29/6/1931. Εμπρησμός του Κάμπελ. Η ελληνική «νύχτα των κρυστάλλων»

Δημοσιεύτηκε στην Προλεταριακή Σημαία φυλ. 875, στις 18/7/2020

Τον Ιούνη του 1931 μέλη της φασιστικής οργάνωσης Εθνική Ένωσις Ελλάς (ΕΕΕ) ή «Τρία Ε» όπως είχε καθιερωθεί, πραγματοποίησαν ένα πογκρόμ επιθέσεων σε εβραϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης με αποκορύφωμα τον εμπρησμό του Κάμπελ στις 29 Ιούνη του 1931.

 

Οι Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη

Στην οθωμανική Θεσσαλονίκη του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα οι Εβραίοι αποτελούσαν περίπου το 50% του πληθυσμού της πόλης. Ακόμα και μετά το πέρασμα της Θεσσαλονίκης στην ελληνική επικράτεια (1912) εξακολουθούσε το εβραϊκό στοιχείο να είναι πλειοψηφικό -αν και πολλοί Εβραίοι έφυγαν στο εξωτερικό- και με έντονη συμμετοχή στην οικονομική και πολιτική ζωή της πόλης. Πολλοί Εβραίοι εργάτες πρωτοστάτησαν στην ίδρυση της εργατικής οργάνωσης Φεντερασιόν το 1909 και αργότερα εντάχθηκαν μαζικά στο ΣΕΚΕ.

Μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η κατάσταση αυτή άρχισε να αλλάζει. Οι Εβραίοι κατοικούσαν κυρίως στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, εκτός από τα μεσοστρώματα που έμεναν στην περιοχή των Εξοχών (σημερινή Βασιλίσσης Όλγας). Περισσότεροι από 50.000 κυρίως φτωχοί Εβραίοι που κάηκαν τα σπίτια τους αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν σε ξύλινα παραπήγματα στην Καλαμαριά, την Τούμπα, τη Χαριλάου κ.α. Ο συνοικισμός Κάμπελ ήταν ουσιαστικά μια παραγκούπολη, στη σημερινή περιοχή του Βότση στην Καλαμαριά. Η Ισραηλίτικη κοινότητα της Θεσσαλονίκης, για να στεγαστούν οι πυρόπληκτοι, είχε αγοράσει την περιοχή από τον Άγγλο επιχειρηματία Κάμπελ.

Παρά το πλήγμα που δέχτηκαν οι Εβραίοι με την μεγάλη πυρκαγιά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’20 δεν αντιμετώπιζαν σοβαρό πρόβλημα στις σχέσεις τους με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Όμως μετά τη μαζική είσοδο εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων από τη Μ. Ασία το 1922, την αύξηση της ανεργίας και πολύ περισσότερο μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, οι Εβραίοι μπήκαν στο στόχαστρο φασιστικών οργανώσεων αλλά και του επίσημου κράτους.

Η ΕΕΕ

Στα 1927 ιδρύεται η ΕΕΕ, μια φασιστική οργάνωση με αντισημιτική και αντικομμουνιστική ιδεολογία. Τα μέλη της (οι τριεψιλίτες ή χαλυβδόκρανοι όπως λέγονταν) μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα μετριούνταν σε λίγες χιλιάδες και έστησαν οργανώσεις σε πολλές πόλεις της Ελλάδας. «Η οργάνωση ενισχυόταν οικονομικά από το Δήμο Θεσσαλονίκης, από το υπουργείο Πρόνοιας, από τις τράπεζες Εθνική και Εκδοτική, από το Κρατικό Μονοπώλιο και από τις φυλακές» (Κουζινόπουλος, σελ. 61). Ο αστικός τύπος υποστήριζε ανοικτά την ΕΕΕ. Χαρακτηριστικά να αναφέρουμε την εφημερίδα Μακεδονία που έγραφε: «…Θρησκεία και πατρίς είναι τα σύμβολά της. Κτυπά τον κομμουνισμό. Πατάσσει τους αναρχικούς. …Τονώνει το εθνικόν αίσθημα». Η Ακρόπολη τη χαρακτήριζε ως «μια θαυμάσια οργάνωση» ακόμα και μετά τον εμπρησμό του Κάμπελ. Μόνο ο Ριζοσπάστης τη χαρακτήριζε φασιστική και αποκάλυπτε τις σχέσεις της με το ελληνικό κράτος και την αστική τάξη.

