Πολιτικό Εργαστήριο Θεσσαλονίκη Αντίσταση 2003 – ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Εισαγωγή

Βαλκάνια. Η «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης», όπως είπε ο Μαρξ. Μια λέξη-κληροδότημα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που σήμαινε και σημαίνει πολλά. Αστοί επαναστάτες προηγούμενων αιώνων, όπως ο Ρήγας Φεραίος, θεωρούσαν ότι ο όρος Βαλκάνια σημαίνει την κοινή προοπτική, και μοίρα των λαών της Χερσονήσου του Αίμου. ο κομμουνιστικό κίνημα της 3ης Διεθνούς ότι Βαλκάνια σημαίνει την ανειρήνευτη πάλη για την αποτίναξη των ιμπεριαλιστικών δεσμών, την ανατροπή της αστικής κυριαρχίας και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. οι ιμπεριαλιστές χρησιμοποίησαν και χρησιμοποιούν τα Βαλκάνια ως πεδίο ανταγωνισμού και λεηλασίας λαών και χωρών ενώ οι αστικές κλίκες ως χώρο εθνικισμού, που αντιπαρατίθενται «μεγάλες ιδέες» και μεγάλες αυταπάτες.

Δύο φορές τον προηγούμενο αιώνα (μία στις αρχές και μία στα τέλη του) οι ιμπεριαλιστές και οι υποτελείς-εξαρτημένες εθνικές κλίκες διαμόρφωσαν με το αίμα των λαών το γεωγραφικό και γεωπολιτικό χάρτη των Βαλκανίων. Τα έθνη και οι μειονότητες των Βαλκανίων μετρούν τα αποτελέσματα: δεκάδες χιλιάδες νεκροί, πολλοί περισσότεροι οι τραυματίες, οι πρόσφυγες, οικονομικές και κοινωνικές δομές κατεστραμμένες, κράτη-προτεκτοράτα των μεγάλων δυνάμεων που χρησιμοποιούνται ως βάσεις εφόρμησης των εμπόρων του πολέμου.

Οι πολιτικές υποθήκες που άφησαν οι λαοί και τα κινήματά τους με οδηγό το κομμουνιστικό κίνημα εμπόδισε σε μεγάλο βαθμό την προώθηση των ιμπεριαλιστικών σχεδίων για τα Βαλκάνια για 50 χρόνια. ιμπεριαλιστικοί σχεδιασμοί που χρησιμοποιώντας και ενισχύοντας τους εθνικισμούς κομμάτιασαν λαούς και χώρες των Βαλκανίων. Ή διαφορετικά, η αιματηρή ιστορία που εξελίχθηκε τα τελευταία 12 χρόνια στη Βαλκανική χερσόνησο έχει τη βάση της στην ήττα και στην υποχώρηση του κομμουνιστικού κινήματος, στην κυριαρχία του ρεβιζιονισμού στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και στην ολοκλήρωση των αρνητικών συσχετισμών σε βάρος των λαών με την κατάρρευση της πρώην Σ.Ε. και των καθεστώτων του ανατολικού συνασπισμού, που άνοιξαν το δρόμο της αιματηρής ιμπεριαλιστικής επέμβασης.

Τα Βαλκάνια στο κέντρο της ιμπεριαλιστικής επέκτασης και του ενδοϊμπεριαλιστικού ανταγωνισμού

Η νίκη της Δύσης (Αμερικάνοι και Ευρωπαίοι ιμπεριαλιστές…) σε βάρος της Ανατολής (Ρωσία, Κίνα) στον «ψυχρό πόλεμο» και οι επιδιώξεις των δυτικών ιμπεριαλιστών ν’ αποκομίσουν απ’ τη νίκη αυτή γεωστρατηγικά, πολιτικά, οικονομικά οφέλη ήταν η κύρια αιτία της βαλκανικής κρίσης και τραγωδίας. Η υποχώρηση της πρώην Σ.Ε. άφηνε περιθώρια και χώρο ιμπεριαλιστικής επέκτασης, ξαναμοιράσματος ζωνών επιρροής αλλά και όξυνσης του ανταγωνισμού των δυτικών ιμπεριαλιστών για τη διανομή της λείας.

Οι ΗΠΑ με έκθεση της CIA (τέλος 1990) κάνουν λόγο για μελλοντικές συγκρούσεις εθνών και μειονοτήτων στα Βαλκάνια ενώ το Υπουργείο Εξωτερικών τους στις αρχές του 1991 προλέγει την επέμβασή τους.

Βέβαια, έμπρακτα την αρχή την κάνει ο γερμανικός ιμπεριαλισμός. Η Γερμανία υποκινεί τις συγκρούσεις Σλοβένων-Σέρβων και Κροατών-Σέρβων και ολοκληρώνει την πρώτη φάση της επέμβασής της πανηγυρικά με την αναγνώριση Σλοβενίας και Κροατίας ως «ανεξάρτητων» κρατών. επιπλέον επιβάλλει την αναγνώριση των κρατών αυτών στην ΕΟΚ, παρόλο που Άγγλοι και Γάλλοι ιμπεριαλιστές διαφωνούσαν.

Βασικός στόχος της Γερμανίας ήταν η διέξοδος στη Μεσόγειο και η δημιουργία ζώνης επιρροής της στη Νοτιοανατολική Ευρώπη ως σταθμό της επέκτασής της στη Μέση Ανατολή. Η ενοποιημένη πια Γερμανία μ’ αυτή την κίνηση επιδιώκει να νομιμοποιήσει για πρώτη φορά μετά από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τη στρατιωτικοπολιτική έξοδο απ’ τα σύνορά της παρεμβαίνοντας γεωπολιτικά στα Βαλκάνια. Επιδιώκει ν’ αποτινάξει τα δεσμά που την εμπόδιζαν απ’ το 1945 και να μπει δυναμικά στην κούρσα του ανταγωνισμού.

