Τότε ήταν οι «τουρκόσποροι» και οι «παστρικιές»

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία, φύλ. 871, στις 23/5/2020

Στα μέσα του Μάη του 1919 ξεκινούσε η μικρασιατική εκστρατεία. Τρία χρόνια αργότερα η Ελλάδα θα ζούσε μια από τις μεγαλύτερες ήττες της στη σύγχρονη ιστορία, τη μικρασιατική καταστροφή.

Ο ξεριζωμός

Δεν είναι μέσα στα πλαίσια αυτού του σημειώματος μια λεπτομερής παρουσίαση των αιτιών της ήττας του ελληνικού στρατού στο μικρασιατικό μέτωπο, το καλοκαίρι του 1922. Σε συντομία θα λέγαμε ότι οι βασικές ευθύνες έχουν να κάνουν με τη στάση των ιμπεριαλιστών της εποχής (κυρίως Άγγλων και Γάλλων). Αυτοί ήταν που αρχικά πριμοδότησαν την ελληνική πλευρά για να καταστείλει την εθνική εξέγερση των Τούρκων υπό τον Κεμάλ εναντίον του Σουλτάνου. Μια εξέγερση που έμπαινε εμπόδιο στον έλεγχο από τους Δυτικούς τής υπό κατάρρευση Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η υπεροχή των Τούρκων στα πεδία των μαχών καθώς και η διαφαινόμενη συμφωνία των Αγγλογάλλων με τον Κεμάλ άλλαξαν τα δεδομένα, με αποτέλεσμα την άτακτη υποχώρηση των Ελλήνων στρατιωτών και τον ξεριζωμό περισσότερων από 1 εκατομμύριο, κυρίως από την περιοχή της Μικράς Ασίας και του Πόντου καθώς και άλλων εθνοτήτων όπως Αρμενίων κα. Με την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης και την ανταλλαγή πληθυσμών υπολογίζεται ότι περίπου 1,3 εκατομμύρια κάτοικοι ελληνικής καταγωγής υποχρεώθηκαν να φύγουν από τα τουρκικά εδάφη.

Από τον Ιούλιο του 1922, όταν πλέον οι εξελίξεις όδευαν προς την συντριπτική ήττα του ελληνικού στρατού, η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη με το νόμο 2870 απαγόρευσε την είσοδο Μικρασιατών στην Ελλάδα. Μάλιστα όταν ο ύπατος αρμοστής της Σμύρνης, Αρ. Στεργιάδης ζήτησε από τον υπουργό δικαιοσύνης Δ. Γούναρη στις 17 Αυγούστου 1922 -όταν ήταν πλέον θέμα ημερών η καταστροφή- να διευθετήσει η κυβέρνηση το ζήτημα της μεταφοράς του ελληνικού πληθυσμού, ο Γούναρης απάντησε: «Αποφύγετε δημιουργία προσφυγικού ζητήματος». Φυσικά ο ίδιος ο Στεργιάδης πολύ εύκολα κατάφερε να διαφύγει λίγες μέρες αργότερα με αγγλικό πλοίο.

Την ίδια στιγμή, στα λιμάνια της Χίου και της Μυτιλήνης βρίσκονταν δεκάδες ελληνικά εμπορικά πλοία και η ελληνική κυβέρνηση απαγόρευσε τον απόπλου τους προς τη Σμύρνη. Παρόμοια ήταν και η εντολή που δόθηκε στα βρετανικά, γαλλικά και αμερικανικά πλοία να μεταφέρουν από τη Σμύρνη μόνο τους δικούς τους υπηκόους με πρόσχημα την… ουδετερότητα. Πολλές όμως είναι οι μαρτυρίες των ξεριζωμένων για τα πληρώματα των ξένων πλοίων, που πετούσαν στη θάλασσα όσους προσπαθούσαν να σκαρφαλώσουν σ’ αυτά. Ακόμα και ακρωτηριασμοί χεριών έχουν αναφερθεί.

Είναι φανερό ότι η ελληνική κυβέρνηση προσπαθούσε να αποφύγει την είσοδο όλων αυτών των ανθρώπων στη χώρα γνωρίζοντας τις διαστάσεις του προσφυγικού προβλήματος που θα αντιμετώπιζε.

Η υποδοχή

Με αυτά τα δεδομένα, δε θα ήταν καλύτερη και η τύχη των… ομοεθνών και… ομόδοξων, κατά τ’ άλλα, προσφύγων όταν και μετά τη συνθήκη της Λοζάνης, εγκαταστάθηκαν οριστικά στην Ελλάδα. Οι πρώτοι τόποι διαμονής τους ήταν τα «λοιμοκαθαρτήρια» ή πιο γνωστά ως «απολυμαντήρια». Πολλοί από αυτούς, λόγω της απίστευτης ταλαιπωρίας που βίωσαν μέχρι να έρθουν στα λιμάνια της χώρας και των άθλιων συνθηκών διαβίωσης, άρχισαν να εμφανίζουν ασθένειες όπως ο τύφος, η φυματίωση, η ευλογιά που κυριολεκτικά τους θέριζαν. Έτσι στήθηκαν παράγκες και σκηνές σε πολλές περιοχές της Ελλάδας όπως στη Μακρόνησο, τον Άγιο Γεώργιο Σαλαμίνας, τη νησίδα Βίδο στην Κέρκυρα κα. Ο συνηθισμένος τρόπος αντιμετώπισης των ασθενειών ήταν το πλύσιμο των ρούχων σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες, διαδικασία που τα καθιστούσε κουρέλια και το κούρεμα με την ψιλή, μια εξευτελιστική πράξη ειδικά για τις γυναίκες. Φυσικά ίσχυε για όλους η καραντίνα για πολλές μέρες. Δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες πέθαναν στα απολυμαντήρια.

