Διώξεις και απολύσεις εκπαιδευτικών στον 20ο αιώνα

 

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φύλ. 981, στις 22/3/2025

Ο τρόπος με τον οποίο το κράτος αντιμετώπιζε τους εκπαιδευτικούς έχει άμεση σχέση με τον ρόλο της εκπαίδευσης ως μηχανισμού μετάδοσης της κυρίαρχης ιδεολογίας στην νέα γενιά, αναπαραγωγής του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος και της ταξικής κοινωνίας. Αυτός είναι και ο λόγος που, σε όλες τις εποχές, μόνιμος στόχος του κρατικού μηχανισμού ήταν η συμμόρφωση των εκπαιδευτικών, η τυφλή υπακοή και υποταγή τους στις άνωθεν εντολές, ώστε να λειτουργήσουν ως ιμάντες μεταβίβασης της εκπαιδευτικής πολιτικής. Κάτι που δεν ήταν πάντα εύκολο.

 

Από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους δεν υπήρχε καμιά προστασία για τους εκπαιδευτικούς και γενικότερα τους κρατικούς υπαλλήλους (ο όρος «δημόσιος υπάλληλος» καθιερώθηκε αργότερα). Μπορούσαν πολύ εύκολα να μετατεθούν ή ακόμα και να απολυθούν με εντολή υπουργού ή ακόμα κι αν η συμπεριφορά τους δεν άρεζε σε κάποιον κομματάρχη.

Η πρώτη φορά που θεσμοθετήθηκε η μονιμότητα των δασκάλων στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση ήταν το 1885 επί Χ. Τρικούπη, αλλά μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα καταργήθηκε. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την κήρυξη πτώχευσης του ελληνικού κράτους (1893) απολύθηκαν οι μισοί σχεδόν δάσκαλοι στη χώρα. Το 1895 ψηφίστηκε νόμος για την δημιουργία σώματος επιθεωρητών και ο έλεγχος και οι διώξεις εντάθηκαν.

Το 1911 (επί Βενιζέλου) ήταν ουσιαστικά το έτος που καθιερώθηκε η μονιμότητα των δημόσιων υπαλλήλων, συμπεριλαμβανομένων και των εκπαιδευτικών. Αυτό δε σήμαινε σε καμία περίπτωση ότι οι διώξεις, οι δυσμενείς μεταθέσεις και οι απολύσεις σταμάτησαν. Αφορούσαν κατά βάση πολιτικούς και ιδεολογικούς λόγους, αλλά και ζητήματα γλώσσας και θρησκείας. Ήδη από την περίοδο του λεγόμενου «Εθνικού Διχασμού» (1915-1922), ανάλογα με ποια από τις δύο πλευρές κατάφερνε να κυριαρχήσει (βενιζελικοί ή αντιβενιζελικοί), οι εκπαιδευτικοί ήταν από τα πρώτα θύματα των εκκαθαρίσεων στο Δημόσιο.

Το γλωσσικό ζήτημα, που κορυφώθηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα με την απαίτηση προοδευτικών εκπαιδευτικών για καθιέρωση της Δημοτικής, ήταν η αφορμή για σειρά διώξεων. Το 1910 ιδρύθηκε ο Εκπαιδευτικός Όμιλος που λειτούργησε ως κέντρο συσπείρωσης των δημοτικιστών (Δ. Γληνός, Α. Δελμούζος, Μ. Τριανταφυλλίδης κ.ά.). Οι υποστηρικτές της «μαλλιαρής», όπως αποκαλούνταν από τους πολέμιούς της η Δημοτική, κατηγορήθηκαν επίσης για «αντεθνική στάση» και «φιλοκομμουνισμό» (κυρίως μετά το 1917). Συμπαραστάτης του κράτους ήταν και η εκκλησία με τη μεγάλη επιρροή της, όπως και άλλοι παραεκκλησιαστικοί κύκλοι, φορτώνοντας τους διωκόμενους με πρόσθετες κατηγορίες περί αθεΐας κ.λπ.