Γρήγορα, όμως, οι φιλοδοξίες της εμποδίζονται απ’ τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ εκμεταλλεύονται την κατάρρευση της πρώην Σ.Ε. και την κυρίαρχη θέση τους στο δυτικό στρατόπεδο και αποκτούν την πρωτοβουλία των κινήσεων. Στο εσωτερικό τους πληθαίνουν οι φωνές για να εκμεταλλευτούν οι ΗΠΑ την ιστορική ευκαιρία που παρουσιάζεται για παγκόσμια κυριαρχία μετά απ’ την αποδυνάμωση του στρατηγικού αντιπάλου (Ρωσία), αν και σ’ αυτή την περίοδο ο στόχος αυτός (παγκόσμια κυριαρχία) προωθείται με αντιφάσεις. Πάντως, σ’ αυτό το πλαίσιο η ιμπεριαλιστική επέμβαση των ΗΠΑ είχε πολλούς στόχους άμεσα συνδεδεμένους. Το πρόσχημα αρχικά ήταν η προστασία των μουσουλμάνων της Βοσνίας… Κύριος στόχος των ΗΠΑ η εκδίωξη της Ρωσίας απ’ τα Βαλκάνια και η απώθησή της ανατολικότερα. η εξάλειψη των επιρροών της Ρωσίας στην περιοχή και η περικύκλωσή της. Ταυτόχρονα στόχευε ν’ ανακόψει (εμποδίσει) τη γερμανική κάθοδο στη Μεσόγειο και να δημιουργήσει προβλήματα στη διαδικασία «ενοποίησης» της ΕΟΚ. Εξάλλου, με την εγκατάστασή τους στην περιοχή οι ΗΠΑ «νομιμοποιούν» ξανά την στρατιωτικο-πολιτική παρουσία τους στην Ευρώπη, καθώς με τις καταρρεύσεις και τη διάλυση του συμφώνου της Βαρσοβίας είχε τεθεί το θέμα της «παρουσίας» τους στην Ευρώπη.

Οι παραπάνω στόχοι μπορούσαν να προωθηθούν με τον γεωπολιτικό και στρατιωτικό έλεγχο των Βαλκανίων, ως βάση εξόρμησης προς βορρά και ανατολή και ως σημείο ελέγχου των ενεργειακών δρόμων. Η αποδυνάμωση της Σερβίας και η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας αποτέλεσε προϋπόθεση για τους σχεδιασμούς των ΗΠΑ, όταν απέτυχε η προσπάθειά τους να ελέγξουν πολιτικά τη Γιουγκοσλαβία μέσω Μάρκοβιτς και Πάνιτς και να τη χρησιμοποιήσουν ως βάση στήριξής τους.

Η Ρωσία παραδοσιακά ήταν μια δύναμη που είχε αυξημένη επιρροή και στηρίγματα στα Βαλκάνια. Οι καταρρεύσεις ’89-’91 αποδυνάμωσαν πολύ τη θέση της αλλά δεν εξάλειψαν την επιρροή της και τα στηρίγματα μιας βαλκανικής πολιτικής. Την πρώτη περίοδο είναι ισχυρές στη Ρωσία (Γέλτσιν) οι αυταπάτες για δυνατότητα συνεννόησης με τη Δύση, με το χρόνο, όμως, υποχωρούν. Είναι γεγονός όμως ότι η Ρωσία σ’ όλη τη διάρκεια της βαλκανικής κρίσης έδειξε υποχωρητικότητα. Η νέα άρχουσα τάξη της Ρωσίας εκτίμησε ως σπουδαιότερο τον «εσωτερικό εχθρό» και την εδραίωσή της ως αδιαφιλονίκητης στον εσωτερικό και όχι τόσο στο εξωτερικό εχθρό.
 
Βασικό στοιχείο της πολιτικής της ήταν να μην αντιπαρατεθεί με το σύνολο των δυτικών ιμπεριαλιστών αλλά να ωφεληθεί απ’ τις αντιθέσεις τους, τις οποίες προσπάθησε και η ίδια να οξύνει. Όμως, όσο εδραίωναν οι ΗΠΑ την κυριαρχία τους, η Ρωσία αναγκαζόταν να υποχωρεί, καθώς μάλιστα είχε εντελώς σχεδόν χάσει τα ερείσματά της στα Βαλκάνια (μ’ εξαίρεση την επιρροή και τις σχέσεις με τη Σερβία).

Ο αγγλικός και γαλλικός ιμπεριαλισμός βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, όταν άνοιξε η βαλκανική κρίση. Η Γερμανία αρχικά και οι ΗΠΑ αργότερα ήταν οι κύριοι παίκτες της Δύσης στην περιοχή. Και οι δύο (Άγγλοί και Γάλλοι ιμπεριαλιστές) φοβούνται την ενδυνάμωση της Γερμανίας στην Ευρώπη. Παράλληλα, ανησυχούν για την παρουσία των ΗΠΑ στα Βαλκάνια και την ενίσχυση του ρόλου της στα ευρωπαϊκά πράγματα. Συγκροτούν οι δύο χώρες τη Δύναμη Ταχείας Επέμβασης για να διεκδικήσουν ρόλους και μερίδια. Βασικά, ακολουθούν τις ΗΠΑ και προσπαθούν να ωφεληθούν απ’ την αποδυνάμωση της Ρωσίας και να μείνουν μέσα στο παιχνίδι της διανομής της λείας.

Γενικά, αυτές ήταν οι αντιτιθέμενες ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις που οδήγησαν στο διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας και στη βαλκανική κρίση. Πού στηρίχτηκε, όμως, η πολιτική των ιμπεριαλιστών; Ποιος παράγοντας έδρασε υποβοηθητικά στην κύρια αιτία που ήταν οι ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις και ανταγωνισμοί;


Εθνικισμός και «μεγάλες ιδέες»

Ο παράγοντας αυτός είναι ο εθνικισμός, ο σοβινισμός, οι αυταπάτες των βαλκανικών αστικών κλικών για «μεγάλη Κροατία», για «μουσουλμανικά τόξα», για «μεγάλη Αλβανία». Όλα αυτά χρησιμοποίησαν οι ιμπεριαλιστές για να προωθήσουν τα σχέδιά τους. Η ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΡΟΣΦΕΡΟΤΑΝ ως χώρος δράσης και επέμβασης των ιμπεριαλιστών.

