Λαϊκή εξουσία στην απελευθερωμένη Θεσσαλονίκη του 1944

 Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 973, στις 16/11/2024

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς ακολούθησε μια δίμηνη περίοδος κατά την οποία ούτε η κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου ούτε οι Άγγλοι κατάφεραν να πάρουν την εξουσία στην πόλη. Το ίδιο συνέβη και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Έτσι, την περίοδο από το Νοέμβρη του 1944 μέχρι και τη λήξη της μάχης του Δεκέμβρη στην Αθήνα, στις περιοχές αυτές, είχαν πάρει την εξουσία το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ.

 

Η απελευθέρωση

Η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε στις 30 Νοέμβρη του 1944 με την είσοδο στην πόλη τμημάτων του ΕΛΑΣ υπό την ηγεσία του Μάρκου Βαφειάδη και του Ευριπίδη Μπακιρτζή. Οι ισχυρισμοί ότι η απελευθέρωσή της έγινε χωρίς μάχες δεν ευσταθεί. Μάχες έγιναν και με τους Γερμανούς και με τους γερμανοντυμένους έλληνες συνεργάτες τους στα περίχωρα, αλλά μέσα στον αστικό ιστό (Νεάπολη, Συκιές, Άνω Πόλη, ανατολική Θεσσαλονίκη). Ο Θ. Χατζής περιγράφει: «Μέσα στη Θεσσαλονίκη δίνονται σκληρές και αδιάκοπες μάχες. Τα τμήματα της XI Μεραρχίας, της εφεδρικής Μεραρχίας, η ΕΠ (Εθνική Πολιτοφυλακή), με συμμετοχή των πολιτικών οργανώσεων, πολεμούν Γερμανούς, ταγματασφαλίτες, δαγκουλαίους και χωροφύλακες και τους υποχρεώνουν να συμπτυχθούν στην παραλία. Οι χωροφύλακες κλείστηκαν στο μέγαρο της ΧΑΝ και άρχισαν διαπραγματεύσεις να παραδοθούν. Προσπαθούν να κερδίσουν χρόνο για να προφτάσουν οι Άγγλοι να τους σώσουν» (σελ. 67)

Όταν οι Γερμανοί υπονόμευσαν με εκρηκτικά του μύλους του Αλλατίνη και τα δύο εργοστάσια ηλεκτρισμού και απειλούσαν να τα ανατινάξουν, με κίνδυνο να μείνει η πόλη χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και ψωμί, ήταν οι μαχητές του ΕΛΑΣ αυτοί που τους κύκλωσαν και απέτρεψαν την καταστροφή.

Ούτε οι συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας με τις οποίες το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ έμπαιναν κάτω απ’ τις διαταγές της κυβέρνησης Παπανδρέου και υπό την επίβλεψη των Άγγλων ούτε οι σαφείς αγγλικές εντολές που απαγόρευαν στον ΕΛΑΣ να μπει στις μεγάλες πόλεις εμπόδισαν τελικά τους μαχητές της ΟΜΜ (Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας) του ΕΛΑΣ να εισέλθουν στη Θεσσαλονίκη και να παρελάσουν στους δρόμους της. Η 4^η ινδική μεραρχία που έστειλαν οι Άγγλοι να στρατοπεδεύσει στο κέντρο της πόλης περιορίστηκε από του ΕΛΑΣίτες στο Καραμπουρνάκι. Την ημέρα της απελευθέρωσης ένα τεράστιο ποτάμι κόσμου διαδήλωνε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης και -το σημαντικότερο- «μετά την παρέλαση έγινε συγκέντρωση στην οποία εκλέχτηκαν τα όργανα λαϊκής εξουσίας». (Ζωίδης-Καΐλας, σελ. 467).

Από τα πρώτα μέτρα που πάρθηκαν ήταν η κατάργηση της Χωροφυλακής επειδή συνεργάστηκε με τους Γερμανούς. Όταν στις 15 Νοεμβρίου ήρθε ως απεσταλμένος από την κυβέρνηση της Αθήνας ο νέος Γενικός Διοικητής Μακεδονίας Γεώργιος Μόδης, αντιλήφθηκε πολύ γρήγορα ότι στην πραγματικότητα η εξουσία του ήταν από σκιώδης μέχρι ανύπαρκτη. Βέβαια, το ΕΑΜ τυπικά αναγνώριζε την κυβέρνηση Παπανδρέου, τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του Δεκέμβρη που ξεκίνησαν οι μάχες στην Αθήνα.