Η Ελλάδα ήταν μια χώρα κατεστραμμένη από τους πολέμους και η φτώχεια και η εξαθλίωση ήταν κοινός τόπος για όλους. Ντόπιους και πρόσφυγες. Όμως ο εθνικισμός που είχε καλλιεργηθεί όλα τα προηγούμενα χρόνια με τη «Μεγάλη Ιδέα», τους ελληνοτουρκικούς πολέμους και τις εκστρατείες σε Μικρά Ασία και Κριμαία, το μίσος και ο ρατσισμός που έσπειραν οι εκάστοτε κυβερνήσεις, η αστική τάξη και ο τύπος της εποχής για τους ξένους, τους «άλλους», είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πολλές αντιπαραθέσεις που έφτασαν ακόμα και σε συγκρούσεις και δολοφονίες προσφύγων.

Πριν ακόμα ολοκληρωθεί η Μικρασιατική Καταστροφή, στις 14/8/1922 ο εκδότης της «Καθημερινής» Γ. Βλάχος καλούσε την ελληνική κυβέρνηση να εγκαταλείψει τους Έλληνες της Ιωνίας και του Πόντου στην τύχη τους. Όταν πλέον εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, οι «σκλαβωμένοι ομοεθνείς και ορθόδοξοι αδερφοί μας» για τους οποίους έγινε η εκστρατεία, μετατράπηκαν σύντομα σε «Τουρκόσπορους», «παστρικιές» και «ξενομερίτες». Μέχρι και κίτρινα περιβραχιόνια ήθελαν να τους επιβάλουν μοναρχοφασιστικοί κύκλοι για να ξεχωρίζουν από τους «γηγενείς». Σε πολλές περιπτώσεις οι πρόσφυγες κατηγορούνταν ως υπεύθυνοι για επιδημίες, για την αύξηση της εγκληματικότητας, χαρακτηρίζονταν ως «μιάσματα» και δημοσιογράφοι στις εφημερίδες απαιτούσαν τη μεταφορά τους σε νησιά του Αιγαίου.

Εκμετάλλευση και επιθέσεις

Πολλοί εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα και τον Πειραιά, όμως οι περισσότεροι μεταφέρθηκαν στη Βόρεια Ελλάδα. Για αρκετά χρόνια ένα μεγάλο μέρος από αυτούς ήταν άστεγοι ή ζούσαν σε σπηλιές, παράγκες και σκηνές. Το 1925 καταμετρήθηκαν 350.000 άστεγοι πρόσφυγες. Στην Αθήνα για παράδειγμα χιλιάδες ζούσαν στην κοίτη του Ιλισού, στα βουνά γύρω από τον αστικό ιστό όπως στα Τουρκοβούνια ή σε παραπήγματα στη Ν. Ιωνία, την Κοκκινιά, τον Ταύρο, τοn Βοτανικό. Αντίστοιχα στη Θεσσαλονίκη δημιουργήθηκε καταυλισμός στην Καλαμαριά όπου χιλιάδες πρόσφυγες ζούσαν για χρόνια μέσα σε σπίτια φτιαγμένα από λαμαρίνες. Αργότερα η κατάσταση βελτιώθηκε με το χτίσιμο των λεγόμενων αυθαιρέτων αλλά και με πιο δυναμικές και μαζικές ενέργειες όπως η κατάληψη άδειων σπιτιών και αποθηκών. Οι κυβερνήσεις σε πολλές περιπτώσεις προσπάθησαν να καταστείλουν αυτό το κίνημα στέλνοντας ακόμα και στρατό για να απομακρύνουν από τα σπίτια τις οικογένειες των προσφύγων που τα κατέλαβαν. Από αυτές τις πρώτες προσπάθειες δημιουργήθηκαν αργότερα ολόκληρες προσφυγικές συνοικίες όπως η Καισαριανή, o Βύρωνας κα.

Από την πρώτη στιγμή όσοι τυχεροί κατάφεραν να βρουν εργασία βίωσαν την εκμετάλλευση στους χώρους δουλειάς. Στα αστικά κέντρα εργάζονταν κυρίως σε εργοστάσια με χαμηλά μεροκάματα αλλά και σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν ως απεργοσπάστες αφού την περίοδο εκείνη το εργατικό κίνημα στη χώρα μας είχε αρχίσει να κάνει σημαντικά αγωνιστικά βήματα.

