Το μειονοτικό θέατρο στις ΗΠΑ και η ριζοσπαστικοποίησή του

του Δημήτρη Χατζηκωνσταντίνου

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 847, 848 σε δύο συνέχειες στις 18/5/2019 και 1/6/2019

 Α' μέρος

Στις ΗΠΑ η εξέχουσα θέση που είχαν οι λευκοί ως αστική τάξη της χώρας καθόριζε όλες λίγο-πολύ τις πτυχές της καθημερινής δραστηριότητας, από την παραγωγή μέχρι τα κυρίαρχα αφηγήματα στην κουλτούρα -κι άρα και στο θέατρο. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια αναπτυσσόταν και συνεχίζει να αναπτύσσεται ο ρατσισμός με τα στερεότυπα, η άποψη του καπιταλιστικού μονόδρομου όπως και άλλες αντιδραστικές απόψεις που βολεύουν το μεγαλύτερο ιμπεριαλιστικό κράτος αυτή τη στιγμή στον κόσμο. Εντός αυτού του κράτους όμως υπάρχουν και πολλές μειονότητες, οι οποίες όπως συμβαίνει σε όλα τα εκμεταλλευτικά συστήματα είναι από τα βασικότερα θύματα των διακρίσεων και της ταξικής καταπίεσης. Τα περιθώρια ανάπτυξής τους τόσο οικονομικά όσο και καλλιτεχνικά, είναι ασφυκτικά. Παρ' όλη τη δυσχέρεια όμως, το μειονοτικό θέατρο στις ΗΠΑ έπαιξε σημαντικό ρόλο, που κατά καιρούς λαμβάνοντας επαναστατικά και αγωνιστικά χαρακτηριστικά, ήταν η τέχνη των μειονοτικών φωνών που ασφυκτιούσαν μέσα στην ταξική εκμετάλλευση του μεγαλύτερου ιμπεριαλιστικού κράτους στον κόσμο.

Ίσως το αφροαμερικανικό θέατρο όπως και ευρύτερα οι αφροαμερικανικές τέχνες, να ήταν το πιο πολυδιάστατο και αγωνιστικό κομμάτι των θεατρικών παραγωγών, κι αυτό οφείλεται σε συγκεκριμένους παράγοντες. Δεν ήταν βέβαια από την αρχή του έτσι. Οι μαύροι στις ΗΠΑ όταν κατόρθωσαν να έχουν το δικαίωμα να εργαστούν κι αφού καταργήθηκε στη θεωρία η σκλαβιά, άρχισαν και στις τέχνες να αποζητούν την τύχη τους. Αυτό, όπως και η πλέον μακρόχρονη παραμονή τους στην ήπειρο αυτή, τους οδήγησε σε αναζητήσεις περί της δικής τους ιδιαίτερης ταυτότητας· πόσο Αμερικάνοι ήταν, πόσο Αφρικανοί; Όμως όπως συνέβαινε και σε όλα τα επαγγέλματα, η εύρεση εργασίας ως καλλιτέχνες ήταν πολύ δύσκολη. Η ταξική θέση του μαύρου βοηθούσε ώστε να σπάσουν τέτοιου είδους αυταπάτες περί “αμερικανικότητας”. Οι κυρίαρχοι θίασοι αναπαρήγαγαν τη λευκή, αστική ιδεολογία, διατηρώντας τη θέση των μαύρων ως καρικατούρες και πρόσωπα όπου μετουσιώνονται κάθε είδους στερεότυπα. Έτσι οι μαύροι σταδιακά (ειδικά στη δεκαετία του '40) προσπάθησαν να αυτονομήσουν τις προσπάθειές τους στη θεατρική παραγωγή. Δημιούργησαν δικά τους θέατρα και θιάσους, όπου δεν κυριαρχούσε ο πρωταγωνιστής, αλλά το σύνολο των παραγόντων που συμβάλλουν σε κάθε παραγωγή. Όμως η αδυναμία τους να σταθούν οικονομικά, τους οδήγησε στην αναζήτηση μεγάλων χορηγών. Ακόμη κι έτσι, βέβαια, τα οικονομικά προβλήματα παρέμεναν, ενώ παρά τις προσπάθειες των μαύρων θιάσων να μιλήσουν για τη φτώχεια, την έλλειψη ισότητας και δημοκρατικών δικαιωμάτων αλλά και τις περιορισμένες ελευθερίες της μαύρης φυλής, η ριζοσπαστικοποίηση και η γενικότερη απήχηση στον αμερικανικό πληθυσμό παρέμενε κάπως περιορισμένη σε σχέση με αργότερα.

