10 Μάρτη 1944. Ίδρυση της ΠΕΕΑ - Οι λαοκρατικοί θεσμοί της Εθνικής Αντίστασης αποκτούν κεντρική πολιτική έκφραση

 Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φυλ. 959, στις 23/3/2024

Στις 10 Μάρτη του 1944, στην Ελλάδα της Κατοχής και μέσα στη φωτιά του πολέμου, ορκίστηκε η Κυβέρνηση των απελευθερωμένων εδαφών, η Κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας. Ήταν η ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης) ή Κυβέρνηση του Βουνού όπως έμεινε στην ιστορία.

 

Η ίδρυση της ΠΕΕΑ ήταν η φυσιολογική εξέλιξη του ανυποχώρητου αγώνα που έδινε ο ελληνικός λαός ενάντια στους Ναζί και τους ντόπιους συνεργάτες τους, με την ίδρυση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, τη γιγάντωση του αντάρτικου στα βουνά, τις απεργίες και τις διαδηλώσεις στις πόλεις που είχαν ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση του μεγαλύτερου μέρους της χώρας. Από τα βορειοδυτικά σύνορα μέχρι τις παρυφές της Αθήνας και από τις Ακτές του Ιονίου μέχρι το Αιγαίο, ολόκληρος δηλαδή ο ηπειρωτικός κορμός της Ελλάδας γύρω από την οροσειρά της Πίνδου, είχε απελευθερωθεί. Οι Γερμανοί είχαν καταφέρει να ελέγχουν σ’ αυτή την περιοχή μόνο μερικούς βασικούς οδικούς άξονες.

Στις εκτάσεις αυτές, κυρίως ορεινές που τότε έσφυζαν από ζωή, ο λαός είχε αρχίσει να οικοδομεί λαϊκούς θεσμούς. Ήδη από τα τέλη του 1942 το ΕΑΜ στην περιοχή της κεντρικής Στερεάς Ελλάδας εκπόνησε τον κώδικα «Ποσειδών», ένα σύνολο κανόνων για την Λαϊκή Δικαιοσύνη και Αυτοδιοίκηση.

Στις απελευθερωμένες περιοχές δημιουργήθηκαν τοπικά Λαϊκά Συμβούλια που μέσα από τις γενικές τους συνελεύσεις πήραν σημαντικές αποφάσεις, κάνοντας πράξη μια σειρά ζητήματα. Κατασκευάστηκαν υποδομές για τις μετακινήσεις, σχολεία, παιδικοί σταθμοί, δημιουργήθηκαν αγροτικοί συνεταιρισμοί και εμφανίστηκαν δομές πολιτισμού όπως το θέατρο. Επίσης μεγάλη βαρύτητα δόθηκε στην απονομή δικαιοσύνης μέσα από τα Λαϊκά Δικαστήρια στα οποία ο κύριος τρόπος αντιμετώπισης των διενέξεων δεν ήταν η τιμωρία αλλά ο συμβιβασμός. Έτσι η ίδρυση μιας κεντρικής κυβέρνησης ήταν επιβαλλόμενη.

Με την ίδρυση της ΠΕΕΑ, εκτός από το βασικό ρόλο του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ να μάχεται για τη λευτεριά και να ελέγχει στρατιωτικά τις απελευθερωμένες περιοχές, είχαν ξεκινήσει να προωθούνται κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και ένα είδος κεντρικής λαϊκής εξουσίας που αφορούσε την οικονομική ζωή, την εκπαίδευση, την απονομή δικαιοσύνης ακόμα και την πολιτιστική δραστηριότητα στην Ελεύθερη Ελλάδα.

 

Η αρχική (προσωρινή) σύνθεση της ΠΕΕΑ είχε τον στρατηγό Ευριπίδη Μπακιρτζή ως Πρόεδρο και Γραμματείς (Υπουργούς) τους Μάντακα, Σιάντο, Γαβριηλίδη και Τσιριμώκο. Λίγο αργότερα (18/4/1944), σε μια προσπάθεια να αποκτήσει πλατύτερη στήριξη από διακεκριμένες προσωπικότητες, ανασχηματίστηκε και διευρύνθηκε, με συμμετοχή σ’ αυτήν μελών από περισσότερους πολιτικούς χώρους που δεν ήταν ενταγμένοι στο ΕΑΜ (Ασκούτσης, Αγγελόπουλος, Κόκκαλης, Χατζήμπεης) και Πρόεδρο τον Αλέξανδρο Σβώλο, διαπρεπή νομικό και πανεπιστημιακό. Να σημειώσουμε εδώ ότι τον Δεκέμβρη του 1943 προηγήθηκε πρόταση της ΚΕ του ΕΑΜ προς τα υπόλοιπα πολιτικά κόμματα που τάσσονταν ενάντια στον κατακτητή για συγκρότηση προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στην Ελεύθερη Ελλάδα, χωρίς όμως ανταπόκριση.