Η λεγόμενη ουδετεροποίησή της, δηλαδή ο φιλοδυτικός προσανατολισμός του Τίτο απ’ το 1948 σήμαινε βέβαια την απάρνηση της «γιουγκοσλαβικής ιδέας», όμως προκάλεσε στην πολυεθνική αυτή χώρα όλα τα δεινά του δυτικού ιμπεριαλισμού.

Ο Τίτο συγκροτεί τη Γιουγκοσλαβία στη βάση της εξισορρόπησης της δύναμης των ομόσπονδων δημοκρατιών. αυτό τεχνητά επιδιώκεται μέσω της αποδυνάμωσης της σερβικής δημοκρατίας. Ο Τίτο παραχωρεί τμήματα του σερβικού πληθυσμού στη δημοκρατία της Κροατίας και της Μακεδονίας, γεγονός που βοήθησε τους ιμπεριαλιστικούς σχεδιασμούς στα τέλη του 20ου αιώνα. Η Γιουγκοσλαβία χωρίζεται σε πλούσιες (Κροατία, Σλοβενία, αστικά κέντρα Σερβίας) και φτωχές ζώνες (ύπαιθρος, Κόσοβο, Μαυροβούνιο, δημοκρατία της Μακεδονίας). είναι πολύ μεγάλες οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, όπως και οι φυγόκεντρες τάσεις. Η οικονομική κρίση είναι ολόπλευρη, η αποβιομηχάνιση μεγάλη, το εξωτερικό χρέος πολύ υψηλό, η ανεργία αυξάνεται, ο πληθωρισμός είναι λατινοαμερικάνικου τύπου.

Απ’ το θάνατο του Τίτο (1980) ως το 1989 εξαιτίας της επίδρασης της «περεστρόικα» του Γκορμπατσόφ οι φυγόκεντρες τάσεις ενισχύονται. Συγκροτούνται όλο και πιο φανερά αντιτιθέμενα κέντρα εξουσίας και οι δεξιές κλίκες με «όπλο» τον εθνικισμό κυβερνούν τις τοπικές δημοκρατίες. Η «Ένωση Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών» γίνεται κομμάτια, ουσιαστικά ένα φάντασμα. Η φτώχια αυξάνεται όπως και η καταπίεση των μειονοτήτων.

Αυτή την κατάσταση, τους εθνικιστικούς κύκλους και τις αποσχιστικές τάσεις εκμεταλλεύτηκαν οι ιμπεριαλιστές. Όξυναν τον κάθε είδους εθνικισμό για να προωθήσουν την ιμπεριαλιστική τους πολιτική μέσα απ’ την αιματηρή διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Χρησιμοποίησαν τους Κροάτες (οι Γερμανοί), τους μουσουλμάνους της Βοσνίας και τους Αλβανούς (οι Αμερικάνοι) για να επεκτείνουν και να εδραιώσουν την κυριαρχία τους με το αίμα των λαών. Γιατί, χωρίς την ανοιχτή επέμβαση των ιμπεριαλιστών, από μόνη της η ύπαρξη εθνικισμού και σοβινισμού ήταν πολύ δύσκολο έως αδύνατο να οδηγήσει στη βαλκανική τραγωδία.

Χαρακτηριστική είναι στις αρχές του 1991 η δήλωση του Ν. Κοντσίνι, προέδρου της επιτροπής για τη διαδικασία του Ελσίνκι, σε έκθεσή του στο αμερικανικό Κογκρέσο: «Η ενότητα της Γιουγκοσλαβίας είναι, ίσως, λιγότερη σημαντική για τα εθνικά συμφέροντα των ΗΠΑ και την ασφάλεια της Δύσης, επειδή δεν φαίνεται να υπάρχει πια η σοβιετική απειλή, εξαιτίας της οποίας ένα κράτος-ταμπόν όπως η Γιουγκοσλαβία, ήταν απαραίτητο…». Δείχνει τα ιμπεριαλιστικά σχέδια για διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας και δημιουργία μικρών κρατιδίων-προτεκτοράτων των ιμπεριαλιστών.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο Μιλόσεβιτς και ο σερβικός εθνικισμός ευθύνονται κυρίως για την βαλκανική τραγωδία. Η άποψή μας είναι διαφορετική. Ο Μιλόσεβιτς και η πολιτική του έχει ευθύνες, μεγάλες ευθύνες, όμως μέσα στο πλαίσιο των γενικότερων ιμπεριαλιστικών επιδιώξεων και ανταγωνισμών που παρουσιάστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και που αποτελούν τη βάση της βαλκανικής τραγωδίας. Η πολιτική του Μιλόσεβιτς αύξησε τις αφορμές που ζητούσαν οι ιμπεριαλιστές για να διαλύσουν τη Γιουγκοσλαβία και να κυριαρχήσουν στα Βαλκάνια. Απέναντι στις τάσεις απόσχισης και στις εθνικιστικές-φασιστικές δυνάμεις που αναπτύχθηκαν αρχικά σε Σλοβενία, Κροατία με τη στήριξη των ιμπεριαλιστών, η Σερβία ενσωμάτωσε τις αυτόνομες περιοχές και πρόβαλε το σέρβικο εθνικισμό ως απάντηση. Ο Μιλόσεβιτς επιφανειακά μόνο υπεράσπισε τη «γιουγκοσλαβική ιδέα», την ενότητα δηλαδή και τη συνεργασία όλων των εθνοτήτων και μειονοτήτων στο πλαίσιο μιας ενιαίας Γιουγκοσλαβίας. στην ουσία υπηρέτησε τη «σερβική υπόθεση». Με την πολιτική συμμαχία του με τους Σέσελι, Αρκάν, τους Τσέτνικς του Κάρατζιτς έπληξε την «γιουγκοσλαβική ιδέα» και εκμηδένισε τις ήδη αποδυναμωμένες δυνάμεις στις υπόλοιπες Δημοκρατίες που θα ήθελαν ν’ αντιταχθούν στις αποσχιστικές τάσεις. Αποδείχθηκε ότι και αυτό το τμήμα της Νέας Αστικής Τάξης της Γιουγκοσλαβίας δεν ήθελε ούτε μπορούσε ν’ απαντήσει στους ιμπεριαλιστικούς σχεδιασμούς απ’ τη σκοπιά της υπεράσπισης των λαϊκών συμφερόντων και της γιουγκοσλαβικής ενότητας. Είναι και αυτό ένα αποτέλεσμα του ρεβιζιονισμού, της παλινόρθωσης του καπιταλισμού τόσο στις υπόλοιπες πρώην σοσιαλιστικές χώρες όσο και στη Γιουγκοσλαβία απ’ το 1948 (Τίτο). Οι ρεβιζιονιστές κάθε απόχρωσης δεν μπορούσαν ν’ αποτελέσουν το «αντίπαλο δέος» στους δυτικούς ιμπεριαλιστές και συνολικά και ειδικά στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας.

