Νοέμβρη του 1952, με ωμή παρέμβαση των ΗΠΑ έρχεται στην εξουσία ο Αλέξανδρος Παπάγος, ο νέος ισχυρός άνδρας της Δεξιάς. Ήταν αυτός που θα στέριωνε τα θεμέλια της εισόδου της χώρας μας στο ΝΑΤΟ που τυπικά πραγματοποιήθηκε λίγους μήνες νωρίτερα, υπό την κυβέρνηση του κεντρώου Νικολάου Πλαστήρα. Ήταν αυτός που αντιδρούσε στην υποτιθέμενη πολιτική τής «ειρήνευσης» για την οποία γινόταν πολύς λόγος μετά τον εμφύλιο, αλλά ελάχιστες πράξεις. Οι εκτελέσεις του Νικηφορίδη το 1951, του Μπελογιάννη το 1952 και άλλων κομμουνιστών με κυβερνήσεις του Κέντρου συνεχίστηκαν επί Δεξιάς με αυτές του Πλουμπίδη το 1953, του Καρανταή την Πρωτομαγιά του 1955 και άλλων. Οι φυλακές ήταν γεμάτες πολιτικούς κρατουμένους που περίμεναν τη δίκη και την θανατική τους καταδίκη. Οι τόποι εξορίας ξεχείλιζαν από κομμουνιστές και δημοκράτες που πήραν μέρος στην Αντίσταση κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

Το μετεμφυλιακό αστικό κράτος, στην προσπάθειά του να ανασυγκροτηθεί (στηριζόμενο πλήρως στις ΗΠΑ), δεν αρκούνταν με την στρατιωτική ήττα των κομμουνιστών το 1949. Ήθελε την οριστική συντριβή τους σε όλα τα επίπεδα. Γι’ αυτό και επανέφερε σε ισχύ τον μεταξικό Α.Ν. 375/36 περί κατασκοπείας και κατηγορούσε τους κομμουνιστές, στέλνοντάς τους στα στρατοδικεία. Για να αντιληφθούμε τις διαστάσεις που πήρε το καθεστώς τρόμου, με στοιχεία του ΠΓ του ΚΚΕ, το 1951 υπήρχαν 40.000 φυλακισμένοι και εξόριστοι και 3.000 καταδικασμένοι σε θάνατο. Τέσσερα χρόνια αργότερα (αρχές 1955) με ανακοίνωση του υπουργού Δικαιοσύνης Κ. Θεοφανόπουλου, «βρίσκονταν στις φυλακές 3.985 αμετανόητοι κομμουνισταί και 1.097 δηλωσίαι» (Λιναρδάτος). Παρ’ όλα αυτά η Αριστερά όχι μόνο δεν λύγισε αλλά μέσα από τις παράνομες οργανώσεις του ΚΚΕ συνέχιζε να λειτουργεί και να δρα. Ακόμα και η ΕΔΑ διατηρούσε σημαντικά ποσοστά. Στις δημοτικές εκλογές του 1954 η δύναμη της Αριστεράς αυξήθηκε σημαντικά και ανησύχησε την κυβέρνηση και ιδιαίτερα τους Αμερικανούς.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, το 1955 στις φυλακές των Βούρλων στη Δραπετσώνα, βρίσκονταν φυλακισμένοι δεκάδες κομμουνιστές του παράνομου μηχανισμού τού ΚΚΕ. Οι περισσότεροι είχαν συλληφθεί με βάση τον νόμο 375/36 με την κατηγορία της κατασκοπείας.

Έχει αξία να γίνει μια μικρή αναφορά στην προϊστορία των φυλακών. Από τα μέσα του 19^ου αι. στον ίδιο χώρο λειτουργούσαν πολλά παράνομα πορνεία, προς τέρψιν κυρίως των ναυτικών που έφταναν καθημερινά στο λιμάνι του Πειραιά. Αργότερα τα ανέλαβε υπό την εποπτεία του το κράτος αναβαθμίζοντάς τα σε… οργανωμένους οίκους ανοχής. Η περιοχή πάντα ήταν γεμάτη με ανθρώπους του υποκόσμου και ο νόμος του μαχαιριού κυριαρχούσε. Επί Μεταξά υψώθηκε μαντρότοιχος και μετατράπηκαν σε φυλακές υψίστης ασφαλείας. Χιλιάδες αγωνιστές πέρασαν από εκεί κυρίως στην περίοδο της Κατοχής.