Το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου από τον οποίο η Αμερική βγήκε νικήτρια, δε βελτίωσε τη θέση των μαύρων. Προχωρώντας τα χρόνια και παρά τις νομικές κατοχυρώσεις δικαιωμάτων, η ουσία της εκμετάλλευσης παρέμενε σχεδόν απαράλλαχτη. Φτώχεια, ανισότητα και διαχωρισμός χαρακτηρίζουν την καθημερινότητα των μαύρων στις ΗΠΑ. Με τα χρόνια οι ΗΠΑ εμπλέκονται στον πόλεμο του Βιετνάμ, μια εξέλιξη που θα παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στη ριζοσπαστικοποίηση των μαύρων. Όλα τα παιδιά του αμερικανικού λαού στέλνονται να σφαγιαστούν για ξένα συμφέροντα. Στο σύνολο ο λαός νιώθει πως συμμετέχει σε έναν πόλεμο ανούσιο, επομένως οι αντιδράσεις δίνουν και παίρνουν. Όμως οι αφροαμερικανοί νιώθουν ριγμένοι για έναν ακόμη λόγο: αποτελούν “κατώτερη φυλή”, απεσταλμένη να πολεμήσει εναντίον μιας άλλης “κατώτερης φυλής”, έναν από τους ασιατικούς λαούς. Μέσα σε αυτό το πεδίο, ευνοείται και η δημιουργία ομάδων αυτοάμυνας των μαύρων εντός των ΗΠΑ, (που όμως αντιστέκονται σε όλες τις μορφές επίθεσης του κράτους απέναντί τους) που εν τέλει θα συσπειρωθούν σε ένα κόμμα, το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων. Οι σχέσεις τους με τους ασιάτες φαίνεται και από αλλού: ο Χο Τσι Μινχ αλλά και ο Μάο Τσετούνγκ αναγνωρίζουν την κοινή μοίρα των μαύρων και των ασιατικών λαών στη χειραφέτηση από τον ιμπεριαλισμό. Μάλιστα ο Μάο είχε πει πως η ιστορία του ιμπεριαλισμού ξεκίνησε με την υποδούλωση των μαύρων και θα τελειώσει με τη χειραφέτησή τους. Οι μαύροι πλέον αρνούνται -και δεν είναι οι μόνοι- να πολεμήσουν στο Βιετνάμ. Θεωρούν πως κανένας ασιάτης δεν τους καταπιέζει ή δεν τους συμπεριφέρεται ρατσιστικά. Μια τέτοια σχέση με τους ασιατικούς λαούς εντός και εκτός των ΗΠΑ πιθανότατα θα έπαιξε ρόλο και στη σχέση και επιρροή του αμερικανοασιατικού θεάτρου με το λεγόμενο αφροαμερικανικό επαναστατικό θέατρο.