Αυτές ήταν οι σταθερές παράμετροι της βαλκανικής κρίσης. Πολλές βέβαια ήταν οι τακτικές κινήσεις απ’ όλα τα μέρη. Η γερμανική πρωτοκαθεδρία στη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας έδωσε τη θέση της σταδιακά στην αμερικανική. Η τακτική των ΗΠΑ δεν ήταν πάντα ευθύγραμμη. Επενέβαινε, κατακτούσε θέσεις και στηρίγματα, υποχωρούσε στη συνέχεια αφήνοντας χώρο στους Ευρωπαίους, που εξαιτίας των «αδυναμιών» τους ζητούσαν αναγκαστικά την επέμβαση των ΗΠΑ κ.ο.κ.

Η πρώτη φάση της γιουγκοσλαβικής – βαλκανικής κρίσης κλείνει με τη συμφωνία του Ντέιτον. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας γίνεται πια επίσημα. Σλοβενία και Κροατία ανακηρύσσονται «αυτόνομα» κράτη, δηλαδή γερμανικά προτεκτοράτα. Η Βοσνία τριχοτομείται και γίνεται προτεκτοράτο του ΝΑΤΟ, δηλαδή των ΗΠΑ κύρια. Οι ΗΠΑ επιβεβαιώνουν τον κεντρικό ρόλο τους, ενισχύουν τις θέσεις τους, αυξάνουν την επιρροή τους στις Βαλκανικές χώρες (Αλβανία, πΓΔΜ, Βουλγαρία,…). Ήδη σχεδιάζουν την παραπέρα διάλυση της Νέας Γιουγκοσλαβίας (Σερβία – Μαυροβούνιο) για να εδραιώσουν την κυριαρχία τους. Το αλβανικό ζήτημα γίνεται μοχλός των κινήσεών τους ενώ και η κατάσταση στο Μαυροβούνιο είναι ανησυχητική.

Το αλβανικό ζήτημα

Το ζήτημα αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό επειδή α) αποτέλεσε το μοχλό για το άνοιγμα της δεύτερης φάσης της βαλκανικής τραγωδίας και β) παραμένει ανοιχτό και μπορεί να χρησιμοποιηθεί κυρίως απ’ τις ΗΠΑ οδηγώντας σε νέα δεινά για τους λαούς των Βαλκανίων.

Το αλβανικό ζήτημα είναι αρκετά παλιό. Η μεταπολεμική χάραξη των αλβανο-γιουγκοσλαβικών συνόρων άφησε μέσα στη γιουγκοσλαβική επικράτεια πολλούς αλβανούς κυρίως στο Κοσσυφοπέδιο, όπου το αλβανικό στοιχείο υπολογίζεται στο 90% του πληθυσμού αλλά και σε μικρότερο ποσοστό στο Μαυροβούνιο, τη Νέα Σερβία και στη δημοκρατία της Μακεδονίας με ποσοστά περίπου 30%.

Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Αλβανοί του Κόσοβο δεν ήθελαν να ενσωματωθούν στη νεαρή Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας ούτε οι Σέρβοι δέχονταν να χάσουν μια περιοχή που τη θεωρούσαν κοιτίδα της εθνικής τους αφύπνισης. Από τότε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 στην περιοχή επικεντρώνεται η αλβανο-γιουγκοσλαβική διαμάχη ενώ προοδευτικά αυξάνεται η σερβική πολιτική καταπίεσης και διακρίσεων. Ο Μιλόσεβιτς ανατρέπει το 1987 τις συνταγματικές κατακτήσεις των Κοσοβάρων και επαναφέρει την απόλυτη σερβική κυριαρχία ενάντια στη θέληση της πλειοψηφίας του πληθυσμού του Κόσοβο. Είναι αλήθεια ότι εκείνη την περίοδο το πρόβλημα του Κοσσυφοπεδίου χρησιμοποιήθηκε απ’ όλες τις πλευρές ως μέσο πίεσης και εκβιασμού για να επιταχυνθεί η διάλυση της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας. Σλοβένοι και Κροάτες μέσα στα λεγόμενα συλλογικά όργανα της ομοσπονδίας αλλά και έξω απ’ αυτά πίεζαν τους Σέρβους ενισχύοντας τις αλβανικές διεκδικήσεις. Εθνικιστικά κινήθηκε και η ηγεσία του Βελιγραδίου. Κατάργησε το καθεστώς ευρείας αυτονομίας, ανέτρεψε την ηγεσία του τοπικού «κομμουνιστικού κόμματος», αύξησε την καταπίεση και επέβαλε καθεστώς καταστολής και διακρίσεων.

Οι ιμπεριαλιστές και κυρίως οι ΗΠΑ εκμεταλλεύονται την παραπάνω κατάσταση για να επιβάλλουν την κυριαρχία τους μέσω της παραπέρα αποσύνθεσης της Νέας Γιουγκοσλαβίας ενισχύοντας το μίσος ανάμεσα σε εθνότητες και μειονότητες. Με προβοκάτσιες και ψέματα επέβαλαν και στους υπόλοιπους ιμπεριαλιστές τον πόλεμο εναντίον της Σερβίας με πρόσχημα την ανεξαρτησία και την προστασία των δικαιωμάτων των Κοσοβάρων. Το Κόσοβο είναι πια ΝΑΤΟϊκό προτεκτοράτο. Για ποια ελευθερία και δικαιώματα των Κοσοβάρων μπορεί να γίνει λόγος; Τι είδους «αυτοδιάθεση» και «ανεξαρτησία» είναι αυτή που επέβαλαν οι ιμπεριαλιστές;

Σημαντικό αποτέλεσμα της ιμπεριαλιστικής ανάμειξης και του ανοιχτού ιμπεριαλιστικού πολέμου εναντίον της Σερβίας το 1999 ήταν η ισχυροποίηση της Πρίστινα ως κέντρου εξουσίας αυτόνομου σε σημαντικό βαθμό απ’ τα Τίρανα. Το γεγονός αυτό καθώς και το ασαφές-μεταβατικό καθεστώς του Κοσσυφοπεδίου αφήνουν ανοιχτό το ζήτημα για μελλοντικές διευθετήσεις σε βάρος των λαών.