Το 1955 οι φυλακές των Βούρλων ή Δικαστικές Φυλακές Πειραιώς, όπως ήταν η επίσημη ονομασία τους, είχαν 3 πτέρυγες. Η μία από αυτές ήταν γεμάτη με πολιτικούς κρατουμένους που περίμεναν την καταδίκη τους. Η απόδραση των 27 κομμουνιστών αποφασίστηκε πολλούς μήνες νωρίτερα. Μόνο το άνοιγμα της υπόγειας σήραγγας για την απόδραση διήρκεσε περίπου 4 μήνες.

Επιλέχθηκε το κελί 13 που βρισκόταν κοντά στον εξωτερικό μαντρότοιχο και ξεκίνησαν αρχικά να σκάβουν με κουτάλια, πρώτα ένα πηγάδι βάθους περίπου 3 μέτρων και στη συνέχεια μια υπόγεια γαλαρία μήκους 18 μέτρων και διαμέτρου 80 εκατοστών που περνούσε κάτω από τον διπλανό δρόμο (οδός Δογάνης) και κατέληγε στο πλυσταριό τού απέναντι εργοστασίου (ΝΤΕΣΤΡΕ). Το εγχείρημα ήταν δύσκολο. Έπρεπε να βρουν περισσότερα εργαλεία, να μην αποκαλυφθούν από τους συχνούς ελέγχους των δεσμοφυλάκων στα κελιά, να προνοήσουν για τη διαχείριση μπάζων (χώμα, πέτρες) όπως και για το πρόβλημα της ανυπαρξίας οξυγόνου μετά από μερικά μέτρα βάθος. Ειδικά για το τελευταίο αναγκάστηκαν να σκάβουν με βάρδιες από 5 λεπτά ο καθένας γιατί δεν μπορούσαν να αντέξουν περισσότερο. Μάλιστα υπήρξαν και δύο λιποθυμίες μέσα στη σήραγγα. Οι σύντροφοί τους σώθηκαν χάρη στην έγκαιρη επέμβαση των υπολοίπων.

Όλα αντιμετωπίστηκαν με ευρηματικότητα και μεθοδικότητα. Μια σειρά κρατουμένων παραφυλούσε για πιθανούς ελέγχους και προειδοποιούσε ή απασχολούσε τους δεσμοφύλακες. Κατάφεραν με εξωτερική βοήθεια να εξοπλιστούν με ένα μικρό σκεπάρνι για να γίνει πιο γρήγορα το σκάψιμο. Τα χώματα που έβγαζαν τα τοποθετούσαν σε μαξιλαροθήκες και τα πετούσαν στην αποχέτευση. Τις μεγαλύτερες πέτρες τις έσπαζαν σε μικρότερα κομμάτια και μ’ αυτά γέμιζαν γλάστρες στα παρτέρια της αυλής της φυλακής. Επινόησαν ακόμα και αυτοσχέδιους τρόπους παροχής οξυγόνου με σαμπρέλες από μπάλες και χειροκίνητες ξύλινες βεντάλιες. Μέχρι και καλώδιο με λαμπάκια κατάφεραν να προμηθευτούν για να μπορούν να σκάβουν στο σκοτεινό λαγούμι.

Οι κρατούμενοι του κελιού 13 εργάζονταν μέρα νύχτα. Έσκαβαν και ταυτόχρονα έφτιαχναν υποστυλώσεις με ξύλα από παλιά κουφώματα για να μην καταρρεύσει η σήραγγα, καθώς περνούσαν βαριά φορτηγά από το δρόμο που βρισκόταν από πάνω της. Επίσης με τη βοήθεια δύο γυναικών -αρραβωνιαστικών δύο κρατουμένων- που μέτρησαν με ακρίβεια τις αποστάσεις κατάφεραν να σκάψουν ακριβώς όσο και όπως έπρεπε ώστε να βγουν στο πλυσταριό του εργοστασίου.

Το μεσημέρι της 17ης Ιούλη όλα ήταν έτοιμα. Τα 27 μέλη και στελέχη του ΚΚΕ χωρίστηκαν σε μικρότερες ομάδες και βγήκαν από τη στοά. Προνόησαν να φορέσουν τις πιζάμες τους πάνω από τα ρούχα, κάλτσες πάνω από τα παπούτσια και μαντήλι στο κεφάλι για να μη λερωθούν, ώστε μετά την απόδραση να τα βγάλουν και να μείνουν καθαροί, χωρίς να δίνουν στόχο. Μια τελευταία ατυχία που είχαν να συναντηθούν με το φύλακα του εργοστασίου διευθετήθηκε εύκολα.