Από τις πρώτες περιπτώσεις διώξεων ήταν τα «Αθεϊκά» του Βόλου. Το 1908 ιδρύθηκε το Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο Βόλου με διευθυντή τον Αλέξανδρο Δελμούζο. Εκεί επιχειρήθηκε η παροχή μέσης εκπαίδευσης σε κορίτσια, με τη διδασκαλία της Δημοτικής και με μαθητοκεντρικό μοντέλο μάθησης. Η αντίδραση ξεκίνησε από την εκκλησία, που διοργάνωσε συλλαλητήριο στις 2/3/1911, με αίτημα το κλείσιμο του Παρθεναγωγείου. Το σχολείο έκλεισε και ακολούθησαν δικαστικές διώξεις των πρωτεργατών. Η δίκη πραγματοποιήθηκε τον Απρίλη του 1914 στο Ναύπλιο και η απόφαση ήταν αθωωτική.

Οι μεγαλύτερες διώξεις εκπαιδευτικών για διδασκαλία της Δημοτικής έγιναν το 1925 επί δικτατορίας Παγκάλου. Τότε ξέσπασαν τα Μαρασλειακά. Το Μαράσλειο Διδασκαλείο (σχολή εκπαίδευσης δασκάλων) ιδρύθηκε από τον Γληνό και τον Δελμούζο που εισήγαγαν τη Δημοτική και μπήκε στο στόχαστρο συντηρητικών κύκλων, της εκκλησίας και του κράτους. Πέρα από την κατηγορία των υπευθύνων σχετικά με την διδασκαλία της Δημοτικής, κατηγορήθηκε και η Ρόζα Ιμβριώτη για «αθεΐα» και ότι δίδασκε στο Μαράσλειο «υλιστικές απόψεις». Οι τρεις κορυφαίοι παιδαγωγοί διώχθηκαν για «αντεθνική προπαγάνδα» με αποτέλεσμα την απόλυσή τους. Να θυμίσουμε και την περίπτωση του Κ. Βάρναλη που παύθηκε από τη θέση του καθηγητή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας το 1926.

Η ψήφιση του Ιδιωνύμου (1929) άνοιξε την πόρτα για μαζικές διώξεις δημοκρατικών εκπαιδευτικών που κατηγορήθηκαν για μπολσεβικισμό και κομμουνιστική προπαγάνδα. Η νομοθεσία είχε ειδική αναφορά στους εκπαιδευτικούς και τους απειλούσε με άμεση απόλυση σε περίπτωση μη συμμόρφωσης.

Ο υπουργός Παιδείας Γ. Παπανδρέου το 1931 ήταν πιο συγκεκριμένος: «Εκπαιδευτικοί οι οποίοι τυχόν δεν συμφωνούν δικαιούνται βεβαίως να διατηρoύν τας πεποιθήσεις των αλλά όχι και τας θέσεις των» και «το Υπουργείον, δια την απόλυσιν των διδασκάλων, αρκείται εις την ύπαρξιν και οπωσδήποτε διαπίστωσιν του κομμουνιστικού φρονήματος». (Γληνός)

Η δικτατορία του Κονδύλη το 1935 ακύρωσε κάποιες αστικοδημοκρατικές μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση που είχαν γίνει το 1929 και προχώρησε σε απολύσεις εκπαιδευτικών.

Στη δικτατορία του Μεταξά κορυφώθηκαν οι διώξεις, καθώς μεγάλος αριθμός εκπαιδευτικών θεωρήθηκαν κομμουνιστές και απολύθηκαν, φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν.

Στη διάρκεια της Κατοχής, πολλοί εκπαιδευτικοί εντάχθηκαν στις γραμμές του ΕΑΜ και αγωνίστηκαν για την απελευθέρωση της χώρας. Με την ίδρυση της ΠΕΕΑ πολλοί από αυτούς δίδαξαν στα σχολεία που δημιουργήθηκαν στις απελευθερωμένες περιοχές όπως η Ρ. Ιμβριώτη. Τη στάση τους αυτή θα πλήρωναν με διώξεις στη διάρκεια του εμφυλίου και μετά.