Η δυναμική του αλυτρωτισμού επεκτάθηκε γρήγορα στη Νότια Σερβία αλλά κυρίως στην πΓΔΜ. Οι πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ του UCK αρχικά αλλά και του «νέου» «Αλβανικού Απελευθερωτικού Στρατού» με τους Σλάβους της πΓΔΜ λίγο έλειψε να οδηγήσει στο διαμελισμό της πρώην γιουγκοσλαβικής δημοκρατίας. Η χαμηλή ένταση που επικρατεί δεν μπορεί να οδηγεί σε συμπεράσματα για οριστικό κλείσιμο του προβλήματος. Και εξαιτίας της δυναμικής των πραγμάτων, του εθνικιστικού αλβανικού αλυτρωτισμού αλλά κυρίως μιας εκ νέου εκμετάλλευσης του ζητήματος απ’ τους Αμερικάνους ιμπεριαλιστές, αν και όταν θεωρήσουν ότι κάτι τέτοιο προωθεί τα συμφέροντά τους, στη βάση της όξυνσης των αντιθέσεων με ευρωπαίους ιμπεριαλιστές…

Η βάρβαρη επιδρομή των ιμπεριαλιστών στη Σερβία με πρόσχημα τα δικαιώματα των Κοσοβάρων ανέδειξε και ένα άλλο ζήτημα. Για πρώτη φορά το ΝΑΤΟ επιχειρούσε στρατιωτικά χωρίς προηγούμενη απόφαση του ΟΗΕ, προαναγγέλλοντας ουσιαστικά τον πόλεμο στο Ιράκ πρόσφατα. Η δεύτερη φάση της βαλκανικής κρίσης ήταν ένα «σχολείο» απ’ το οποίο ο κάθε ιμπεριαλιστής έβγαλε τα συμπεράσματά του και σχεδίασε τις επόμενες κινήσεις του…

Η Ελλάδα και η Τουρκία στη βαλκανική κρίση

Επικίνδυνος και εχθρικός για τα λαϊκά συμφέροντα ήταν ο ρόλος των αστικών τάξεων της Ελλάδας και της Τουρκίας. Και οι δύο, εξαρτημένες απ’ τον ιμπεριαλισμό, άσκησαν τυχοδιωκτική πολιτική, ένα μίγμα «μεγάλων ιδεών» και ταυτόχρονα ξενοδουλείας.

Η ελληνική αστική τάξη προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τις καταρρεύσεις της περιόδου ’89-’91 αναζητώντας νέους ρόλους στα Βαλκάνια.

Αρχικά έθεσε θέμα «Βορείου Ηπείρου», δηλαδή έκφρασε εθνικιστικές βλέψεις με πρόσχημα την προστασία της ελληνικής μειονότητας στη νότια Αλβανία. προσδοκούσε εδαφικά οφέλη και επέκταση σε μια περίοδο ανακατατάξεων και επαναχάραξης συνόρων. Όμως, οι προτεραιότητες των ιμπεριαλιστών πατρώνων της ήταν διαφορετικές. Οι ΗΠΑ δεν ήθελαν ν’ ανοίξει το θέμα της ελληνικής μειονότητας στη νότια Αλβανία. ήδη από τότε σχεδίαζαν να χρησιμοποιήσουν την Αλβανία και το αλβανικό ζήτημα ως μοχλό διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας. Μια αλβανο-ελληνική περιπλοκή δεν τους συνέφερε. Άλλωστε το θέμα που ανέδειχναν τότε οι ιμπεριαλιστές ήταν αυτό της Βοσνίας… Η ελληνική αστική τάξη αναδιπλώνεται.

Λίγο αργότερα επιχειρεί να θέσει το λεγόμενο «μακεδονικό» ζήτημα. Ελπίζει σε μια ακραία επιθετική επέμβαση των ΗΠΑ που θα προκαλέσει αλλαγές συνόρων με σκοπό να επωφεληθεί. Με το εμπάργκο κατά της πΓΔΜ θέτει υποθήκες για τη λεία. Ευνοεί και διοργανώνει εθνικιστικά συλλαλητήρια εναντίον της πΓΔΜ. Έμμεσα θέτει θέμα διάλυσης της πΓΔΜ και μοιράσματός της ελπίζοντας να πάρει ένα κομμάτι ενώ ως τελευταία επιδίωξη θέτει τη σταδιακή απορρόφηση της πΓΔΜ. Πολιτικές επικίνδυνες και τυχοδιωκτικές που όξυναν τους εθνικισμούς και μπορούσαν να προκαλέσουν επέκταση του πολέμου. Και στο ζήτημα αυτό οι στοχεύσεις των ιμπεριαλιστών ήταν διαφορετικές. Οι Ευρωπαίοι ιμπεριαλιστές για τους δικούς τους λόγους αναγνωρίζουν την πΓΔΜ. Ούτε οι ΗΠΑ ευνοούν τις ελληνικές «μεγάλες ιδέες». Βασικός στόχος τους ήταν η αποδυνάμωση της Σερβίας. οι ΗΠΑ δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να προσεγγίσει η πΓΔΜ τη Σερβία. οι βλέψεις της Ελλάδας και της Βουλγαρίας σε βάρος της πΓΔΜ μπορούσαν να εξαναγκάσουν την τελευταία να αναζητήσει ως σύμμαχο τη Σερβία. Έτσι εμπόδισαν τους ελληνικούς τυχοδιωκτισμούς προς βορρά.