Στο θέατρο λοιπόν, με την άνοδο των Μαύρων Πανθήρων, η αναζήτηση της αμερικανικότητας αντικαθίσταται από την οργή και την αναζήτηση της αφρικανικότητας. Οι καλλιτέχνες και τα έργα τους ριζοσπαστικοποιούνται καθώς πλέον μιλούν για την ταξική θέση του μαύρου, για τη Μαύρη Δύναμη και Συνείδηση, ενώ εδώ είναι που καινοτομούν στη μορφή, το περιεχόμενο και την αισθητική των θεατρικών. Τουλάχιστον οι εξής δύο θεατρογράφοι είναι άξιοι αναφοράς. Από τη μία η Lorraine Hansberry, κομμουνίστρια και μέλος του ΚΚ ΗΠΑ στης οποίας τα έργα συνεχώς εμπεριείχαν το όραμα για μια σοσιαλιστική κοινωνία και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι μαύροι από την ταξική τους θέση ως καταπιεζόμενοι. Από την άλλη, ο Imamu Amiri Baraka, πρωτοπόρος του Μαύρου Επαναστατικού Θεάτρου, στην αρχή ήταν επηρεασμένος από τις ιδέες του Malcolm X, ενώ στη συνέχεια ασπάστηκε το μαρξισμό-λενινισμό. Βασική του αρχή ήταν πως η τέχνη για την τέχνη δεν μπορεί να εκφράζει το λαϊκό θέατρο, ενώ προήγαγε τη θέση του θεάτρου ως βήμα έκφρασης της οργής των μαύρων για την καταπίεσή τους, το ξεσκέπασμα του ρόλου των λευκών αστών και τη ρήξη με τη λευκή αστική τάξη των ΗΠΑ.

Β' μέρος

Ο προσδιορισμός της ταυτότητας βέβαια δεν απασχολούσε μόνο τους αφροαμερικανούς. Οι ασιάτες κάτοικοι της Αμερικής είχαν παρόμοιους προβληματισμούς. Ίσως με μεγαλύτερες αυταπάτες, νιώθοντας και ασιάτες και αμερικανοί, παρ' όλ' αυτά αξίζει να σημειωθεί πως αυτή η ομάδα προσφύγων στις ΗΠΑ δεν είχε την ενιαιότητα των μαύρων. Κινέζοι, Γιαπωνέζοι, Βιετναμέζοι, Φιλιππινέζοι και άλλοι δημιουργούσαν έναν καμβά λαών με καταγωγή τη Νοτιοανατολική Ασία και φόντο τη νέα γη τους, την Αμερική.

Όπως είναι αναμενόμενο, η δυσκολία εύρεσης εργασίας, ο ρατσισμός, η φτώχεια και άλλα πολλά οδηγούσαν και αυτούς στο περιθώριο κοινωνικά και καλλιτεχνικά. Μάλιστα στο θέατρο των λευκών έπαιζαν τα κλασικά στερεότυπα της πόρνης, του αιμοδιψή Βιετναμέζου, του πάνσοφου γέρου και άλλα πολλά. Η προσπάθεια όμως αναζήτησης φωνής και ταυτότητας τους οδηγούσε στην αναζήτηση και διεξόδου από την ασφυκτική τους κατάσταση. Όπως και οι αφροαμερικανοί δημιούργησαν δικούς τους θιάσους για να πουν τις δικές τους ιστορίες, να διατηρήσουν τις δικές τους παραδόσεις και να τσακίσουν τα στερεότυπα. Το πιο ενδιαφέρον σε όλα αυτά ήταν το γεγονός ότι κυριαρχούσε ο ερασιτέχνης ηθοποιός, σε μια Αμερική που ήδη είχε τους σταρ που άλλαζαν πεδίο από το θέατρο στον κινηματογράφο και αντίστροφα.

Ο πόλεμος του Βιετνάμ προφανώς και δε θα άφηνε ούτε τους αμερικανοασιάτες ανεπηρέαστους. Πέραν του ότι ο πόλεμος γινόταν σε δικές τους “πατρίδες” ή συγγενικές πατρίδες, η αποστολή και των ιδίων για να σφάξουν τα αδέρφια τους συνάντησε αντιστάσεις. Από την άλλη και το γεγονός ότι για ορισμένες δεκαετίες παρατηρούσαν μια χώρα -την Κίνα- να οικοδομεί έναν άλλο δρόμο, το σοσιαλιστικό, συνέβαλλε στην ισχυροποίηση της ασιατικής πλευράς της ταυτότητάς τους.

