Η πάλη για την αλλαγή της ανθρώπινης φύσης

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φ. 488, 1-11-2003 σε αφιέρωμα για τα 86 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση

Ο κομμουνισμός σαν κίνημα δεν είναι συμμόρφωση με κάποιο μοντέλο αλλά ανατροπέας της κατεστημένης τάξης. Ετσι τον χαρακτήριζε ο Μαρξ. Πάνω σ’ αυτή τη βάση, οι κομμουνιστές που κατέκτησαν την πολιτική εξουσία στην πρώην τσαρική Ρωσία, αντιμετώπισαν και το ζήτημα της αλλαγής της ανθρώπινης φύσης. Για πρώτη φορά αμφισβητήθηκε έμπρακτα η υποτιθέμενη αιωνιότητά της. Η οικοδόμηση και δημιουργία του «νέου ανθρώπου» του σοσιαλιστικού συστήματος τέθηκε σαν καθήκον πρώτης γραμμής.

Δεν είναι λίγα τα κείμενα του Λένιν και του Στάλιν (αργότερα) που καταπιάνονται με ζητήματα όπως η αλλαγή της νοοτροπίας, ο πολιτισμός και ο …εκπολιτισμός, η σημασία των αλλαγών στο πολιτιστικό εποικοδόμημα, η κατάκτηση της γνώσης και της τεχνικής, η μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση, ο ρόλος τέχνης και των καλλιτεχνών, των καλλιτεχνικών ή επιστημονικών ρευμάτων κλπ.

Κι αν όλες αυτές οι προσεγγίσεις είχαν σαφώς την οραματική τους πλευρά καθόλου δεν είχαν τεθεί απλά σαν μέρος ενός οραματικού και εξιδανικευμένου σχεδίου «συμμόρφωσης» της κοινωνίας. Είχαν να συγκρουστούν με τα κληροδοτημένα ιστορικά βαρίδια αλλά και έπρεπε να ενσωματωθούν και στα σύνθετα πολιτικοκοινωνικά καθήκοντα που έθετε η πραγματικότητα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

Οπως ο ίδιος ο Λένιν έγραφε στα κείμενά του των πρώτων χρόνων της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, τα καθήκοντα αυτά μπορούν να «κλειστούν» σ’ ένα τρίπτυχο:

α) Τη συγκρότηση ή καλύτερα την επανασυγκρότηση της εργατικής τάξης που μεγάλα κομμάτια της είχαν αφανιστεί ή ξεπέσει ταξικά στα δύσκολα χρόνια των εξωτερικών και εμφύλιων πολέμων και των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων.

β) Την «αφύπνιση» του χωριού και το τράβηγμα στον εκπολιτισμό της μεγάλης μάζας των αγροτικών μαζών.

γ) Τη συγκρότηση μιας διανόησης που θα ‘ταν σάρκα από τη σάρκα των εργατικών και αγροτικών μαζών έτσι ώστε η εργατική εξουσία να ξαποστείλει (σύμφωνα με τα λόγια του Λένιν) στις χώρες της αστικής δημοκρατίας τους πνευματικούς ταγούς, καθηγητές και μέλη επιστημονικών συνδέσμων που είχαν δημιουργήσει φεουδαρχικά περιβάλλοντα και εμπόδιζαν το έργο της νέας σοβιετικής εξουσίας.

Συνεπώς η δημιουργία του «νέου ανθρώπου» δεν ήταν μια νεφελώδης και αφηρημένη υπόθεση, ξεκομμένη από τη συγκρότηση των νέων ιστορικών και κοινωνικών υποκειμένων που η επανάσταση έθετε στο …ημερήσιο πρόγραμμά της.

Η πολιτιστική ανύψωση των μαζών

Δεν ήταν ο Μάο αυτός που πρώτος μίλησε για την πολιτιστική επανάσταση σαν αναγκαίο παράλληλο καθήκον της σοβιετικής εξουσίας. Πρώτος ο Λένιν μίλησε για την ανάγκη διεξαγωγής μιας μεγάλης πολιτιστικής επανάστασης σ’ όλους τους τομείς. Σ’ αυτά τα πλαίσια έβλεπε π.χ. το ζήτημα του εξηλεκτρισμού καθώς κάθε ηλεκτρικός σταθμός έπρεπε να συμβάλει «στη γνώση του ηλεκτρισμού από τις μάζες». Σ’ αυτόν ανήκει η φράση ότι ο «ζωντανός σοσιαλισμός είναι η δημιουργική μεγαλοφυΐα των λαϊκών μαζών».

Ο Λένιν απαιτούσε την ανύψωση του πολιτιστικού επιπέδου των μαζών και καθόλου δεν κανάκευε τον κληροδοτημένο από τα προηγούμενα ταξικά καθεστώτα «οπορτουνισμό» των μαζών. Δεν είναι τυχαίο που θεωρεί σαν βασικούς εχθρούς του ανθρώπου (αν αυτός ο άνθρωπος είναι κομμουνιστής) την κομμουνιστική υπεροψία, την αγραμματοσύνη και τη δωροδοκία.