 

Η λαϊκή εξουσία

Τα βασικά μελήματα του ΕΑΜ ήταν ο επισιτισμός της πόλης, η ανεύρεση καυσίμων, οι συγκοινωνίες, η περίθαλψη και βέβαια το μεγάλο ζήτημα των οικονομικών. Φυσικά, δεν ήταν κρυφό ότι ο κύριος κορμός της όλης προσπάθειας ήταν οι δυνάμεις του ΚΚΕ και οι οργανώσεις του. Από αποσπάσματα της έκθεσης του Μακεδονικού Γραφείου προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ με ημερομηνία 14-11-44 διαβάζουμε για τις προσπάθειες ανασυγκρότησης της πόλης:

«α) Συγκρότηση Δημαρχιακής Επιτροπής που μαζί με την ΟΜΜ ανέλαβε όλες τις Εξουσίες. […]

δ) Κάναμε πολλές διανομές σε τρόφιμα από τα γερμανικά λάφυρα, για να αντιμετωπίσουμε την κρίση χαρτονομίσματος. […] Η πάλη μας τώρα προσανατολίζεται: α) διανομές από τους συμμάχους, β) άνοιγμα εργοστασίων και σταθερά μεροκάματα, γ) μεταφορικά μέσα και καύσιμη ύλη, δ) ενισχύσεις στους αγρότες κυρίως σπόρο, εργαλεία και ζώα από τους συμμάχους. Γύρω από τα ζητήματα αυτά κινούμε τα εργατικά σωματεία και τους γεωργικούς συνεταιρισμούς κατά περιφέρεια και ετοιμάζουμε γενική κινητοποίηση όλων των συνεταιρισμών.

ε) Εκδίδουμε καθημερινά την «Λαϊκή Φωνή» και την «Ελευθερία». […]

ζ) Η πάλη μας ενάντια στην αντίδραση περνάει σήμερα σε άλλες μορφές. Προκλήσεις, συκοφαντίες ως τώρα έχουμε πάρα πολλές που τις αντιμετωπίζουμε» (Χατζής, σελ. 79)

Η κυβέρνηση Παπανδρέου και οι Άγγλοι εφάρμοσαν μια πολιτική οικονομικού αποκλεισμού της Θεσσαλονίκης για να προκαλέσουν εντάσεις μεταξύ του λαού της πόλης και της ηγεσίας του ΕΑΜ. Μεγάλοι οικονομικοί παράγοντες (βιομήχανοι, έμποροι) σταμάτησαν να τροφοδοτούν την αγορά. Η κυβέρνηση διέκοψε τη χρηματοδότηση με αποτέλεσμα να μην μπορούν να πληρωθούν ούτε οι μισθοί. Μέχρι και η ΟΥΝΡΑ των Ηνωμένων Εθνών που είχε δημιουργηθεί ένα χρόνο νωρίτερα σταμάτησε τον ανεφοδιασμό σε τρόφιμα ενώ σκοπός της ήταν -όπως αναφέρει στην ιδρυτική της διακήρυξη- «να προγραμματίζει, να συντονίζει, να διαχειρίζεται ή να μεριμνά για τη διαχείριση των μέτρων περίθαλψης των θυμάτων πολέμου σε κάθε μέρος υπό τον έλεγχο κάθε έθνους των Ηνωμένων Εθνών σε τομείς όπως η σίτιση, τα καύσιμα, η ένδυση, η παροχή καταφυγίου και άλλες βασικές ανάγκες, όπως η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και άλλες υπηρεσίες».

Μπροστά σε αυτή την κατάσταση αποφασίστηκε έκτακτη φορολόγηση των πλούσιων εμπόρων και άλλων επιχειρηματιών. Όσοι αρνήθηκαν, ήρθαν αντιμέτωποι με τις λαϊκές επιτροπές που άνοιγαν τα καταστήματά τους και έπαιρναν σε είδος τη φορολογία που τους αντιστοιχούσε.

Ένα άλλο μέτρο που αποφασίστηκε ήταν η κατάσχεση μερικών χιλιάδων χρυσών λιρών από τις τράπεζες στις οποίες είχαν κρύψει τον πλούτο που έκλεψαν οι μαυραγορίτες κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Τελικά, όμως, δεν εφαρμόστηκε κατόπιν πιέσεων των Άγγλων.

Η καταστροφή ήταν μεγάλη και έπρεπε να οργανωθεί ένα δίκτυο μεταφοράς τροφίμων και καυσίμων από την επαρχία. Αυτό ακριβώς ήταν και το σχέδιο που έθεσε σε εφαρμογή η ηγεσία του ΕΑΜ. Κατάφερε να δημιουργήσει μια δικτύωση με την επαρχία και να μεταφέρει μεγάλες ποσότητες τροφίμων αλλά και καυσίμων για να λειτουργήσουν οι συγκοινωνίες και να μην παγώσει ο κόσμος τον χειμώνα. Χαρακτηριστική ήταν η αλληλεγγύη που έδειξαν οι Σερραίοι στο ζήτημα των καυσίμων. Με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου Σερρών (κι εκεί κυριαρχούσε το ΕΑΜ) τέθηκε το λιγνιτωρυχείο Παπαντωνίου υπό δημοτικό έλεγχο και μέσα σε λίγες μέρες κατάφεραν να εξορύξουν και να στείλουν μεγάλες ποσότητες λιγνίτη στη Θεσσαλονίκη, σώζοντας κυριολεκτικά τους κατοίκους της από την παγωνιά. Ταυτόχρονα, τέθηκαν σε λειτουργία και οι αλευρόμυλοι Αλλατίνη και παράχθηκε ψωμί.