Δυστυχώς όμως η κυρίαρχη προπαγάνδα που θέλει όλες τις περιόδους της Κίνας, της ΕΣΣΔ και άλλων παρόμοιων εγχειρημάτων να είναι ίδιες, ταυτίζει δηλαδή τη ρεβιζιονιστική με τη σοσιαλιστική περίοδο, άφησε το στίγμα στις δραματικές δημιουργίες των ασιατών-αμερικανών. Παράδειγμα τα "Γράμματα σε έναν επαναστάτη φοιτητή" της Elizabeth Wong περιέχουν μέσα αντιφάσεις. Από τη μία στο φόντο βρίσκονται οι κινητοποιήσεις και η σφαγή της Πλατείας Τιενανμέν στην Κίνα (στηρίζοντας από τη μία τις κινητοποιήσεις, κατακεραυνώνοντας την κυβέρνηση) από την άλλη η κριτική που ασκείται απευθύνεται στον “αυταρχικό, απολυταρχικό κομμουνισμό” χωρίς να αποτιμώνται τα τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά που υπήρχαν το 1989 σε σχέση με τη μαοϊκή Κίνα. Έστω όμως το κλείσιμο του έργου με προοπτική τη συνέχιση των αγώνων (και σημαντικός ο συμβολισμός της υψωμένης γροθιάς) δείχνει πως δεδομένης της σύγχυσης για τη θεωρητική αποτίμηση των επαναστάσεων και αντεπαναστάσεων η αγωνιστική διάθεση των προσφύγων στην Αμερική συνδυάζεται και με μια κριτική του αμερικανικού μικροαστικού τρόπου ζωής.

Δεδομένου του τελευταίου, οφείλεται μια αναφορά στα χαρακτηριστικά του αμερικανοασιατικού θεάτρου. Εκτός από τους ερασιτέχνες ηθοποιούς που προτιμούνταν, οι ασιάτες είχαν κατανοήσει πως ο καπιταλισμός οδηγεί στον ατομικισμό, κι άρα στον σταρ ηθοποιό. Η αντίθεσή τους στον καπιταλισμό και σε αυτό τον ατομικισμό σχετίζεται τόσο με τη συλλογικοποίηση και ριζοσπαστικοποίηση κατά τις δεκαετίες του '60 και '70 όσο και με τον αντίκτυπο της κινεζικής επανάστασης αλλά και τους αγώνες των αδελφών Βιετναμέζων κ.ά. Και παρά τις διενέξεις με τις αφροαμερικανικές μειονότητες, το ασιατικό-αμερικανικό θέατρο επηρεάστηκε από το Μαύρο Επαναστατικό Θέατρο. Υπήρχαν φωνές που διεκδικούσαν την ασιατική ταυτότητα, αντετίθεντο στο λευκό καταπιεστή και έβαλλαν με τις τέχνες τους το ρατσισμό, τους περιορισμούς στο δικαίωμα στην εργασία, στην κατοχή γης και στην άρνηση για απόκτηση υπηκοότητας. Κι όλα αυτά δείχνουν μια ριζοσπαστικοποίηση του θεάτρου, παρά το γεγονός ότι τις δεκαετίες εκείνες το λαϊκό κίνημα (κι άρα κι οι αμερικανοασιάτες) μαστιζόταν από την αναγνώριση της σάπιας φύσης του καπιταλισμού-ιμπεριαλισμού χωρίς να μπορεί να αναγνωρίσει τον άλλο δρόμο, το δρόμο της σοσιαλιστικής χειραφέτησης, υπό το βάρος της αντικομμουνιστικής προπαγάνδας.