Η ΠΕΕΑ ανέλαβε την κεντρική καθοδήγηση του αγώνα αλλά και τη διοίκηση της Ελεύθερης Ελλάδας. Στην Ιδρυτική της Πράξη γίνεται αναφορά για τη συνέχιση του αγώνα κατά των κατακτητών, την ολοκληρωτική εθνική απελευθέρωση, την κατοχύρωση της ανεξαρτησίας, την αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας, τη βελτίωση και ολοκλήρωση των θεσμών Αυτοδιοίκησης, τη διενέργεια εκλογών και δημοψηφίσματος για το πολιτειακό ζήτημα.

Η ίδρυση της ΠΕΕΑ έγινε αποδεκτή από τον ελληνικό λαό με ενθουσιασμό. Χιλιάδες τηλεγραφήματα στάλθηκαν από όλη τη χώρα στον Πρόεδρο και τους Γραμματείς. Αντίθετα οι εκπρόσωποι των παλιών αστικών κομμάτων και οι Άγγλοι θορυβήθηκαν. Μάλιστα οι πολιτικοί αρχηγοί έστειλαν τηλεγράφημα στον Εμ. Τσουδερό, πρωθυπουργό της «Εξόριστης Κυβέρνησης», ζητώντας να μην αναγνωριστεί η ΠΕΕΑ.

Στις 23 Απρίλη με απόφαση της ΠΕΕΑ διενεργήθηκαν, με καθολική μυστική ψηφοφορία, εκλογές σε όλη σχεδόν την Ελεύθερη Ελλάδα αλλά και μέσα στις κατεχόμενες πόλεις. Ήταν πραγματικά ένας άθλος να γίνουν εκλογές κυριολεκτικά κάτω από τη μύτη των Γερμανών. Συνολικά ψήφισαν περίπου 1,8 εκατομμύρια, αριθμός που υπερέβαινε κατά πολύ τους συμμετέχοντες στις μέχρι τότε βουλευτικές εκλογές. Για πρώτη φορά ψήφισαν γυναίκες αλλά και νέοι άνω των 18. Εκλέχτηκε το Εθνικό Συμβούλιο (αντίστοιχο της Βουλής) με 184 Εθνοσυμβούλους. Σ’ αυτούς προστέθηκαν άλλοι 22 που ήταν εκλεγμένοι πριν τον πόλεμο και την επιβολή της μεταξικής δικτατορίας, οι οποίοι είχαν ταχθεί με το ΕΑΜ. Η ταξική σύνθεση του Συμβουλίου ήταν εντυπωσιακή. Εκλέχτηκαν στρατιωτικοί, γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές πανεπιστημίου, μέχρι δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι, δάσκαλοι, αγρότες και εργάτες.

Η 14^η Μάη του 1944 ήταν η ιστορική μέρα που ξεκίνησαν οι εργασίες του Εθνικού Συμβουλίου στις Κορυσχάδες της Ευρυτανίας και διήρκεσαν 2 εβδομάδες. Αξίζει να αναφέρουμε ένα απόσπασμα του Θ. Χατζή για να καταλάβουμε πως ακόμα και η μετάβαση στις Κορυσχάδες δεν ήταν μια απλή υπόθεση: «Αντιπρόσωποι του λαού απ’ όλη την Ελλάδα πήραν τα βουνά […] μορφές αγωνιστικές, οι περισσότεροι μπαρουτοκαπνισμένοι, πολλοί με διάτρητα τα κορμιά τους από τις φασιστικές σφαίρες, άλλοι σακατεμένοι από τα βασανιστήρια […] οδοιπορούσαν νύχτα και μέρα, περνούσαν μέσα από κλοιούς και ενέδρες τις εχθρικές γραμμές, για να φτάσουν έγκαιρα στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της νέας Ελεύθερης, Ανεξάρτητης και Λαοκρατικής Ελλάδας». (Θ. Χατζής, σελ. 184-186)

Στην συνεδρίαση αυτή λήφθηκαν σημαντικές αποφάσεις για όλα τα φλέγοντα ζητήματα, στρατιωτικά, οικονομικά, εκπαιδευτικά, περίθαλψης, δικαιοσύνης, αγροτικό, επισιτιστικό κ.α. Από τα αξιολογότερα ντοκουμέντα στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας ήταν το Ψήφισμα του Εθνικού Συμβουλίου στις 27/5/1944 για την κατοχύρωση των λαϊκών ελευθεριών, μέσα από τα άρθρα του οποίου τονιζόταν:

«Όλες οι εξουσίες πηγάζουν απ' το λαό και ασκούνται από το λαό. Η Αυτοδιοίκηση και η λαϊκή Δικαιοσύνη είναι θεμελιώδεις θεσμοί του δημοσίου βίου των Ελλήνων […] Οι λαϊκές ελευθερίες είναι ιερές και απαραβίαστες […] Όλοι οι Έλληνες, άντρες και γυναίκες, έχουν ίσα πολιτικά και αστικά δικαιώματα». Ακόμα και για το γλωσσικό ζήτημα έπαιρνε θέση υπέρ της δημοτικής: «Επίσημη γλώσσα για όλες τις εκδηλώσεις της δημόσιας ζωής και για όλους τους βαθμούς της εκπαίδευσης είναι η γλώσσα του λαού» κάτι που οι αστικές κυβερνήσεις στη χώρα μας το θεσμοθέτησαν 30 χρόνια αργότερα. (Ριζοσπάστης 30/5/1944)

Να επισημάνουμε επίσης τις τιτάνιες προσπάθειες που έγιναν το καλοκαίρι του 1944 στο εκπαιδευτικό ζήτημα με τη δημιουργία Παιδαγωγικών Σχολείων για την εκπαίδευση των μελλοντικών δασκάλων, καθώς και την έκδοση δύο αναγνωστικών του Δημοτικού, «Τα Αετόπουλα» για την Γ’ και Δ’ τάξη και «Ελεύθερη Ελλάδα» για την Ε’ και ΣΤ’.

Φυσικά οι δυσκολίες ήταν τεράστιες και δεν οφείλονταν μόνο στις αντικειμενικές συνθήκες του πολέμου. Η διεύρυνση της ΠΕΕΑ μπορεί να της έδωσε μια ευρύτερη στήριξη αλλά δημιούργησε και προβλήματα συντονισμού και διαφωνιών. Ο Θανάσης Χατζής κάνει σκληρή κριτική, επιρρίπτοντας ευθύνες για υποχώρηση σε βασικές θέσεις του ΕΑΜ. Για παράδειγμα η κατάργηση των πολιτικών αντιπροσώπων του ΕΑΜ και η μη αντικατάστασή τους από αντίστοιχους της ΠΕΕΑ ήταν μια λανθασμένη απόφαση «υποχώρηση στην επίμονη επίθεση της συνασπισμένης ξένης και ντόπιας αντίδρασης εναντίον των πολιτικών στελεχών που δούλευαν για τη συνειδητοποίηση του λαϊκού στρατού…». (Θ. Χατζής, σελ. 115)

Τα ολέθρια αποτελέσματα της λανθασμένης συμβιβαστικής λογικής και των αυταπατών που κυριάρχησε στην ΠΕΕΑ αλλά και στην ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ φάνηκαν σύντομα με τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας, τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην Κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου και την ένταξη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στις διαταγές της και κατ’ επέκταση στις διαταγές του Βρετανικού Στρατού.

Η ΠΕΕΑ αυτοδιαλύθηκε τον Νοέμβρη του 1944. Ανεξάρτητα με την εξέλιξη που είχε ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας, τη Συμφωνία της Βάρκιζας και την παράδοση ουσιαστικά της εξουσίας στην αστική τάξη και τους Άγγλους ιμπεριαλιστές, η ΠΕΕΑ αποτελεί ένα σύμβολο για το ελληνικό επαναστατικό κίνημα, μια αδιαμφισβήτητη κατάκτηση των λαϊκών αγωνιστών της δεκαετίας του ’40 η οποία για πρώτη φορά στην ιστορία έθετε σε τόσο μαζική κλίμακα το ζήτημα της λαϊκής εξουσίας, κάνοντάς το πράξη. Σίγουρα είναι μια πλευρά της Εθνικής Αντίστασης που πρέπει να μελετηθεί περισσότερο, να διδαχθούν οι νέες γενιές από τα θετικά και τα αρνητικά της και να εμπνευστούν για τους αυριανούς αγώνες.

 

Πηγές

«Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», τ. Γ, Θ. Χατζής, εκδ. Δωρικός

«Η Λαϊκή Εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα», Γ. Μπέικος, εκδ. Θεμέλιο

«Οι λαοκρατικοί θεσμοί της Εθνικής Αντίστασης», Θ. Τσουπαρόπουλος, εκδ. Γλάρος

Ριζοσπάστης 30/5/1944

Σ.Σ.