Και η αστική τάξη της Τουρκίας προσπάθησε να αποκομίσει οφέλη απ’ τη βαλκανική κρίση. Διεκδικούσε απ’ την ελληνική αστική τάξη το ρόλο του τοποτηρητή των ιμπεριαλιστών στα Βαλκάνια και τα ανάλογα κέρδη. Η τουρκική αστική τάξη, όταν άνοιξε το θέμα «Βοσνία», κινήθηκε με βάση το ζήτημα των «αδελφών» μουσουλμάνων. Δεν είναι τυχαίο ότι η Τουρκία ήταν απ’ τις πρώτες χώρες που αναγνώρισαν τη Βοσνία. Ήλπιζαν ότι οι εξελίξεις θ’ αυξήσουν το ρόλο και την επιρροή τους στα βαλκανικά πράγματα. Το περίφημο «μουσουλμανικό τόξο» έκφραζε τις ελπίδες αλλά και τις αυταπάτες και της τουρκικής αστικής τάξης. Γιατί, ο έλεγχος των εξελίξεων απ’ τους ιμπεριαλιστές και κυρίως από τις ΗΠΑ δεν άφηνε περιθώρια αυτόνομων κινήσεων και πρωτοβουλιών για την Τουρκία.

Συνολικά, και οι δύο αστικές τάξεις κατανόησαν τον περιορισμένο ρόλο που είχαν ως υπηρέτες των ιμπεριαλιστών. Αυτό βέβαια δεν μειώνει την αντιδραστική πολιτική που προσπάθησαν να εφαρμόσουν. Μια πολιτική εθνικισμού, αλυτρωτισμού που όξυνε την αντιπαράθεση ανάμεσα στις βαλκανικές εθνότητες και μειονότητες και μπορούσε να προκαλέσει νέες τραγωδίες. Αλλά και η στοίχισή τους στο ιμπεριαλιστικό άρμα δεν τις καθιστούσε λιγότερο επικίνδυνες για τους λαούς των χωρών τους αλλά και όλης της βαλκανικής. Απ’ αυτή την άποψη είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ –με τη συμφωνία της ελληνικής κυβέρνησης– χρησιμοποίησαν τη βόρεια Ελλάδα και τη Θεσσαλονίκη ως πέρασμα για να εξαπολύσουν το 1999 το βρόμικο πόλεμο εναντίον της Σερβίας.

Η βαλκανική τραγωδία και το ζήτημα της αυτοδιάθεσης

Μια απ’ τις σημαντικές πλευρές της ιδεολογικής προετοιμασίας και δικαιολόγησης της ιμπεριαλιστικής επέμβασης στα Βαλκάνια υπήρξε η ψευδεπίγραφη χρησιμοποίηση του δικαιώματος των εθνών για αυτοδιάθεση. Και δεν ήταν λίγες οι δυνάμεις που λόγω της γενικότερης πολιτικής συλλογιστικής τους υιοθέτησαν αβασάνιστα αυτή την πλαστογραφία.

Το ζήτημα της αυτοδιάθεσης των εθνών δεν μπορεί να ξεκοπεί από το ιστορικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο της εποχής. Επίσης η γενική αναγνώριση του δικαιώματος των εθνών για αυτοδιάθεση (μέχρι και τον πλήρη κρατικό αποχωρισμό) δεν αναιρεί για τους κομμουνιστές την ανάγκη να εξετάζουν την κάθε περίπτωση και να τοποθετούνται σύμφωνα με το αν αυτή προωθεί ή όχι τα ταξικά συμφέροντα του προλεταριάτου.

Στις αρχές του 20ου αιώνα στη Δύση είχε κατά βάση ολοκληρωθεί η διαδικασία σχηματισμού εθνικών κρατών και είχε λυθεί (όπως είχε λυθεί) με λίγες εξαιρέσεις το εθνικό ζήτημα. Η Ανατολή όμως συνταράσσεται απ’ το ξύπνημα των εθνικών κινημάτων αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας που εκφράζουν την τάση για ολοκλήρωση των καπιταλιστικών μορφών της οικονομικής και πολιτικής κυριαρχίας των αστικών τάξεων υπό τον ξένο ζυγό εθνών. Η κίνηση αυτή επειδή εμπεριέχει έντονα τα στοιχεία αποτίναξης αυτοκρατορικών ή αποικιοκρατικών δεσμών υποστηρίζεται όχι χωρίς όρους, απ’ το Κομμουνιστικό Κίνημα της εποχής, που πάντως εναντιώνεται στην τάση κάθε αστικής τάξης για επέκταση σε βάρος άλλων εθνών. Επίσης εξαρτά την υποστήριξή του σε κάθε περίπτωση με γνώμονα την ανάπτυξη της ταξικής πάλης και της συνένωσης των λαών στην πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό, γι’ αυτό και δεν υιοθετεί άκριτα κάθε εθνική διεκδίκηση. Στοιχείο πολύ σημαντικό μιας και σήμερα πια είναι ολοφάνερο πως ο ιμπεριαλισμός αποτέλεσε και αποτελεί τροχοπέδη στην πολιτική και οικονομική ολοκλήρωση των εξαρτημένων χωρών.

Στην περίπτωση της Βαλκανικής τραγωδίας αυτό που εξελίχθηκε ήταν το πατρονάρισμα απ’ το Γερμανικό ιμπεριαλισμό του κροατικού και σλοβένικου εθνικισμού στην αντιπαράθεσή του με τον μεγαλοσέρβικο. Η Κροατία και η Σλοβενία κάθε άλλο παρά κρατιόνταν μακριά από την οικονομική ανάπτυξη και εν μέρει απ’ την πολιτική διαχείριση της Γιουγκοσλαβίας. Η αποσχιστική τους κίνηση είχε σαν όρο και σαν αποτέλεσμα την μετατροπή τους σε υποχείρια του ιμπεριαλισμού. Για ποια αυτοδιάθεση μπορούμε να μιλάμε σ’ αυτή την περίπτωση; Ή πολύ περισσότερο για ποια συμβολή στην πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό όταν το κομμάτιασμα της Γιουγκοσλαβίας μετέτρεψε τα έθνη σε σύγχρονους δουλοπάροικους των μεγάλων δυνάμεων;