Από μια γενική αποτίμηση του αγωνιστικού μειονοτικού θεάτρου δε θα μπορούσε να λείπει η περίπτωση των Ινδιάνων, έστω και ως σύντομη αναφορά. Σε αυτή την περίπτωση βέβαια δε μιλάμε για φυλή (ή μάλλον φυλές) που αναζητούσαν την ταυτότητά τους, αλλά περισσότερο για μια περίπτωση λαών που είχαν σαφέστατα λιγότερες αυταπάτες και αυτό που κυνηγούσαν ήταν η αναγνώριση της σημαντικότατης θέσης τους ως ιθαγενείς μιας γης που υπέστη γενοκτονίες και κατακτήσεις, όντας το πεδίο συγκρούσεων των “μεγάλων”.

Παρά τις προσπάθειες εξευρωπαϊσμού, εξαμερικανισμού, εξευγενισμού και άλλων -ισμών που καθόλου δε χρειάζονταν οι Ινδιάνοι, αυτοί κατόρθωσαν να διατηρήσουν την ταυτότητά τους. Βέβαια το τίμημα ήταν πικρό και μεγάλο, καθώς όσοι δεν εξοντώθηκαν, οδηγήθηκαν πολύ συχνά στον αλκοολισμό και την πλήρη απραξία. “Να διασώσουμε τις δικές μας ιστορίες” ήταν η άποψη των Ινδιάνων θεατρογράφων, που ενέτασσαν στα έργα τους στοιχεία από τις δικές τους παραδόσεις, όπως τις λατρευτικές δοξασίες και το χορό.

Και φυσικά αναγνωρίζοντας την καταπίεση και τους διωγμούς τους, είδαν στον πόλεμο του Βιετνάμ το έργο να ξαναπαίζεται με τρόπο παρόμοιο με αυτόν που το έζησαν και οι ίδιοι. Η απάντηση ήταν σαφής, αφού στις διαδηλώσεις εκτός από το αντιπολεμικό στοιχείο, απαίτησαν και τη δυνατότητά τους στην αυτοδιάθεση, πετυχαίνοντας παραπάνω αυτονομία. Η λεγόμενη Κόκκινη Δύναμη ήταν κινητήριος άποψη όπως και η Μαύρη Δύναμη στον αγώνα για δουλειά, δικαιώματα και αυτοδιάθεση. Το Βιετνάμ ήταν στα δικά τους έργα το θέμα παραλληλισμού με τη δική τους μοίρα.

Σαφώς και μια εκτενέστερη αναφορά και σε αυτές τις μειονότητες αλλά και σε άλλες (όπως οι Λατίνοι κάθε προέλευσης) θα είχε τη σημασία της. Όμως και μόνο από τα τόσα λίγα, είναι κατανοητό πως μέσα στις ΗΠΑ του λευκού ιμπεριαλισμού ασφυκτιούν φωνές μαύρων, ασιατικών, κόκκινων προλετάριων. Εκτός από την ταξική καταπίεση που είναι κοινή και σε αυτούς και στους λευκούς, αυτό που βγαίνει είναι μια διάθεση, παρά την κοινή τους μοίρα ως αμερικανοί, να είναι και λαοί αυθύπαρκτοι. Ακόμη κι αν αυτό δεν εκφράζεται πλέον, δεδομένης της ήττας του κομμουνιστικού και λαϊκού κινήματος. Άρα για τι μιλάμε εντός των ΗΠΑ; Για λαό ή για λαούς; Σίγουρα η συνοχή είναι πιο πολιτική παρά πολιτιστική. Και παρ' όλο που η τέχνη μπορεί να είναι εφαλτήριο αλλά όχι ανατρεπτική δύναμη αυτή καθαυτή, είναι βέβαιο πως εξέφραζε και θα εκφράσει ξανά τις τάσεις για χειραφέτηση του κάθε λαού και όλων συνολικά από τα καταπιεστικά δεσμά για τα έθνη, κι άρα τα δεσμά του καπιταλισμού-ιμπεριαλισμού.

Πηγή:

https://kallitechnistis.blogspot.com/2019/05/blog-post.html

https://kallitechnistis.blogspot.com/2019/06/blog-post.html