Στον εμφύλιο χιλιάδες δάσκαλοι και καθηγητές απολύθηκαν και πολλοί από αυτούς βρέθηκαν σε τόπους εξορίας. Κατηγορήθηκαν ως κομμουνιστές ή αριστεροί, θεωρήθηκαν εχθροί του κράτους και ανθέλληνες. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο στη εφημερίδα «Το Βήμα» (7/11/1947) που αναφέρεται στις δηλώσεις του υπουργού Παιδείας ότι τα σχολεία θα λειτουργήσουν ελλιπώς, επειδή απολύθηκαν 2000 δάσκαλοι. Συνολικά την περίοδο 1946-1949 υπολογίζεται ο αριθμός των απολυμένων εκπαιδευτικών σε 4000 δηλαδή το 15% του συνόλου (Βώρος). Ανάμεσά τους και πάλι η Ρόζα Ιμβριώτη που εξορίστηκε στο Τρίκερι και τη Μακρόνησο.

Μετά τον εμφύλιο, οι διώξεις εντάθηκαν, καθώς τέθηκε σε εφαρμογή το σύστημα των πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων. Για να εργαστεί κάποιος ως εκπαιδευτικός (και γενικότερα ως δημόσιος υπάλληλος), έπρεπε να αποδείξει ότι δεν είχε αριστερές πεποιθήσεις. Σύμφωνα με τον νόμο 1811/1951 «Oυδείς διορίζεται δημόσιος υπάλληλος αν μη κέκτηται το προσήκον εις δημόσιον υπάλληλον ήθος». Όποιος εκπαιδευτικός είχε πάρει μέρος στην Αντίσταση ή είχε αριστερό παρελθόν, ακόμα και αν κάποιος συγγενής του ήταν αριστερός, θεωρούνταν «ύποπτος» και απολυόταν ή έπαιρνε δυσμενή μετάθεση. Υπολογίζεται ότι μέσα στα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια πάνω από 1300 εκπαιδευτικοί απολύθηκαν.

Ακόμα και την περίοδο της δεκαετίας του ’60 οι κυβερνήσεις δεν ανέχονταν την οποιαδήποτε κινητοποίηση εκπαιδευτικών με αποτέλεσμα πολλές από τις απεργίες που πραγματοποιήθηκαν να καταλήξουν σε πολιτική επιστράτευση.

Ούτε η μεταρρύθμιση του Γ. Παπανδρέου το 1965 ήταν ικανή να αλλάξει το κλίμα διώξεων. «Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΧΘΡΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ […] Πάσα εκτροπή πρέπει να κολάζεται αυστηρότατα. Και αν συμβή να υπάρξουν διδάσκαλοι, όχι ανήκοντες, αλλά και απλώς συμπαθούντες, ή ανεχόμενοι την κομμουνιστικήν προπαγάνδαν δεν έχουν θέσιν εις την Εκπαίδευσιν». (από εγκύκλιο του Γ. Παπανδρέου προς τους επιθεωρητές εκπαίδευσης 11/3/1965)

Την περίοδο της Χούντας πολλοί ήταν οι εκπαιδευτικοί που απολύθηκαν για τις πεποιθήσεις τους, φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν ή εξορίστηκαν. Η στρατιωτικοποίηση της εκπαίδευσης αλλά και η απαίτηση του καθεστώτος οι εκπαιδευτικοί να εμφορούνται από τα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη ουσιαστικά απέκλειε όχι μόνο τον συνδικαλισμό αλλά και οποιαδήποτε δημοκρατική έκφραση στα σχολεία.