Στην περίπτωση της Βοσνίας, η ιμπεριαλιστική γελοιογραφία της δήθεν αυτοδιάθεσης υπήρξε τραγική για τις εθνότητες και το λαό της. Μια περιοχή με σημαντική όσμωση μεταξύ των εθνών διαμελίστηκε κυριολεκτικά με όχημα την υποδαύλιση των τοπικών νεοαστικών εθνικιστικών κύκλων που λειτουργούσαν σαν παραμάγαζα του διεθνούς ιμπεριαλισμού. Το ότι η σέρβικη πολιτική με την άρνηση της γιουγκοσλαβικής ιδέας (της ενότητας δηλαδή των νοτιοσλάβων) και την αντικατάστασή της με το μεγαλοσέρβικο εθνικισμό έριξε και αυτή λάδι στη φωτιά δεν αναιρεί το γεγονός πως αυτές οι εξελίξεις διόλου σχέση δεν είχαν με κινήματα αυτοδιάθεσης.

Η πιο δύσκολη περίπτωση αυτής της αιματηρής Βαλκανικής τραγωδίας ήταν ο αλβανικός πληθυσμός στο Κόσοβο που αποτελεί σημαντική πλευρά του «αλβανικού» ζητήματος: δηλαδή της παρουσίας μεγάλου αριθμού αλβανών εκτός της κρατικής επικράτειας της Αλβανίας. Στο Κόσοβο υπήρχε και σταδιακά κλιμακωνόταν η καταπίεση του αλβανικού πληθυσμού από τη σερβική ηγεσία που ανιστόρητα προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο του διαμελισμού της Γιουγκοσλαβίας με μέθοδες που υποβοηθούσαν τελικά αυτό το διαμελισμό. Εδώ επέμβηκε ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός χρησιμοποιώντας τη σοβινιστική κλίκα του UCK που έδρασε σαν πολιορκητικός κριός της ΝΑΤΟϊκής επέμβασης και των βομβαρδισμών. Ποια σχέση μπορεί να έχουν παχυλά επιχορηγούμενοι απ’ τις ΗΠΑ σοβινιστικοί κύκλοι που λειτουργούν σαν όχημα του ιμπεριαλισμού μ’ ένα κίνημα εθνικής αυτοδιάθεσης; Καμία και σ’ αυτό είμαστε απόλυτοι.

Στη Βαλκανική αυτό που διαδραματίστηκε ήταν μια επεμβατική ιμπεριαλιστική πολιτική που με όχημα και την «αυτοδιάθεση» είχε στόχο τη δημιουργία προτεκτοράτων. Που διαμόρφωσε ένα τοπίο εύκολα ελέγξιμο και χειραγωγίσιμο απ’ τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και προπάντων εύκολα μετατρέψιμο ξανά σε πεδίο ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού για το ποιος θα ελέγξει την Βαλκανική χερσόνησο. Που πήγε δεκάδες χρόνια πίσω την ενότητα και την αλληλεγγύη των εθνών, των λαών και των μειονοτήτων στην περιοχή.

Για την αριστερή επαναστατική αντίληψη η προοπτική των λαών της χερσονήσου του Αίμου βρίσκεται στον αντίποδα αυτής της εξέλιξης. Βρίσκεται στην πάλη για πέταγμα του ιμπεριαλισμού και των αστικών κλίκων απ’ τα Βαλκάνια. Οικοδόμηση της ισοτιμίας των εθνών και μειονοτήτων και της αλληλεγγύης ίσων προς ίσους, σαν όρο για την προκοπή, για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση. Σε μια τέτοια πορεία ο αποχωρισμός ή η συνένωση σε ισότιμη βάση δεν θα αποτελεί αντικείμενο ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης, χειραγώγησης και παραγωγής δεινών για τους λαούς της περιοχής.

Τα Βαλκάνια σήμερα

Η διαφοροποίηση του γεωγραφικού χάρτη των Βαλκανίων πριν και μετά απ’ τις καταρρεύσεις της περιόδου ’89-’91 μπορεί να συγκριθεί μόνο με την αντίστοιχη που αφορά το χώρο και τον περίγυρο της πρώην Σ.Ε. Τα έξι βαλκανικά κράτη της μεταπολεμικής περιόδου (1945-1990) Ρουμανία, Βουλγαρία, Τουρκία, Ελλάδα, Αλβανία, Γιουγκοσλαβία, έγιναν δέκα αφού η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας κομματιάστηκε σε Σλοβενία, Κροατία, Σερβία-Μαυροβούνιο, Βοσνία, πΓΔΜ. Υπάρχει μάλιστα η περίπτωση να γίνουν περισσότερα αν σκεφτεί κανείς ότι η Βοσνία είναι τριχοτομημένη ουσιαστικά, το κράτος Σερβία-Μαυροβούνιο μπορεί να διαλυθεί στα συστατικά του μέρη και είναι αβέβαιο και ασαφές το καθεστώς του Κόσοβο.

Είναι γεγονός η εδραίωση της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας στη χερσόνησο του Αίμου αλλά και ο ανταγωνισμός των ιμπεριαλιστών για το κέρδισμα ευρύτερων θέσεων στα Βαλκάνια, παρόλο που ως επίκεντρο του ανταγωνισμού τα τελευταία χρόνια αναδείχθηκε η περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας.

Ο τερματισμός της δεύτερης φάσης της βαλκανικής κρίσης άφησε πολλά ανοιχτά ζητήματα. Πιο σημαντικό και πιο επικίνδυνο το ζήτημα του Κόσοβο ενώ ακολουθούν το Μαυροβούνιο, η αστάθεια στην πΓΔΜ, τα προβλήματα της Βοσνίας καθώς και το ζήτημα της ουγγρικής μειονότητας στη Βοϊβοντίνα. Ανοιχτά ζητήματα που μπορεί να προκαλέσουν νέους γύρους αντιπαράθεσης και συγκρούσεων εξαιτίας της δυναμικής των ντόπιων εθνικισμών και «μεγάλων ιδεών» και κυρίως εξαιτίας της χρησιμοποίησής τους απ’ τους ιμπεριαλιστές στο μεταξύ τους ανταγωνισμό, που και μετά από τον πόλεμο στο Ιράκ είναι οξυμένες.