Από την άλλη, στις αγροτικές περιοχές υπήρξαν συγκρούσεις μεταξύ ντόπιων και προσφύγων για το ζήτημα της διανομής της γης. Πολλά από τα κτήματα που το κράτος ήθελε να δώσει στους πρόσφυγες καλλιεργούνταν επί χρόνια από τους ντόπιους χωρίς βέβαια να υπάρχουν τίτλοι ιδιοκτησίας. Αυτή ήταν και η αιτία πολλών επιθέσεων -ακόμα και ένοπλων- ενάντια στους πρόσφυγες κυρίως σε περιοχές της Β. Ελλάδας (Σέρρες, Νιγρίτα, Γιαννιτσά κα.) με αποτέλεσμα σε πολλές περιπτώσεις να καταγραφούν ακόμα και δολοφονίες. Είναι γνωστά τα αιματηρά γεγονότα στην Πρώτη Σερρών το Νοέμβρη του 1924 όπου φασιστικές ομάδες επιτέθηκαν σε καταυλισμό προσφύγων, λεηλάτησαν και έκαψαν σκηνές και τραυμάτισαν δεκάδες πρόσφυγες.

Επίσης υπάρχουν πολλές καταγγελίες διαφθοράς και κατάχρησης εξουσίας για κρατικούς υπαλλήλους που εκμεταλλεύτηκαν άγρια τους πρόσφυγες. Στήθηκαν ολόκληρες επιχειρήσεις που κατάφεραν μέσα από διαδικασίες «λαδώματος» να αποσπάσουν τεράστια χρηματικά ποσά ή ακόμα και υλικά που προορίζονταν για τους πρόσφυγες και δεν έφτασαν ποτέ σε αυτούς. Ακόμα και για την ίδια την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων οι καταγγελίες έφτασαν μέχρι και στη Βουλή. Ιδιαίτερη αντιμετώπιση επιφύλαξαν πολλοί κρατικοί αξιωματούχοι αλλά και επιχειρηματίες για γυναίκες πρόσφυγες. Πολλές από αυτές είχαν χάσει τους άντρες τους και προσπαθώντας να επιβιώσουν οι ίδιες και να μεγαλώσουν τα παιδιά τους έγιναν αντικείμενο εκπόρνευσης και σεξουαλικής εκμετάλλευσης.

Πολύ χαρακτηριστική ήταν η αντιμετώπιση του πρώτου αιρετού δημάρχου Θεσσαλονίκης του Μηνά Πατρίκιου, πρόσφυγα από την Ανατ. Θράκη, που τον Οκτώβριο του 1925 στις δημοτικές εκλογές βγήκε πρώτος σε ψήφους, στηριζόμενος από το ΚΚΕ και την πλειοψηφία των προσφύγων της πόλης. Ο Θ. Πάγκαλος με διαφορές μεθοδεύσεις (ακύρωση και επανάληψη εκλογών, αποπομπή δημοτικών συμβούλων με την κατηγορία του κομμουνισμού) κατάφερε να τον καθαιρέσει. Μάλιστα υπήρχαν τότε δημοσιεύματα στις εφημερίδες που ζητούσαν να αφαιρεθεί το δικαίωμα ψήφου από τους πρόσφυγες.

Με το πέρασμα των χρόνων και με πολύ σκληρή δουλειά οι πρόσφυγες κατάφεραν να βελτιώσουν τη ζωή τους. Σημαντική ήταν η προσφορά τους στον αγροτικό τομέα. Μετά την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα αυξήθηκαν σημαντικά οι καλλιεργούμενες εκτάσεις και η παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Επίσης συνέβαλλαν σημαντικά στην ανάπτυξη της βιομηχανίας (αυγατίζοντας τα κέρδη των βιομηχάνων) αφού την ενίσχυσαν με χιλιάδες νεανικά εργατικά χέρια που έγιναν αντικείμενο άγριας εκμετάλλευσης.

Βλέπουμε ότι η ελληνική αστική τάξη ανέκαθεν επιφύλασσε τα χειρότερα για τους πρόσφυγες, ανεξαρτήτως εθνότητας. Ίδια είναι η αντιμετώπισή τους διαχρονικά. Το ρατσιστικό δηλητήριο ρέει άφθονο ακόμα και από τα επίσημα υποτιθέμενα «δημοκρατικά» κόμματα. Πριν από 100 χρόνια οι πολιτικοί πρόγονοι των Γεωργιάδηδων και των Σαμαράδων αλλά και των δηλωμένων φασιστών στοίβαζαν τους Μικρασιάτες στα απολυμαντήρια τής Καλαμαριάς και τις παράγκες της Αθήνας. Σήμερα το μόνο που άλλαξε είναι το όνομα στις εθνικότητες και τις τοποθεσίες. Αφγανοί, Πακιστανοί, Σύριοι στενάζουν μέσα ασφυκτικές συνθήκες διαβίωσης στη Μόρια, τη Σάμο, τα Διαβατά…

Σ.Σ.