Στο άρθρο του για τη «Σημασία του μαχόμενου υλισμού» ζητάει να δοθεί στις μάζες πολυποίκιλο υλικό για την αθεϊστική προπαγάνδα, μη εξαιρώντας και τους υλιστές του Διαφωτισμού (παρ’ όλους τους φιλοσοφικούς τους περιορισμούς) και θέτει την αναγκαιότητα για απαντήσεις στο φιλοσοφικό επίπεδο μπροστά στην εξελισσόμενη -τότε- επανάσταση στις φυσικές επιστήμες με βάση τις θεωρίες της σχετικότητας του Αϊνστάιν κλπ.

Αλλά και όσον αφορά τη διαφορετική αντιμετώπιση της εργασίας ο Λένιν την1η Μάη 1920, όταν καθιερώθηκαν σε πανρωσικό επίπεδο τα «Κομμουνιστικά Σάββατα» (εθελοντική απλήρωτη εργασία για το σοσιαλισμό), έγραφε:

«Εργαζόμαστε για να εξαφανιστεί μια για πάντα η καταραμένη φόρμουλα ”καθένας για τον εαυτό του και ο Θεός για τους άλλους”… Εργαζόμαστε για να γίνει έθιμο ο κανόνας ”Ολα για έναν, ο ένας για όλους” κι ο κανόνας ”από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του” για να καθιερωθεί βαθμιαία αλλά σταθερά η κομμουνιστική πειθαρχία στην εργασία».

Η σκληρή εμπειρία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού τόσο στη Ρωσία όσο και στην Κίνα αργότερα, έδειξε ότι δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση η σύγκρουση με το αστικό δίκαιο και το …νόμο της αξίας. Ομως τα ζητήματα είχαν τεθεί κι αυτό είναι που έχει την ξεχωριστή σημασία του…

Η διάσταση βάσης-κορυφής

Γνωρίζουμε ότι τα πρώτα χρόνια της σοσιαλιστικής οικοδόμησης δημιουργήθηκε ένα πραγματικά τεράστιο εργαστήρι καλλιτεχνικής αλλά και επιστημονικής (ιδιαίτερα στο χώρο της παιδαγωγικής και της ψυχολογίας) δημιουργίας που οι «άκρες» του επηρεάζουν την καλλιτεχνική και επιστημονική παραγωγή μέχρι τις μέρες μας. Πόσοι γνωρίζουν π.χ. ότι ο κυβισμός στην τέχνη έχει τις ρίζες του σ’ εκείνη την περίοδο; Από τα έργα της Ρώσικης Πρωτοπορίας, τις διαμάχες των οργανωμένων καλλιτεχνικών ρευμάτων (που συχνά έφταναν σε ακρότητες επιζητώντας και διεκδικώντας την κομματική «καθαρότητα»), τις προσεγγίσεις των Ρώσων γλωσσολόγων του κύκλου του Μπαχτίν και του Βοροσίλοφ, τις παιδαγωγικές έρευνες των Λούρια και Βιγκότσκι (που σήμερα ανακαλύπτουν οι δυτικοί με κάποια …καθυστέρηση, είναι αλήθεια) ένα μεγάλο μέρος αυτού του δυναμικού παρέμεινε στη Σοβιετική Ενωση και έδωσε ό,τι έδωσε. Ενα άλλο δεν «άντεξε» και έφυγε. Ενα άλλο παραγκωνίστηκε και προσπεράστηκε ή έπεσε σε δυσμένεια μέσα στις νέες συνθήκες και απαιτήσεις της ταξικής πάλης από το 1930 και μετά. Που βέβαια είχε τυπικά …καταργηθεί στο Σύνταγμα του ’36!

Πόσο μπορούσε κάθε στιγμή να συγκλίνει αυτό το εργαστήρι που λάβαινε χώρα στο πολιτιστικό εποικοδόμημα, με τις ανάγκες των «κάτω» πατωμάτων, τις ανάγκες της ανασυγκροτημένης εργατικής τάξης, των λαϊκών μαζών που εισέβαλλαν για πρώτη φορά από τέτοιες θέσεις, στο προσκήνιο της ιστορίας; Ο Μπρεχτ αποδίδει το πρόβλημα πολύ γλαφυρά και συμπυκνωμένα:

«Η ΕΣΣΔ που μετασχημάτισε αμέσως την αστική επανάσταση σε προλεταριακή επανάσταση εξανάγκασε τους προοδευτικούς συγγραφείς που υπήρχαν σ’ ένα άλμα που για μερικούς είχε σαν αποτέλεσμα να σπάσουν το λαιμό τους ή το πόδι τους. Για ορισμένους συγγραφείς εκείνο που για τον Μαγιακόφσκι αποτελούσε την ελευθερία, αντιπροσώπευε αντίθετα γι’ αυτούς μια σκληρή κατάσταση καταναγκασμού και γι’ αυτό εκδικήθηκαν το Μαγιακόφσκι» (από το ημερολόγιο του Μπρεχτ κατά την εξορία του στην Αμερική).