Σχετικά με το συσχετισμό δύναμης και επιρροής των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στα Βαλκάνια μπορούν να τονιστούν με μεγάλη ασφάλεια τα εξής:

Η Ρωσία διαθέτει μηδενικά σχεδόν πολιτικά ερείσματα στην περιοχή και ανάλογη δυνατότητα αυτόνομης άσκησης πολιτικής. Ιδιαίτερα μάλιστα μετά από τις πρόσφατες εξελίξεις στη Σερβία και την κυριαρχία της ανοιχτά δυτικόφιλης ηγεσίας. Δεν είναι τυχαίος ο προβληματισμός της ρωσικής ηγεσίας για τη χρησιμότητα της ρωσικής στρατιωτικής παρουσίας στο Κόσοβο (ρωσικός τομέας), τη στιγμή μάλιστα που νιώθει ολοένα και πιο κοντά την αμερικανική δύναμη στα νότιά της. Σε ενδεχόμενο άνοιγμα του βαλκανικού μετώπου ευελπιστεί ν’ αποκτήσει ρόλο στο περιθώριο που θα αφήσει ο ανταγωνισμός ΗΠΑ- «παλαιάς» Ευρώπης.

Οι ΗΠΑ έχουν ενισχύσει τις θέσεις τους στα Βαλκάνια σε μεγάλο βαθμό. Το Κόσοβο και η Βοσνία είναι προτεκτοράτα του ΝΑΤΟ με κυρίαρχη την αμερικανική παρουσία. Ελέγχει πολιτικά σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές εξελίξεις σε Αλβανία και πΓΔΜ ενώ αυξάνεται συνεχώς η επιρροή της σε Ρουμανία και Βουλγαρία. Ενισχυμένη είναι η παρουσία της και στη Σερβία-Μαυροβούνιο.

Η Γερμανία έχει εξασφαλίσει τον έλεγχο της Σλοβενίας και της Κροατίας, αν και το τελευταίο διάστημα οι ΗΠΑ κάνουν φανερές προσπάθειες να αποκτήσουν ερείσματα ιδίως σε Κροατία. Η Γερμανία, όπως και η Αγγλία και η Γαλλία, έχουν μερίδιο ελέγχου στο Κόσοβο και επιχειρούν η καθεμιά μόνη της αλλά και ως Ε.Ε., στο βαθμό που είναι δυνατό, να ενισχύσουν την επιρροή τους στην πΓΔΜ, στη Σερβία-Μαυροβούνιο. Με διάφορες συμφωνίες που συνάπτουν με βαλκανικές χώρες σε οικονομικό επίπεδο προσπαθούν ν’ αντισταθμίσουν την ενισχυμένη πολιτικο-στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ στις βαλκανικές χώρες.

Ο ανταγωνισμός ΗΠΑ και Ευρωπαίων αν και χαμηλής έντασης για την ώρα, είναι υπαρκτός και θα συνεχισθεί. Η ένταση και οξύτητά του εξαρτάται απ’ τη γενικότερη πορεία των αντιθέσεών τους.

Χαρακτηριστική είναι η πρόσφατη φιλοαμερικανική στάση της Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Αλβανίας, πΓΔΜ, στο ζήτημα του Ιράκ καθώς και η προοπτική ένταξης των χωρών αυτών στο ΝΑΤΟ και η «προετοιμασία» τους για την εγκατάσταση στο έδαφός τους αμερικανικών βάσεων.

Παράλληλα, είναι δείγμα της αμερικανικής επιρροής οι διμερείς συμφωνίες που υπέγραψαν οι ΗΠΑ με Ρουμανία, Βουλγαρία, Αλβανία για εξαίρεση των αμερικάνων στρατιωτών απ’ τη δικαιοδοσία του νεοσύστατου (ευρωπαϊκής έμπνευσης) Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και οι πιέσεις που αυτές (οι ΗΠΑ) ασκούν σε Κροατία και πΓΔΜ να υπογράψουν.

Με την εκδίωξη της Ρωσίας απ’ τα Βαλκάνια και την καθήλωση της Γερμανίας στο βορρά, οι ΗΠΑ αναδεικνύονται όχι βέβαια σε μοναδικό αλλά κυρίαρχο ρυθμιστή των πολιτικο-στρατιωτικών εξελίξεων στα Βαλκάνια. Αυτό είναι το μεγαλύτερο κέρδος τους γεωπολιτικά απέναντι στους ανταγωνιστές ιμπεριαλιστές, που, ανάλογα με τις εξελίξεις στο κεντρικό επίπεδο, μπορούν να το χρησιμοποιήσουν σε βάρος των λαών της βαλκανικής.

Οι λαοί των Βαλκανίων βιώνουν τραγικές καταστάσεις σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Προσφυγιά, φτώχεια, ανεργία, εξαθλίωση είναι οι λέξεις που αποδίδουν την κατάσταση. Η ιμπεριαλιστική επέμβαση οξύνοντας τους εθνικισμούς προκάλεσε τη βαλκανική τραγωδία. Η ιμπεριαλιστική κυριαρχία στα Βαλκάνια δεν προμηνύει τίποτα το θετικό για το παρόν και το μέλλον των βαλκανικών λαών ούτε σε επίπεδο ασφάλειας, και οικονομικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης, ούτε στο επίπεδο των δικαιωμάτων.

Από αυτή την άποψη η μοναδική θετική προοπτική των βαλκανικών λαών μπορεί να οικοδομηθεί στη διαρκή πάλη, του καθένα ξεχωριστά και όλων μαζί, ενάντια στον ιμπεριαλισμό, στον εθνικισμό και στις ξενόδουλες τοπικές «ηγεσίες». Η αποτίναξη των ιμπεριαλιστικών δεσμών και των ντόπιων στηριγμάτων τους, το ξερίζωμα του εθνικισμού αποτελούν προϋποθέσεις για την ειρηνική συμβίωση, την ασφάλεια, την οικονομική και κοινωνική ευημερία, τη συνεργασία των βαλκανικών λαών και το άνοιγμα του δύσκολου μα ελπιδοφόρου δρόμου για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.