Οι επιθέσεις

Τα γεγονότα ξεκίνησαν μετά από δημοσιεύματα στη φιλοβενιζελική «Μακεδονία» το Σεπτέμβρη του 1930. Ο αρχισυντάκτης Ν. Φαρδής, -γνωστός για τις σχέσεις του με την ΕΕΕ- σε άρθρο του, κατηγορούσε τον εκπρόσωπο του εβραϊκού συλλόγου «Μακάμπι» ότι σε διεθνή συνάντηση με βουλγαρικές οργανώσεις στη Σόφια τάχθηκε υπέρ της αυτονόμησης της Μακεδονίας. Μάλιστα ο αρθρογράφος καλούσε ανοιχτά τον ελληνικό λαό να διαλύσει τις εβραϊκές οργανώσεις. Βέβαια οι εκπρόσωποι της Μακάμπι αρνήθηκαν τις κατηγορίες, όμως διάφορες φασιστικές οργανώσεις όπως η ΕΕΕ, με αφορμή το δημοσίευμα, πραγματοποίησαν επιθέσεις σε εβραϊκά μαγαζιά στην οδό Βενιζέλου και Ερμού, οξύνοντας το κλίμα.

Στις 24/6/1931 μετά από νέα εμπρηστικά δημοσιεύματα στη «Μακεδονία» που απαιτούσαν «διάλυση των εβραϊκών οργανώσεων» και «ξεκαθάρισμα λογαριασμών» ξεκίνησαν και πάλι επιθέσεις των φασιστών καθώς και έφεδρων αξιωματικών σε εβραϊκούς συνοικισμούς. 200 μέλη φασιστικών οργανώσεων (κυρίως Μικρασιάτες πρόσφυγες της ΕΕΕ) με όπλα και τσεκούρια επιτέθηκαν στα γραφεία της Μακάμπι. Στη συμπλοκή που ακολούθησε τραυματίστηκαν πολλοί Εβραίοι αλλά και δύο φασίστες. Την επόμενη μέρα ο αστικός τύπος ρίχνει κι άλλο λάδι στη φωτιά. Η «Μακεδονία» δικαιολογούσε τις επιθέσεις των φασιστών και η «Καθημερινή» καλούσε την κυβέρνηση «να προστατεύσει τις εθνικές οργανώσεις».

Στις 26/6 πραγματοποιείται νέα επίθεση στον εβραϊκό συνοικισμό «151» (στην περιοχή Παπαναστασίου με Κλεάνθους, πάνω από το Ιπποκράτειο) και στις 28/6 δέχεται επίθεση ο εβραϊκός συνοικισμός Νο 6 (περιοχή Χαριλάου).

Η σοβαρότερη όμως επίθεση σημειώθηκε τη νύχτα της 29^ης Ιούνη. Τα γεγονότα ξεκίνησαν με νέα επίθεση των φασιστών στον «151» και συνεχίστηκαν το βράδυ της ίδιας μέρας στον συνοικισμό του Κάμπελ όταν μια ομάδα 2000 ενόπλων έβαλε φωτιά σε σπίτια και μαγαζιά. Μάλιστα στις συμπλοκές που ακολούθησαν σκοτώθηκε από σφαίρα ο Λεωνίδας Παππάς, χριστιανός φούρναρης της περιοχής επειδή δε δέχτηκε να κρύψουν οι τριεψιλίτες στο φούρνο του βενζίνη που προοριζόταν για τον εμπρησμό. Αφού η φωτιά επεκτάθηκε σε όλες τις παράγκες οι φασιστικές συμμορίες έστησαν οδοφράγματα για να αποτρέψουν την είσοδο της Πυροσβεστικής στον καταυλισμό. Ο απολογισμός της τραγικής ημέρας ήταν 2 νεκροί (σκοτώθηκε κι ένας εβραίος εργάτης ο Λεόν Βιδάλ από πυροβολισμό) και δεκάδες τραυματίες. Αναφέρθηκαν επίσης και βιασμοί γυναικών. Οι περισσότερες παράγκες του Κάμπελ κάηκαν ολοσχερώς αφήνοντας άστεγες 220 οικογένειες Εβραίων οι οποίες αναγκάστηκαν για ακόμη μια φορά να μετακινηθούν. Μεταφέρθηκαν σε άλλους εβραϊκούς συνοικισμούς και στην Αριστοτέλους στην Σχολή Αλιάνς (εκεί που βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο Ηλέκτρα).

Υπάρχει μια μαρτυρία της εννιάχρονης τότε Νίνας Μπενρουμπή που περιγράφει τη μετακίνηση των Εβραίων: «Ήταν βράδυ, καλοκαίρι, αυτό που εγώ είδα με τα μάτια μου, από το μπαλκόνι μας ήταν ένας συρφετός πανικόβλητων κουρελήδων, με μπογαλάκια στο χέρι, παιδιά στην αγκαλιά να κλαίνε γοερά και γέρους να σέρνονται. Ανέβαιναν τη Μαρτίου, κατευθυνόμενοι προς το Νο 6. Παλιό στρατόπεδο των συμμάχων του Α’ παγκοσμίου πολέμου, όπου στις παράγκες στεγάζονταν άλλοι φτωχοί Εβραίοι που θα τους φιλοξενούσαν» (Κουζινόπουλος σελ. 67).