Όταν αποκαλύφθηκε η απόδραση, οι δραπέτες ήταν ήδη μακριά και σε ασφαλείς περιοχές. Η κυβέρνηση κινητοποίησε μια τεράστια αστυνομική δύναμη για να τους βρει αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Είναι χαρακτηριστικό το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Εθνικός Κήρυξ» της 19/7/1955: «Η θρασυτάτη δραπέτευσις των 27 κομμουνιστών προκαλεί γενικήν κινητοποίηση. Εικοσιτρείς χιλάδες αστυνομικοί αναζητούν τους ερυθρούς δραπέτας».

Τις επόμενες μέρες η κυβέρνηση τους επικήρυξε με το νόμο «περί ληστοκρατείας» με μεγάλα χρηματικά ποσά και πάλι όμως χωρίς αποτέλεσμα. Στις έρευνες που έγιναν για τις συνθήκες απόδρασης κατηγορήθηκαν και κάποιοι δεσμοφύλακες και μάλιστα ένας από αυτούς δεν άντεξε την πίεση και αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει. Μόνο ένας από τους 27 συνελήφθη σύντομα. Οι υπόλοιποι μετά από μεγάλο διάστημα και κάποιοι καθόλου.

Η κυβέρνηση βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση και αντέδρασε σπασμωδικά με κύμα διώξεων και συλλήψεων. Μέχρι και τη σύζυγο του Ν. Ζαχαριάδη συνέλαβαν για να επιδείξουν έργο. Η απόδραση είχε κάνει μεγάλη εντύπωση όχι μόνο μέσα στα λαϊκά στρώματα αλλά και σε υποστηρικτές της Δεξιάς. Οι τίτλοι στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων της εποχής ήταν χαρακτηριστικοί: «Μυθιστορηματική απόδραση», «Καταπληκτική ομαδική απόδραση» κ.α.

Όπως αναφέρει και ο Βαρδής Βαρδινογιάννης, ένας εκ των 27 και από τους βασικούς διοργανωτές της απόδρασης, «Η δραπέτευση αποτέλεσε τότε σημαντικό πολιτικό γεγονός στην Ελλάδα. Δέκα χρόνια απ’ τη λήξη του παγκόσμιου πολέμου και πέντε απ’ τον τερματισμό της εμφύλιας σύγκρουσης, η κυβέρνηση της δεξιάς συνέχιζε μια πολύμορφη τρομοκρατία σε βάρος των δημοκρατικών και προοδευτικών δυνάμεων. Δυο χρόνια μετά τη σύλληψη και εκτέλεση του Μπελογιάννη δεκάδες στελέχη του ΚΚΕ κατηγορούνται για δήθεν κατασκοπεία υπέρ των σοσιαλιστικών χωρών και ετοιμάζεται η δίκη τους. Αυτή την τρομοκρατική δίκη ήρθε να ματαιώσει η δραπέτευση των Βούρλων».

Η απόδραση των κομμουνιστών από τα Βούρλα και ο κινηματογραφικός τρόπος με τον οποίο επιτεύχθηκε δείχνει τη δύναμη που έχει το δίκιο και την αδάμαστη θέληση των αγωνιστών για ζωή. Ήταν όμως και ένα ηχηρό χαστούκι στη κυβέρνηση Παπάγου και στην Ασφάλεια που όλο το προηγούμενο διάστημα θριαμβολογούσαν για την παντοδυναμία των μηχανισμών και για τις «επιτυχίες» τους εναντίον των κομμουνιστών.

Οι 27 δραπέτες των Βούρλων κατάφεραν να λευτερωθούν, ταυτόχρονα να ρεζιλέψουν τους δεσμώτες τους και να αποφύγουν το στρατοδικείο που τουλάχιστον εκείνη την εποχή όλα έδειχναν ότι σήμαινε θάνατο.

Πηγές

1. «Πώς αποδράσαμε από τα Βούρλα», Βαρδής Βαρδινογιάννης, εκδ. Θεμέλιο

2. «Από τον εμφύλιο στη Χούντα» τ. Β, 1952-1955, Σπ. Λιναρδάτος, εκδ. Παπαζήση

Δείτε την ταινία-ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ «Η απόδραση των Βούρλων» (σκηνοθεσία Στέλιου Παυλίδη) με μαρτυρίες των φυλακισμένων που δραπέτευσαν καθώς και των διωκτών τους στο https://www.ert.gr/ert-arxeio/apodrasi-apo-tis-fylakes-ton-voyrlon-17-ioylioy-1955/

Σ.Σ.