Αν αυτά γράφονται το 1947 όταν έχει προηγηθεί το κίνημα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού (που βέβαια υπάρχει ανάγκη κριτικής αποτίμησής του και δεν περιορίζεται σ’ αυτό που υποτιμητικά το περιορίζει η αστική κριτική) όταν γράφονταν η «Αισθητική» της ΕΣΣΔ και είχε προηγηθεί η κομματική παρέμβαση στην τέχνη και στην επιστήμη (Ζνάντοφ, Λισσένκο) τι να υποθέσει κανείς για τη σημερινή εποχή όπου υποψία τέτοιων παρεμβάσεων θα ξεσήκωνε κύματα αντιδράσεων ενάντια στον κομμουνιστικό εξαναγκασμό; Φυσικά σήμερα δεν επιχειρείται κανένας εξαναγκασμός στην τέχνη ή την επιστήμη. Ούτε συντεταγμένα ΜΜΕ υπάρχουν, ούτε προπαγάνδα, ούτε λογοκρισίες, πλύση εγκεφάλου και μια σειρά εξαναγκασμοί και εκδουλεύσεις.

Ομως μιλάμε πραγματικά για άλλες εποχές και για άλλους συσχετισμούς.

Τότε ο παιδαγωγός Μακαρένκο έκανε το «αδιανόητο» να συγκεντρώνει όλα τα παιδιά-αποπαίδια, τα κοινωνικά απόβλητα του πολέμου και να τα παραδίδει χρήσιμους πολίτες στη σοσιαλιστική κοινωνία. Την ίδια περίοδο ο αντιπολιτευόμενος στους μπολσεβίκους τύπος των ρώσων του εξωτερικού κατακεραύνωνε τη σοβιετική εξουσία ότι νομοθετώντας για τη απλοποίηση του γάμου, του διαζυγίου και υπέρ των εξώγαμων παιδιών ενθάρρυνε τις εξωσυζυγικές σχέσεις και τις «άνομες ορέξεις»!!!

Αναφέρουμε αυτά τα δύο παραδείγματα -υπάρχουν πολύ περισσότερα- για να φωτίσουμε την πραγματική διάσταση των τεράστιων αλλαγών που επέφερε το μπολσεβίκικο εγχείρημα στην κοινωνική συνείδηση (όχι μόνο της Ρωσίας).

Ηταν πολύ δύσκολα για τα αστικά παπαγαλάκια κάθε απόχρωσης να επικεντρώνουν τη «συζήτηση» γύρω από τα ζητήματα δημοκρατίας και εξαναγκασμού. Ετσι όπως κατά κόρον επιχειρούν σήμερα κάτω από άλλους συσχετισμούς. Αντίθετα, όλη η υφήλιος έδειχνε -κι έτσι ήταν- να πείθεται από τον μπολσεβίκικο «εξαναγκασμό» Οπότε περιορίζονταν σ’ ό,τι πιο καθυστερημένο και περιφερειακό μπορούσαν να ισχυριστούν.

Τα ζητήματα έχουν τεθεί

Οτι δεν απαντήθηκε οριστικά το ζήτημα της δημιουργίας ενός νέου τύπου ανθρώπου δεν χρειάζονται και μεγάλες αποδείξεις. Πώς θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο ξεκομμένο από την υπόθεση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, που όπως γνωρίζουμε ανακόπηκε;

Και φυσικά το ζήτημα αυτό (όπως κι όλα τα θέματα που αφορούν στο πολιτιστικό εποικοδόμημα) φέρνουν το βάρος της ανολοκλήρωτης προσπάθειας με βάση φυσικά την κατάληξή τους.

Αυτό βέβαια δεν μας εμποδίζει να αποτιμήσουμε, στα πλαίσια της εποχής τους, τα ηρωικά -με την κυριολεκτική σημασία της λέξης- εγχειρήματα. Το κίνημα του Σταχανοφισμού π.χ. εντάσσεται στο μεγάλο κατάλογο αυτών των προσπαθειών. Οπως και το κολοσσιαίο καθήκον -που το ‘φερε σε πέρας η σοβιετική εξουσία- να δημιουργήσει τη δική της κόκκινη διανόηση, να κατακτήσει σε μεγάλο βαθμό την τεχνική.

Φυσικά δεν έφτανε αυτό. Η ανάγκη μιας πιο ολοκληρωμένης και βαθύτερης πολιτιστικής επανάστασης εξακολουθούσε να ‘ναι ζήτημα ζωής για τη συνέχιση της επανάστασης…