Κάτι αντίστοιχο συνέβη και στην Καλαμαριά -κι εκεί δημιουργήθηκαν λαϊκές επιτροπές- όπου με απόφαση του δημάρχου: «Μετέφεραν από τα παραθαλάσσια χωριά της Χαλκιδικής 24.000 οκάδες κάρβουνα που τα μοίρασαν σε 2.500 φτωχές οικογένειες του δήμου, ενώ εξασφάλισαν τη δωρεάν διανομή ψωμιού με δελτίο σε 4.500 άπορους Καλαμαριώτες. Επίσης εξασφάλισαν μετά από ενέργειές τους αρκετή ποσότητα πετρελαίου για το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής Εταιρείας Καλαμαριάς, κι έτσι από δύο ώρες ηλεκτροφωτισμό που παρείχε μέχρι τον Οκτώβριο, τον ανέβασε σε οκτώ ώρες και μετά σε δέκα ώρες την ημέρα. Ακόμη, δόθηκαν γάλα σε σκόνη και κονσέρβες σε άπορες μητέρες, χορηγήθηκαν παπούτσια στους ξυπόλητους μέχρι τότε υπαλλήλους του δήμου Καλαμαριάς και άλλους κατοίκους και μοιράσθηκαν είδη ένδυσης και γραφική ύλη στα παιδιά» (εφημερίδα «Ελευθερία»). Επίσης στην Καλαμαριά χτίστηκαν νέα σπίτια, επισκευάστηκαν άλλα 200 μισοκατεστραμμένα, στεγάστηκαν οικογένειες που ζούσαν σε παράγκες, χτίστηκε νέο σχολείο, ενισχύθηκε οικονομικά το Νοσοκομείο, λειτούργησε Δημοτικό Ιατρείο κ.ά.

Σύσσωμος ο λαός της Θεσσαλονίκης εργάστηκε σκληρά και μέσα σε λίγες μέρες κατάφερε να αποκαταστήσει πολλές από τις κατεστραμμένες δομές. Όπως οι σιδηροδρομικοί που επισκεύασαν τις σιδηροτροχιές και τα τρένα που είχαν ανατιναχθεί από τους Γερμανούς.

Στον τομέα της απόδοσης δικαιοσύνης έγιναν πολλές δίκες δωσιλόγων με σημαντικές καταδίκες.

Ακόμα και στο ζήτημα της αποκατάστασης των εβραϊκών περιουσιών είχε γίνει ένα αξιοσημείωτο προχώρημα την περίοδο εκείνη στη Θεσσαλονίκη. Πολλοί Εβραίοι που κρύβονταν επέστρεψαν στα σπίτια τους είτε μόνοι τους, αφού είχε αποκατασταθεί το αίσθημα της ασφάλειας, είτε με παρέμβαση των λαϊκών επιτροπών.

Να σημειώσουμε, τέλος, ότι ακόμα και στον τομέα του πολιτισμού είχαν γίνει μεγάλα βήματα κυρίως με το ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων.

Η περίοδος αυτή που ο λαός της πόλης κατάφερε να ανασάνει και να θέσει σε εφαρμογή ένα στοιχειώδες πρόγραμμα λαϊκής εξουσίας και οικονομίας δεν κράτησε πολύ. Η ήττα του Δεκέμβρη του ’44 στη μάχη της Αθήνας και η συμφωνία της Βάρκιζας έφεραν την υποχώρηση των λαϊκών δυνάμεων. Έτσι και στη Θεσσαλονίκη, ουσιαστικά η εξουσία του ΕΑΜ παραδόθηκε στην αντίδραση. Για το λαό της πόλης αλλά και για όλη την Ελλάδα άνοιγε μια δίχρονη περίοδος λευκής τρομοκρατίας με δολοφονίες και διωγμούς. Μέχρι να ξαναπάρει ο λαός τα όπλα και να σηκώσει για άλλη μια φορά το μπόι του απέναντι στο μοναρχοφασιστικό καθεστώς του Εμφυλίου και στους Αμερικάνους.

 

Πηγές

1. Θανάσης Χατζής, «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε» τομ. Δ, Δωρικός

2. Κώστας Τομανάς, «Χρονικό της Θεσσαλονίκης 1921-1944», Νησίδες

3. Γ. Ζωίδης-Δ. Καΐλας, «Στ’ άρματα, στ’ άρματα», Γνώσεις

4. Κείμενα στο διαδίκτυο

Σ.Σ.