Στη διάρκεια της μεταπολίτευσης και μετά από μια περίοδο έξαρσης των εργατικών και λαϊκών αγώνων πολλοί εκπαιδευτικοί που διώχθηκαν επέστρεψαν στα σχολεία τους. Όμως ο επιθεωρητισμός, οι διώξεις και οι απειλές δε σταμάτησαν. Όπως και πολλές από τις απεργίες της ΟΛΜΕ-ΔΟΕ κηρύχθηκαν παράνομες και καταχρηστικές.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Γιάννη Βαγενά, συνδικαλιστή δασκάλου στην Κοκκινιά ο οποίος τον Ιούνη του 1975 τέθηκε σε διαθεσιμότητα μετά από παρέμβαση επιθεωρητή. Ο Βαγενάς, γνωστός για την συνδικαλιστική του δράση και την προσπάθεια να φύγουν από την εκπαίδευση τα κατάλοιπα της Χούντας, αρνήθηκε να μπει ο επιθεωρητής Ε. Τσιατάς στην αίθουσα για να εξετάσει τους μαθητές. Ο Τσιατάς, πρώην Χίτης και βασανιστής στην Αντίσταση και τον Εμφύλιο έγινε την περίοδο της Χούντας επιθεωρητής εκπαίδευσης και παρέμεινε στη θέση του και μετά το 1974. Ο Βαγενάς ξεκίνησε απεργία πείνας και κατασκήνωσε έξω από το σχολείο του, απαιτώντας την επιστροφή του στο σχολείο. Ένα τεράστιο κύμα συμπαράστασης, που ξεπέρασε τα όρια της Κοκκινιάς, απλώθηκε σε όλη την Ελλάδα. Η ΔΟΕ κήρυξε απεργία και κάθε μέρα συγκεντρωνόταν κόσμος έξω από το σχολείο, εκφράζοντας έμπρακτα την αλληλεγγύη του. Μάλιστα, απέτρεψε προσπάθεια της κυβέρνησης να μεταφέρει τον Βαγενά με τη βία σε νοσοκομείο για υποχρεωτική σίτιση. Τελικά, μετά από 9 μέρες απεργίας πείνας ο αγωνιστής δάσκαλος δικαιώθηκε και ακυρώθηκε η διαθεσιμότητα. Ο Βαγενάς αργότερα εντάχθηκε στο ΚΚΕ και εξελέγη γραμματέας της ΔΟΕ το 1987.

Στη δεκαετία του ’80 υπήρξαν σημαντικές εξάρσεις του εκπαιδευτικού κινήματος με πιο χαρακτηριστική την απεργία του 1988. Δε θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε και στην περίπτωση του αγωνιστή καθηγητή Νίκου Τεμπονέρα που δολοφονήθηκε στην Πάτρα από τον ΟΝΝΕΔίτη Καλαμπόκα (1991), όταν υπερασπίστηκε τους μαθητές του στην κατάληψη του σχολείου τους από επιθέσεις τραμπούκων της ΝΔ.

Οι διώξεις των εκπαιδευτικών τα τελευταία 50 χρόνια ήταν σαφώς λιγότερες από παλιότερα. Μετά την περίπτωση Βαγενά, αν και είχαμε πολλές περιπτώσεις στησίματος πειθαρχικών για συνδικαλιστική δράση, δεν είχαμε φτάσει σε αργία ή απόλυση για τέτοιους λόγους. Οι τελευταίες εξελίξεις με τα χιλιάδες πειθαρχικά για συμμετοχή στην Απεργία/Αποχή από την αξιολόγηση, οι διώξεις για έκφραση άποψης και πολύ περισσότερο η πρόσφατη απόφαση του υπουργού Παιδείας να τεθεί εκπαιδευτικός σε αργία για συμμετοχή σε διαμαρτυρία ανοίγει τον ασκό του Αιόλου για απολύσεις στο δημόσιο σχολείο και γενικότερα για άρση της μονιμότητας των δημόσιων υπαλλήλων.

Πηγές

Χ. Κάτσικας, Κ. Θεριανός, «Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης», εκδ. Σαββάλας

Δημ. Γληνός, «Εκλεκτές σελίδες», εκδ. Στοχαστής

Φ. Κ. Βώρος, «Από την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης: ένα κεφάλαιο μεγαλείου και οδύνης»

Σ.Σ.