Το εξοργιστικό τής όλης υπόθεσης είναι ότι η «Μακεδονία», στο φύλλο της 30/6/1931, αντιστρέφοντας πλήρως την πραγματικότητα, έριχνε την ευθύνη για τα επεισόδια στους… κομμουνιστές! Τις επόμενες μέρες το ΚΚΕ οργάνωσε στο κέντρο της πόλης διαδηλώσεις διαμαρτυρίας για τα γεγονότα. Με άρθρο στο Ριζοσπάστη την 1/7/1931 καλούσε σε ενότητα μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων εργατών: «Εργάτες, φτωχοί αγρότες, φτωχοί βιοπαλαιστές! Υπερασπιστείτε τ’ αδέρφια σας, τους Εβραίους εργάτες και φτωχούς βιοπαλαιστές απ’ το μαχαίρι των δολοφονικών φασιστικών συμμοριών, για τις ελευθερίες των καταπιεζομένων εθνοτήτων, για τις ελευθερίες της εργατικής τάξης. Είναι αγώνας για το ψωμί που μας αφαιρεί η τάξη των εκμεταλλευτών και καταπιεστών».

Η δίκη

Για την επίθεση στο Κάμπελ κατηγορήθηκαν 23 άτομα, μεταξύ άλλων και οι αρχηγοί της ΕΕΕ, Κοσμίδης και Χαριτόπουλος, καθώς και ο αρχισυντάκτης της Μακεδονίας, Φαρδής ως ηθικός αυτουργός. Στη δίκη που έγινε τον επόμενο χρόνο στη Βέροια, οι κατηγορούμενοι στηρίχτηκαν από πολιτικούς του βενιζελικού κόμματος και αθωώθηκαν πανηγυρικά. Ακόμα και μέσα στη Βουλή η ΕΕΕ βρήκε υποστηρικτές: «Βουλευτές με ισχυρά ερείσματα στους πρόσφυγες διαμαρτυρήθηκαν ότι άντρες γεμάτοι πατριωτισμό και εθνικισμό δεν μπορούν να χαρακτηρίζονται συμμορίες κακοποιών. Ο Στυλιανός Γονατάς, γενικός διοικητής Μακεδονίας, δήλωσε ότι δεν μπορούσε να καταλάβει τι το επιλήψιμο είχε μια ομάδα που είχε ιδρυθεί για να εξάρει το εθνικό φρόνημα και να υπερασπιστεί την καθεστηκυία κοινωνική ζωή». (Mazower σελ.486). Ο Γονατάς (από τους πρωτεργάτες της δημιουργίας των ταγμάτων ασφαλείας στην περίοδο της Κατοχής) ανταμείφθηκε για αυτές του τις δηλώσεις αφού ο συνοικισμός Κάμπελ σύντομα μετονομάστηκε σε προσφυγικό συνοικισμό «Στυλιανού Γονατά»

Ο εμπρησμός του Κάμπελ καθώς και η απόφαση του δικαστηρίου αποδεικνύουν ότι οι φασιστικές ομάδες στην Ελλάδα του μεσοπολέμου όπως και σε όλη σχεδόν την Ευρώπη είχαν την πλήρη στήριξη των μηχανισμών του κράτους. Στόχος τους ήταν τα φτωχά εργατικά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας ανεξαρτήτως καταγωγής ή θρησκεύματος (όπως έδειξε και η δολοφονία του Παππά).

Η ΕΕΕ μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα θα καταφέρει να αυξήσει τα μέλη της πολλά εκ των οποίων αργότερα θα στελεχώσουν τον κρατικό μηχανισμό του Μεταξά και τα τάγματα ασφαλείας στην περίοδο της Κατοχής.

Ο εμπρησμός του Κάμπελ ήταν η αρχή μιας οδυνηρής περιπέτειας για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Μια περιπέτεια που θα συνεχιστεί λίγα χρόνια μετά, με τη μεγάλη συγκέντρωση και τον δημόσιο εξευτελισμό χιλιάδων Εβραίων στην πλατεία Ελευθερίας από τους Γερμανούς (11/7/1942) και που ο τραγικός της επίλογος για τους περισσότερους από αυτούς θα γραφτεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της ναζιστικής Γερμανίας.

Πηγές:

«Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων», M. Mazower, εκδ. Αλεξάνδρεια

«Στιγμές Σαλονίκης εαρινές», Γ. Γκλαρνέτατζης, εκδ. alterthess

«Μελανές κηλίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης», Σ. Κουζινόπουλος, εκδ. Ιανός